Yozma ish turlari: insho, bayon, diktant

-li
mavjudlikni bildiruvchi sifat yasovchi qo‘shimcha. 
–li
qo‘shimchasi shaxsning mavjudligini (
bolali
), shaxslararo munosabat 
mavjudligini (
oilali
), belgi-xususiyatning kam darajada mavjudligini 
(
yog‘li qo‘l
), 
belgi-xususiyatning 
me’yordan ortiq darajada 
mavjudligini (
yog‘li palov
) bildiradi. 
-lik
qo‘shimchasi mansublikni (
o‘zbekistonlik
), xoslikni (
bolalik
) 
bildiradi, mavhum ot yasaydi (
shodlik
). 
Bolalik uy – bozor, bolasiz 
uy– mozor
maqolida 
-lik
qo‘shimchasi 
-li
o‘rnida noto‘g‘ri qo‘llangan.
-ning
qo‘shimchasi ot+ot tipidagi birikmalarni shakllantiradi: 
uzumning sharbati, do‘stimning suhbati. 
Hokim so‘zdagi egalik shakli 
–
ning
qo‘shimchasi qo‘shilishini ko‘rsatuvchi asos bo‘ladi.
 
-ni 
ot+fe’l tipidagi birikuvlarni yuzaga keltiradi: 
kinoni ko‘rmoq, 
suvni ichmoq. 
So‘zlashuv jarayonida ko‘p hollarda
-ning 
o‘rnida 
-ni 
noto‘g‘ri qo‘llanadi: 
cho‘lni qovuni, hayotini mazmuni, so‘zni qudrati 
kabi. 
Mantiqiy xatolar
– jumla mazmuni, mantiq bilan bog‘liq 
xatolar. 
Shunday mantiqiy xatolar borki, ularni har doim ham ilg‘ash 
qiyin. Masalan, 
Momaqaldiroq guldurab, chaqmoq chaqdi va sharros 
yomg‘ir quya boshladi
; 
Chaqmoq chaqib, momaqaldiroq gumburladi 
jumlasida momaqaldiroqning gumburlashi va chaqmoqning chaqishi 
ketma-ket ro‘y beradigan hodisa sifatida ifoda etilmoqda. Aslida bu 
ikki jarayon bir vaqtda sodir bo‘lib, yorug‘lik tezligi tovush tezligidan 
katta bo‘lgani sababli dastlab chaqmoq chaqib, keyin momaqaldiroq 
gumburlagandek tuyuladi.
Quyosh chiqdi, kun tikkaga keldi 
kabi birikuvlar ham mantiqiy 
jihatdan xatodir. 

---

58 
9. Insho mavzusini yoritishda faktik materiallardan foydalanish 
talab etiladi. Faktik materiallar insho matnining aniqlik, ishonarlilik 
darajasini orttiradi. Qabul imtihonlarida faktik materiallardan 
foydalanilmagan holatlar bo‘ladi. O‘quvchi “Hayrat ul-abror”ning 
tarbiyaviy ahamiyati haqida insho yozar ekan, yozma ishida shu 
asardan bir satr ham keltirmagan. Asardagi biror maqolatni keltirib,
tahlil qilmagan. Ammo bu asarning mazmuni, ahamiyati haqida 
umumiy ma’lumotlar bergan. Insho hajmi talab darajasida. Reja 
mavzuga mos tuzilgan. O‘quvchi shularni nazarda tutib, qo‘yilgan 
balldan norozi holda qayta baholashlarini so‘rab, apellyatsiya 
komissiyasiga ariza beradi. Bu o‘rinda o‘quvchining e’tirozi o‘rinsiz. 
Faktik ma’lumotlarsiz insho matnining mantiqiylik, to‘g‘rilik, aniqlik 
talablari buziladi. 
Insho mavzusini faktik jihatdan asoslashda xalq og‘zaki ijodi 
namunalari, maqol, matallardan, buyuk mutafakkirlarning fikrlari, 
aforizmlaridan, ko‘chirmalardan foydalanish mumkin. 
Faktik materiallardan noto‘g‘ri foydalanish, asar mualliflari, 
qahramonlar nomini xato ko‘rsatish baholash natijasiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi. 
Inshoda faktik materiallardan foydalanish me’yor darajasida 
bo‘lishi kerak. Me’yordan ortiq faktik materiallarning berilishi quruq 
bayonchilikka olib keladi. Badiiy uslub imkoniyatlaridan to‘liq 
foydalanishga imkon bermaydi. 
10. Inshoda mustaqil yondashuv, muallif fikr, munosabat aks 
etishi lozim. O‘quvchi muayyan mavzu asosida insho yozar ekan, 
dastavval, o‘zi o‘qigan materiallarga, ma’lumotlarga asoslanadi. 
O‘qigan manbalari asosidagi mulohazalarini bayon etadi. Shuning 
barobarida insho o‘quvchining qo‘yilgan masalaga bevosita 
munosabati, mustaqil yondashuvi asosida shakllantirilmog‘i kerak. 
Zero, insho so‘zining lug‘aviy ma’nosi ham shuni taqozo etadi.