Yusubov D. A. Falsafa: Darslik / Yusubov D. A. Saitxodjayev X. B. Mavlyanov A. A

Anorganik dunyo yoki notirik tabiatda fizikaviy va ximiyaviy 
aloqadorliklar hukmronlik qiladi, shu tufayli notirik tabiatdagi 
qonuniyatlar shu tabiat fanlari doirasida cheklangan bo‘lib, tirik dunyoga 
nisbatan sust va tashkiliy uyushganligi past darajada bo‘ladi. 
Tirik tabiatda ya’ni organik dunyoda esa biologik aloqadorliklar 
ham qatnashganligi sababli uning uyushganlik darajasi yuqoriroq, 
faolroq va murakkabroq tuzilgan bo‘ladi. 
Ijtimoiy dunyo darajasida esa, yuqorida aytilgan aloqadorliklardan 
tashqari, jamiyatga xos bo‘lgan ijtimoiy aloqadorliklar ham ishtirok 
etadi. Bunday dunyoning tuzilishi nihoyatda murakkab bo‘lib, borliq bu 
darajada o‘zining o‘ta uyushganligini, nisbiy mustaqilligini va yuqori 
darajada faolligini namoyish qiladi. Bu dunyoning strukturaviy elementi 
bo‘lgan har bir inson jamiyatga xos bo‘lgan barcha aloqadorliklarni 
o‘zida aks ettiradi va ijtimoiy munosabatlarda, aloqadorliklarda ongli 
ravishda, maqsadga binoan, muayyan mo‘ljallarni oldindan belgilagan 
holda harakat qiladi. 

---

 111
3-§. Tabiat va jamiyat munosabatlari 
Kishilik jamiyati moddiy olamning tabiatning ko‘p mingyillik 
tadrijiy taraqqiyotining qonuniy mahsulidir. U taraqqiyotning ma’lum bir 
bosqichida insonlar jamoasi kelib chiqqan davrda yuzaga kelgan. Demak 
jamiyat tarixi va uning taraqqiyoti inson ma’lum jamoaga birlashib 
mehnat qilgan. Ishlab chiqarish qurollarini yaratgan. Ma’lum ijtimoiy-
iqtisodiy munosabatlar shakllangan davrdan boshlanadi. 
Jamiyat tarixiy kishilar o‘rtasidagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, 
madaniy munosabatlar tarixidir. Jamiyat rivojlanishi esa shu 
munosabatlarning o‘sishi va takomillashishi shaklida bo‘ladi. Jamiyat 
tarixi tabiat rivojlanishi tarixining ma’lum bir davridan boshlanadi. 
Shunday qilib inson va jamiyat tabiatning ajralmas bir qismi bo‘lishi 
bilan birga uning alohida ongli qismidir. Jamiyat hamisha tabiat bilan 
o‘zaro aloqada bo‘ladi. Inson har doim tabiat bag‘rida yashaydi. Biz 
butun borlig‘imiz bilan tabiatnikimiz va uning ichida yashaymiz va 
ularning to‘g‘ri foydalana bilamiz. Inson hech qachon tabiatdan 
tashqarida u bilan aloqa va munosabatda bo‘lmasdan turib yashay 
olmaydi. Tabiat bilan jamiyat, tabiat bilan inson, tabiat tarixi bilan 
jamiyat tarixi dialektik birlikda ta’sir va aks ta’sirdadir. Ularni bir-
biridan ajratish mumkin emas. alohida inson umuman jamiyat va 
insoniyat dunyosi ham nazariy, jismoniy, Amaliy jihatdan tabiat bilan 
uzviy aloqadorlikda yashaydi.
Tabiat – tabiiy resurslar manbaidir. Tabiiy resurslar, ya’ni yonilg‘i, 
nafas olinadigan havo, ichiladigan suv, har xil xom-ashyolar bo‘lmasa 
inson jamiyat yashay olmaydi. Sanoat qishloq xo‘jaligi va madaniyatni 
yuksaltirib bo‘lmaydi. Tabiat biz uchun moddiy ne’matlarning birinchi 
manbai sifatida ham sog‘liq, shodlik, hayot qiziqishining va har bir 
kishidagi ma’naviy boyliklarning bitmas-tuganmas manbai sifatida ham 
o‘zining g‘oyat zo‘r ahamiyatini hech qachon yo‘qotmaydi.
Tabiatning eng muhim tarkibiy qismlaridan biri bo‘lgan yer 
insonlarning oziq-ovqat manbai, uning dastlabki mehnat vositalarining 
xazinasidir. Yer insonni boqadi. Ingliz olimi Vilyam Peti aytganidek 
mehnat boylikning «otasi» bo‘lsa, yer uning «onasi»dir. Odamlar bir 
necha ming yillar davomida uning issiq bag‘rida undi, voyaga yetdi. 
Insonning kundalik hayoti va sevinchlari ham yer tufaylidir. Shunday 
ekan inson uchun g‘oyat darajada muhim va zarur bo‘lgan yerni 
e’zozlamaslik mumkin emas. tabiiy muhit jamiyat taraqqiyotiga ta’sir 

