Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Burun-halqum. Burun-halqum yutqinning yuqorigi qismidir. Burun-halqum muskulli naycha holida bo’lib burun bo’shlig’ i, og’ iz bo’shlig’ i va kekirdakga ochiladi. Halqumga xaonlardan tashqari yutqin bo’shlig’ini o’rta quloq bo’shlig’i bilan bog’lab turuvchi eshitish naylari ochiladi. Halqumdan havo yutqinning og’iz qismiga va undan kekirdakga o’tadi.
Bolalarda yutqin keng va kalta bo’lib eshitish nayi ancha past joylashgandir. Yuqorigi nafas yo’llarining kasallanishi ko’pchilik holatlarda o’rta quloqning yallig’ lanishinining asoratlari kuzatiladi, qaysiki infeksiya keng va kalta eshitish nayi orqali osongina o’rta quloqqa tushadi.

43-rasm. Yuqorigi nafas yo’llari (ko’ndalang kesimi).
1, 2, 3-burun pallalari; 4-og’iz bo’shlig’I; 5-til; 6-qattiq tanglay; 7-yumshoq tanglay; 8-yutqun; 9-kekirdak usti; 10-kekirdak; 11-qizil o’ngach.
Hiqildoq. Hiqildoq skeleti bo’g’inlar, naylar va muskullar orqali bir-biri bilan tutushgan qator tog’aylardan hosil bo’ladi. Bular orasida eng yirigi - qalqonsimon tog’aydir. Hiqildoqqa kirish joyining ustki qismida tog’ay, hiqildoq usti plastinkasi joylashgan. Bu plastinka yutinish paytida hiqildoqni kirish qismini yopib turuvchi klapan rolini bajaradi.
Hiqildoq bo’shlig’i shilliq qavat bilan qoplangan, ya’ni ikki juft qat hosil qiladi, bular ham o’z nabvatida yutinish paytida hiqildoqqa kirish qismini yopadi. Qatlarning pastki jufti tovushlog’ich (tovush) naychalarini qoplab turadi.
Tovush naychalari orasidagi bo’shliq tovush oralig’i deyiladi. Shunday qilib, hiqildoq faqatgina halqumni kekirdak bilan bog’lamay, balki nutq funksiyasida ham ishtirok etadi.Odatiy nafas olishlarda tovush naychalari bo’shashgan bo’ladi va ular orasidagi yoriqlar torayadi.
Chiqarilayotgan havo, tor bo’shliq (yoriqdan o’tish nayida tovush naychalarini torayishiga majbur etadi) – tovush yuzaga keladi.
Tovush naychalarining taranglashish darajasiga qarab tovushlarning past-balandligi yuzaga keladi: naychalar tarang bo’lsa tovush-baland, bo’shashgan paytda esa past bo’ladi. Tovush naychalarining titrashini va tovushning hosil bo’lishini tilning, lablarning va yuzning harakati, hiqildoqni o’zini muskullarini qisqarishi ta’min etadi.
Erkaklarda tovush naychalari, ayollarnikiga qaraganda ancha uzun, shuning uchun erkaklarning tovushi ancha yo’g’on.
Hiqildoq bolalarda voyaga yetgan odamlardagiga nisbatan kalta, tor va yuqorida joylashadi. 1-8 yoshlarda va jinsiy yetilish davrida hiqildoq juda jadal o’sadi.
12-14 yoshli o’g’il bolalarda qalqonsimon tog’aylarni plastinkasi qo’shtomoq yoki kekirdak olmasi tutashgan joyida o’sa boshlaydi, tovush naychalari uzunlashadi, hiqildoqni o’zi kengayadi va uzayadi, bu o’zgarishlar, qiz bolalarda ancha past bo’ladi. O’g’il bolalarda bu davrda tovushning buzilishi (yo’g’onlashishi) kuzatiladi.
Kekirdak va bronxlar. Kekirdak hiqildoqni quyi chekkasidan boshlanadi va u kovak buklanmaydigan uzunligi 10-13 sm uzunlikdagi trubkadir. Kekirdakni ichki tomoni shilliq, qatlam bilan qoplangan, bu yerdagi epiteliylar ko’p qatorli hilpildoq. Kekirdakni orqa tomonidan qizilo’ngach joylashgan. Kekirdak 1V-V ko’krak umurtqalari darajasida o’ng va chap birlamchi bronxlarga bo’linadi.
