Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Nafas olish tiplari. Bolalarning hayotini dastlabki oylarida ularning qobirg’ alari juda kichik egilishga esa bo’lganligi sababli, deyarlik gorizontal holatda bo’ladi. Yuqorigi qobirg’ a va to’liq yelka poyasi yuqorisida joylashgan qobirqg’ alararo muskullar ancha zaif bo’ladi. Ana shu xususiyatlari tufayli yangi tug’ ilgan bolalarda diafragmali nafas olish kuzatiladi, bunda qobirg’ alararo muskullarning ishtiroki unchalik jiddiy emas. Diafragmali tipdagi nafas olish bolalarning birinchi yilining ikkinchi yarmigacha saqlanib qoladi. Qobirg’ alararo muskullarning rivojlanishi va bolaning o’sishi hisobiga uning ko’krak qafasi pastga tushadi va qobirg’ alar qiyshaygan holatni oladi. Shundan keyin emadigan bolalarning nafas olishi diafragmali ustun bo’lgani holda ko’krak qorin tipini oladi, shunday bo’lsada ko’krak qafasining yuqorigi qismining harakatchanligi hali ham unchalik katta bo’lmagan holda qoladi.
3 dan 7 gacha yoshgacha bo’lgan davrda, yelka qismini rivojlanishi bilan ko’krak tipidagi nafas ustunlik qila boshlaydi va yetti yoshga kelib u juda ham aniq bo’lib qoladi.
7-8 yoshga kelib jinsga ta’luqli nafas tiplari ajrala boshlaydi yigitlarda qorin tipidagi, qiz bolalarda esa – ko’krak tipidagi nafas olishlar ustun bo’la boshlaydilar. Nafas olishning jinsiy differensiyalanishi 14-17 yoshga kelib tamom bo’ladi. Shuni qayd qilish kerakki, o’smirlar va qiz bolalarga xos bo’lgan nafas tiplari sport bilan shug’ ullanish yoki boshqa mehnat faoliyati bilan shug’ ullanish tufayli o’zgarishi mumkin.
Ko’krak qafasining o’ziga xos tuzilish kuchiga va nafas muskullarining unchalik baquvvat bo’lmasligi tufayli bolalarda nafas harakatlari yuzaki va tez bo’ladi.
Nafas chuqurligi va chastotalari. Voyaga yetgan odam daqiqasiga15-17 marta nafas harakatlarini bajaradi: bir marta tinch-normal nafas olganda 500 ml havo oladi. Jismoniy ish bajarganda nafas olish 2-3 martaga tezlashadi. Ayrim sport mashqlarini bajarish paytida nafas harakatlari daqiqasiga 40-45 martagacha ortadi.
Jismoniy mashqlar bilan chiniqqan odamlarda aynan bitta ishni bajarish paytida o’pka ventilyasiyasining hajmi asta-sekin orta boradi, ya’ni nafas olish shunchalik sekin, lekin chuqur bo’ladi. Chuqur nafas olinganda alveolyar havo 80-90 % ga ventilyasiya qilinadi, ya’ni alveolalar orqali katta miqdordagi gazlarning diffuziyasini ta’minlaydi. Yuzaki va tez-tez nafas olinganda alveolyar havoning ventilyasiyasi jiddiy darajada kam bo’ladi va nafasga olinayotgan havoning nisbatan katta qismi o’lik bo’shliq deb ataluvchi –burun,halqum, og’iz bo’shlig’i, kekirdakda va bronxlarda qoladi. Shunday qilib, sport bilan shug’ullangan odamlar qoni sport bilan shug’ullanmagan odamlarnikiga nisbatan kislorod bilan juda yaxshi to’yinadi.
Nafasning chuqurligi bir marta nafas olinganida o’pkaga tushadigan havoning hajmi nafas havosi bilan xarakterlanadi.
Yangi tug’ ilgan bolalarda nafas olish yuzaki va tez bo’ladi. Nafas chastotasi juda o’zgaruvchan bo’lib, uyqu paytida bir daqiqadagi nafas sikli 48-63 martagacha yetadi.
Bolalar hayotining birinchi yilida ularning bedorligi paytida nafas harakatlarining chastotasi daqiqasiga 50-60 marta, uyqu davrida 35-40 martani tashkil etadi. 1-2 yoshli bolalarning bedorligi paytida nafas chastotasi, 35-40, 2-4 yoshli bolalarda –25-35 va 4-6 yoshli bolalarda bir daqiqada 23-26 marta nafas harakatlari kuzatiladi. Maktab yoshidagi bolalarda yana ham nafas harakatlarining kamayishi (18-23 marta 1daqiqada) kuzatiladi.
Bolalardagi katta miqdordagi nafas harakatlari yuqori o’pka ventilyatsiyasini ta’minlaydi. 1oylik bolalarning nafas havosining hajmi 30 ml,1 yoshda –70 ml, 6 –yoshda –156 ml, 10 yoshda –230 ml, 14 yoshda –300 ml ni tashkil etadi.
Bolalarda nafas harakatlari chastotasi katta bo’lganligi nafasning minutlik hajmi voyaga yetgan odamlarnikidan jiddiy darajada yuqori (1 kg tirik vaznga nisbatan).
Nafasning minutlik hajmi – bu odam 1 daљiљa davomida oladigan havoning miqdoridir: bu miqdor nafas harakatlarining soniga ko’paytirish yo’li bilan aniqlanadi. Yangi tug’ ilgan bolalarda nafasning daqiqalik hajmi 650-700 ml havoni, hayotining birinchi yilini oxirida – 2000-2600 ml, 6 yoshda –3500 ml, 10 yoshda – 4300 ml ni, 14 yoshda –4900 ml ni tashkil etsa, voyaga yetgan odamlarda 5000-6000 ml ni tashkil etadi.