---

 112
etuvchi omil sifatida ikki katta turkumga bo‘linadi. Ulardan biri 
tirikchilik vositalaridan iborat tabiiy boyliklar, ya’ni yerning hosildorligi, 
o‘rmonlarda hayvonlarning suvda baliqning ko‘pligidan iborat bo‘lsa, 
ikkinchisi mehnat vositalari (mavjud sharsharalar, kema qatnaydigan 
daryolar, daraxtlar, ko‘mir, neft, gaz va boshqalar)dir. Kishilik 
jamiyatining boshlang‘ich davrida tashqi tabiiy sharoitlarning birinchi 
xili jamiyat taraqqiyotining yuqori bosqichida ikkinchi xili ham hal 
qiluvchi ahamiyatga egadir.
Tabiiy sharoit jamiyat taraqqiyotiga ikki xil ta’sir ko‘rsatadi. 
Ma’lumki, tirikchilik vositalari va tabiiy manbalarga boy bo‘lgan 
mamlakatlarda yashovchi xalqlar o‘z tirikchiliklari uchun zarur bo‘lgan 
mahsulotlarni tayyorlashda mablag‘ va kuchni bunday tabiiy 
qulayliklarga ega bo‘lmagan xalqlarga qaraganda ancha kam sarflaydi. 
Qulay tabiiy sharoitlar jamiyat taraqqiyotiga ma’lum darajada yordam 
beradi. Qondirilishi mutlaq zarur bo‘lgan tabiiy ehtiyojlarning miqdori 
naqadar kam bo‘lsa, yerning tabiiy hosildorligi naqadar ko‘p bo‘lsa va 
iqlim naqadar qulay bo‘lsa ishlab chiqaruvchi hayotning saqlanish va 
takror hosil qilinishi uchun zarur bo‘lgan ish vaqti shuncha kam bo‘ladi. 
Demak, uning boshqalarga ketadigan ortiqcha mehnati, uning o‘ziga 
ketadigan ortiqcha mehnati uning o‘ziga ketadigan mehnatiga nisbatan 
shuncha ko‘p bo‘lishi mumkin. Aksincha, tabiiy sharoit noqulay bo‘lib, 
kishilarning asosiy vaqti, mablag‘ va mehnati tirikchilik vositalarini 
yaratishga ko‘proq sarf bo‘lsa, u holda jamiyatning ishlab chiqaruvchi 
kuchlari nisbatan sekinroq rivojlanadi. Noqulay tabiiy sharoit jamiyat 
taraqqiyotiga bir muncha salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Qadimgi davrda tirikchilik vositalarining tabiiy manbalariga boy 
bo‘lgan joylar jamiyat taraqqiyotiga katta qulaylik tug‘dirgan. Shuning 
uchun ham Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Xitoy, O‘rta Osiyo, 
Kavkazorti, O‘rta Yer dengizi o‘lkalari madaniyatning eng qadimgi 
markazlari bo‘lgan.
Madaniyatning ibtidoiy jamoa tuzumida keyingi yuqori bosqich-
larida odamlarning tabiatga bo‘lgan ta’siri kuchayib, tabiat resurslaridan 
foydalanish imkoniyatlari ancha kengaydi. Buning asosiy sababi ishlab 
chiqaruvchi kuchlarining Fan-texnika, madaniyatning rivojlanib 
borganligidadir. 
Sotsiologiya fanida geografik determinizm deb atalgan nazariyaga 
muvofiq jamiyatning iqtisodiy tuzumini ham uning ijtimoiy va siyosiy 
tuzilishini ham belgilaydigan narsa geografik muhitdir. Masalan, fransuz 