Bronxlar o’z tuzilishi bo’yicha kekirdakni tuzilishini eslatadi. O’ng bronx chap bronxdan kalta. Birlamchi bronx o’pka darvozasiga kirganidan keyin bronxlar daraxatini hosil qiluvchi ikkilamchi, uchlamchi va boshqa qatordagi bronxlarga bo’linadi. Eng nozik shoxchalar bronxiolalar deb ataladi.
Yangi tug’ilgan bolalarda kekirdak ingichka va kalta,uning uzunligi bor yo’g’i 4 sm ni tashkil qiladi, 14-15 yoshga borganida esa kekirdak 7 sm gacha uzayadi.
O’pka. Ingichka bronxiolalar o’pkaning bo’laklariga kiradi va uning ichida oxirgi bronxiolalarga bo’linadi.Bronxiolalar xaltachali alveolyar yo’llarga tarmoqlanadi, ularning devorlarida juda ko’plab o’pka pufakchalari – alveolalar hosil bo’ladi.
Alveolalar nafas yo’llarining oxirgi qismi hisoblanadi. O’pka pufakchalarining devori bir qavat silliq epitelial hujayralardan tashkil topgan va har bir alveola tashqi tomondan qalin kapillyarlar to’ri bilan o’ralgan. Alveollalar va kapillyarlar devori orqali gazlar almashinuvi kechadi - havodan qonga kislorod, qondan esa alveolalarga karbonat angidrid gazi va suv bug’ lari o’tadi.
O’pkada 350 ming.gacha alveolalarni sanash mumkin, ularning yuzasi esa 150m² gacha yetadi. Alveolalarning katta yuzasi juda yaxshi gazlar almashinuvini ta’minlaydi. Bu yuzaning bir tomonida doimiy ravishda tarkibi bo’yicha yangilanuvchi alveolyar havo tursa, boshqa tomonida esa – qon tomirlari bo’ylab oquvchi qon turadi. Alveolalarning keng yuzasi orqali kislorod va karbonat angidrid gazlarining diffuziyasi amalga oshadi. Jismoniy ish bajargan paytda, ya’ni chuqur nafas olish paytida alveolalar jiddiy darajada cho’ziladi, nafas olish yuzasining o’lchami ancha kengayadi. Alveolalarning umumiy yuzasi qancha katta bo’lsa, gazlarning diffuziyasi shuncha jadal kechadi.
Har bir o’pka seroz po’stloq bilan qoplangan bo’ladi va – plevra deb ataladi. Plevraning ikki varag’ i bo’lib, ulardan biri o’pka bilan zich yopishgan bo’lsa ikkinchisi ko’krak qafasiga yopishgan bo’ladi. Plevralar varag’ i orasida uncha katta bo’lmagan plevralararo bo’shliq bo’lib, seroz suyuqligi (1-2 ml) bilan to’lgan bo’ladi va u nafas harakatlari paytida plevra varaqlarini ishqalanishini yengillashtiradi.
Bolalarda o’pkaning o’sishi asosan alveolalarning hajmini kattalishishi hisobiga amalga oshadi. (yangi tug’ ilgan bolalarda alveolalarning diametri 0,07 mm.ni tashkil etsa, voyaga yetgan odamlarda esa bu ko’rsatkich 0,2 mm.ni tashkil etadi). Uch yoshgacha bo’lgan muddatda o’pkaning jadal o’sishi va uning ayrim elementlarining tabaqalanishi yuz beradi, bolalar 8 yoshli bo’lganida alveolalarning soni voyaga yetgan odamlarnikiga tenglashadi. 12 yoshdan keyin alveolalar juda tez o’sadi. O’pkaning hajmi 12 yoshda yangi tug’ ilgan bolalarnikiga nisbatan 10 martaga kattalashsa, jinsiy yetilish davrining oxiriga kelib – 20 martaga ortadi (asosan alveolalarning hajmini ortishi hisobiga).