‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o L iy va ‘r t a maxsus

Nazorat savollari:
1. Logistik funksiyalar nimalardan tashkil topadi?
2. M oddiy oqimlarni boshqarishda qanday masalalar yechiladi?
3. M oddiy oqimlarni boshqarishda qanday korxona va tash- 
kilotlar ishtirok etadi?
4. M oddiy oqimlar harakatini tashkil etishda korxonaning qaysi 
bo‘limlari ishtirok etadi?
26

---

2. LOGISTIK TIZIMLAR
2.1. Logistik tizimlar va ularning turlari
Hozirgi kunda logistik sistemalaming o ‘ziga xos belgilariga 
qarab 
har xil ko‘rinishdagi variantlari ishlab chiqilgan, ulardan biri 
3-resmda ko‘rsatilgan.
Logistik sistem alar
M akrologistik
f
^
Global
M ikrologistik
M a’muriy, 
hududiy 
bo‘linishi- 
ga qarab
Obyektning
funksional
belgisiga
qarab
J
V
J
V
'"Ш
!
,
m m
t logistik 
^
-Tuman
-Korxona
M w a liH
-Tumanlararo
to‘plami
jftalqaro logistik
-Shahar
-Soha
M amalari
-Regional
-Sohalararo
HVNMkonti-
-Viioyat
-Savdo
■Mtal
-Regionlararo
-Harbiy
-Respublika
-Institutsion
-Respublikalar-
-Transport va
: ,
aro
hokazo
Biznes
tashkilotlar
(korxonalar)
Ichki
Tashqi
-BoMimlar
tarkibi
-Jismoniy
taqsimlash
-Distribyutsiya
-Ta’minot
Integrallashgan
5 - rasm. Logistik sistemalaming turlari
27

---

Rasmdan ko‘rinib turganidek, logistik sistemalarni ikki guruhga 
ajratish mumkin: makrologistik va mikrologistik sistemalar. 
M akrologistik sistemalarni makroiqtisodiyot, mikrologistik siste­
malarni mikroiqtisodiyot o ‘rganadi. «Макго» qo‘shimchasi «katta» 
degan m a’noni anglatadi, demak mikrologistikada kichik masshtabli 
iqtisodiy voqeliklar o‘rganiladi.
M akrodarajada moddiy oqimlar bir zanjir bo‘yicha to‘g ‘ridan- 
to ‘g‘ri bir necha o ‘ziga mustaqil b o ‘lgan korxonalardan o ‘tib boradi. 
Bu korxonalarning man'faatlari har doim ham bir - biriga mos 
kelavermaydi (har bitta korxona qolganlariga qaraganda k o ‘proq 
foyda olishga intiladilar).
Yuqorida bayon etilganlarni y o ‘lovchi tashuvchi transport 
misolida ko‘rib chiqaylik.
0 ‘zbekiston Respublikasining «Avtomobil transporti to ‘g ‘ri- 
sida»gi Qonuni 7- moddasiga binoan m a’muriy bo‘linishiga qarab 
tashishlar:
a) shaharda tashish; b) shahar atrofida tashish; d shaharlararo 
tashish; e) xalqaro tashishlarga bo‘linadi. Bu tashishlarda har xil 
mulkchilikka mansub bo‘lgan transport vositalari qatnashishi 
mumkin. Toshkent shahrida yoMovchilarni tashishni tashkil etish 
jarayonini makrologistik sistema deb qarab chiqaylik. Toshkent 
shahrida 
yo‘lovchilar 
tashish 
bilan 
Toshshahartransxizmat 
aksiyadorlik kompaniyasi tasarrufidagi davlat korxonalari bo‘lgan 
metro va tramvay depolari, ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari 
tasarrufidagi avtobus saroylari va mas'uliyati cheklangan jam iyatlar 
(avvalgi taksi saroylari) bilan bir qatorda mas'uliyati cheklangan 
jam iyatlar ko‘rinishidagi boshqa y o ‘lovchi tashuvchi korxonalar 
ham 
faoliyat 
ko‘rsatmoqda. 
Sanab 
o ‘tilgan 
korxonalarning 
man'faatlari bir-biriga har doim ham mos kelmaydi. Chunki har bir 
korxona, har bir haydovchi boshqalariga qaraganda k o ‘proq 
daromad, aniqrog‘i ko‘proq foyda olishga intiladi. Bu yerda 
makrologistik tizimning asosiy maqsadi yo‘lovchilarga yuqori sifatli 
transport xizmatini ko‘rsatish bo‘lib, eng asosiy samara - ijtimoiy 
samaradir, y a’ni yo‘lovchilarni ko‘zlagan manzillariga o ‘z vaqtida 
qiynalmay yetib olishi, barcha yo‘lovchilarga to‘g ‘ri kelayotgan 
sarflanayotgan vaqtning iqtisodi va bu vaqtni boshqa maqsadlarga 
b ag‘ishlashlari va hokazo. Makrologistik tizimning yana bir vazifasi
28