---

 113
olimi Monteskye «Qonunlar ruhi to‘g‘risida» degan asarida kapitalistik 
mamlakatlardagi millionlarcha ommaning boshiga tushayotgan azob-
uqubatlaring asl sababi tabiiy sabalardir deydi. Iqlim hukmronligi 
uningcha hamma hukmronliklardan kuchliroqdir. Biroq geografik 
determinizm tarafdorlari nima uchun bir xil tabiiy sharoit mavjud 
bo‘lgani holda ba’zi mamlakatlar tezroq rivojlanadiyu, ba’zilari sekinroq 
rivojlanadi degan masalani tushuntirib berolmaydi. Darhaqiqat, tabiiy 
sharoitlar ijtimoiy taraqqiyotning borishini tezlashtirishi, unga turtki 
berishi ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Lekin jamiyatning qiyofasini 
ijtimoiy tizimning xususiyatini bir tuzumdan ikkinchi tuzumga o‘tishni 
belgilab beruvchi kuch bo‘la olmaydi. Chunki jamiyatning o‘zgarishi va 
rivojlanishi tabiiy sharoitlaring o‘zgarishiga qaraganda tezroq sodir 
bo‘ladi. Tabiiy sharoitlarning sezilarli darajada o‘zgarishi uchun ko‘p 
yillar kerak bo‘lsa, jamiyat hayotida tub o‘zgarishlar bo‘lishi uchun qisqa 
bir tarixiy muddat kifoya qiladi.
Tabiat va jamiyat o‘zaro munosabat sohalari bular – biosfera, 
Yerning hayot tarqalgan qismi biosfera deb ataladi. Biosfera tirik 
organizmlarning hayot kechirish muhitidir. Agar Yer shari quyoshga 
yaqinroq joylashganida, yer yuzasidagi harorat ko‘tarilib ketgan bo‘lar 
edi va oqibatda yerdagi namlik, suv yo‘qolar edi. Agar u quyoshdan 
uzoqda joylashganida, yer yuzasidagi harorat pasayib, hamma joy mangu 
muzlik bilan qoplanar edi. Xullas, har ikkala holatda ham yer yuzasida 
hayotning paydo bo‘lishiga imkoniyat yo‘qolgan bo‘lardi. Yana boshqa 
holni olaylik: quyosh sistemasi Galaktika markaziga yanada yaqinroq 
joylashganda edi, yer yuzasida kuchli gravitatsiya ta’sirida narsalarning 
vazni og‘irlashib, insondek murakkab jonzodning, balki umuman 
hayotning paydo bo‘lishiga sharoit bo‘lmagan bo‘lar edi. Aksincha, 
quyosh sistemasi Galaktikamiz markazidan hozirgiga nisbatan chetda 
joylashganda ham, gravitatsiya kuchining zaifligi ayrim ximiyaviy va 
biologik jarayonlarning ro‘y berishiga xalaqit bergan bo‘lar edi. Buning 
oqibatida yer yuzasida hayot paydo bo‘lmas edi. Demak, inson o‘zi 
uchun eng qulay bo‘lgan joyda yashaydi va bunga shukur qilsa arziydi. 
Inson aql-idrokining olamga ta’sir ko‘rsatish chegarasi noosfera deb 
ataladi. Inson o‘zligini anglamas ekan, uning sayyoramizga halokatli 
ta’siri kuchaygandan kuchayib, oxir-oqibatda uning o‘zini ham halokatga 
olib borishi mumkin, degan ilmiy bashoratlar bor. haqiqatan ham inson 
faoliyati aql-idrok bilan oqilona boshqarilmas ekan, u yer yuzining 
halokatini tezlashtirishi muqarrardir. 

---

 114
Yuqorida aytilganlarni umumlashtirib, quyidagicha xulosa chiqarish 
mumkin: 
1. Insonning tabiat bilan aloqasi inson yerda paydo bo‘lgan 
vaqtlardanoq yuzaga kelgan bo‘lib, bu zaruriy obyektiv aloqadorlik o‘z 
ahamiyatini bundan keyin ham hech qachon yo‘qotmaydi.
2. Tabiat bilan jamiyat o‘rtasidagi aloqadorlik jamiyatning tabiatga, 
tabiatning esa jamiyatga ta’siri kishilar ongi va irodasiga bog‘liq 
bo‘lmagan obyektiv qonuniyatdir. 
3. Jamiyat bilan tabiatning obyektiv aloqadorligi tabiiy 
sharoitlarning jamiyat taraqqiyotiga ko‘rsatgan ta’siri jahondagi ayrim 
bir xalqlar va mamlakatlarga taalluqligina bo‘lib qolmay, balki butun 
insoniyat uchun barcha jamiyatlar va mamlakatlar uchun bir xilda 
umumiydir.
4. Tabiiy muhit insonning moddiy ne’matlar ishlab chiqarish 
faoliyatining doimiy va abadiy zaruriy shartidir.