---

zararga ishlayotgan korxonalarga dotatsiya berishni tashkil etish va 
ta’minlashdan iborat.
Toshkent shahrida yo‘lovchilar tashishni tashkil etishda 
mikrologistik tizim deb alohida olingan korxonani ko‘rsatish 
mumkin. Alohida olingan korxona mustaqil vazifalarni y a’ni o ‘ziga 
tegishli bo‘lgan mahalliy masalalarni yechadi. Masalan, o ‘ziga 
tegishli y o ‘nalishlarda (tenderda yutib 
olingan) tashishlami 
rejalashtirish va boshqarish, haydovchilar mehnatini tashkil etish, 
yo‘nalishlarga transport vositalarini taqsimlash, texnik tasarruf 
ko‘rsatkichlarini logistik boshqarish masalalari va hokazo).
Ikkinchi misol, makrologistik va mikrologistik sistemalarni yuk 
tashish jarayonlarini tashkil etish va boshqarish jarayonlari misolida 
ko‘rib chiqaylik.
Ilgarigi boshqaruv tizimida har bir korxona o ‘z mahsulotini 
mustaqil ravishda ishlab chiqarar va unda to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri boshdan 
oxirigacha moddiy oqimlarning harakatlanishi degan masala 
o ‘rganilmas edi.
Muammoga logistik yondoshilganda ishlab chiqaruvchi korxo- 
nadan boshlab to iste’molchigacha to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri o ‘tib kelayot- 
gan materiallar oqimi oldindan loyihalashtirilgan va belgilangan 
ko‘rsatkichlarga javob beradi. Buning natijasida tannarx, tovarlarni 
yetkazib berish ishonchliligi va sifati kabi ko‘rsatkichlar optimal 
qiymatidan kam farq qilar edi.
Korxonalaming xo‘jalik faoliyatiga mikrologistik yondo­
shilganda korxonada imtiyozlarga ega bo‘lgan xizmat bo‘limi 
tashkil etiladi. Bu bo‘lim tashqaridan kelayotgan moddiy oqimni to 
sotilgunicha boshqaradi, y a’ni ta ’minot bo‘limiga kelib tushishi, 
ishlab chiqarish sexlaridan o‘tishi, tayyor mahsulotlami omborda 
saqlanishi va iste’molchilarga yetkazilishi. Bunday yondoshuvda 
ehiqishdagi moddiy oqimlarning sifatini boshqarish mumkin 
boMadi.
Mikrologistikaning asosiy vazifalariga quyidagilarni ko‘rsatib 
o'tish mumkin:
- 
ishlab chiqarish, ishlab chiqarish topshiriqlarini rejalashtirish, 
ish sifatini nazorat qilish, mahsulot ishlab chiqarish rejasini 
korxonaning ishlab chiqarish qismlariga ajratish;
29

---

- yetkazib beriladigan materiallarni bir joydan boshqa joyga 
ko'chirish, 
axborot 
oqimlarini 
tashkil 
qilish, 
mahsulotlarni 
qadoqlash yoki taralarga jo y lash, saqlash, omborlarga joylashtirish, 
ortish-tushirish vositalarini tanlash va yuboriladigan yuklarni 
to ‘plash (butlash);
- marketing, moddiy rag‘batlantirish, moliya va haq to ‘lash, 
foydani taqsimlash ishlarini bajarish;
- iste’molchilardan buyurtmalarni qabul qilib olish, mahsulot 
yetkazib berishga buyurtmalarni 
loyihalashtirish, zaxiralarning 
optimal hajmini aniqlash hamda omborlarga joylashtirish va hokazo.
Umuman olganda moddiy oqimlarni logistik yondoshish orqali 
boshqarishni ananaviy boshqarishdan farqi yuqoridagi misollardan 
ko‘rinib turganidek, bir-biridan ajralib qolgan materiallar oqimi 
zanjirini texnik, texnologik, iqtisodiy va uslubiy birlashtirish orqali 
yagona tizim ga keltirishdan va yaxlit boshqarish funksiyasi deb 
qarash ekan.
N azo rat savollari:
1. Logistik tizimlar necha turga bo‘linadi?
2. Qagday tizimlar makrologistik tizim lar deb ataladi?
3. Qanday tizimlar mikroldogistik tizim lar deb ataladi?
4.M akrologistik tizimlarning vazifalari nimalardan iborat?
5. M ikrologistik tizimlarning vazifalari nimalardan iborat?
2.2. L ogistik tizim konsepsiyasi (tam oyillari)
M oddiy oqimlaming o ‘ziga xos xusuiyatlari (tabiati)dan biri 
shundan iboratki ular iste’molchilarga yetib kelgunlaricha ishlab 
chiqarish, omborlar va transport kabi ta ’minlovchi va qo‘llab 
turuvchi zvenolardan o ‘tadi.
Bunday sharoitda yangicha yanada mukammlashgan moddiy 
oqimlar harakatini boshqarish texnologiyalarini ishlab chiqish va 
amalga tatbiq etish kerak. Bunday texnologiyalar iste’molchilarga 
kerakli mahsulotning sifatini buzmasdan, kerakli miqdorda va 
belgilangan vaqtda eng kam xarajatlar evaziga yetkazib berishga 
qaratilgan bo‘lishi kerak. Boshqacha aytganda bunday yangi
30

---

texnologiyalar «Logistika» fanining asosiy maqsadlarini amalda 
yechishga qaratilgan bo‘lishi kerak.
«Logistika» fanining yangiligi shundan iboratki, avvalo u 
moddiy oqimlarni boshqarish foydasiga har xil xo‘jalik faoliyatidagi 
imtiyozlarning o ‘rin almashinishiga olib keladi. Moddiy oqimlarni 
boshqarishni yaxshilash uchun xo‘jalik faoliyatini takomillashti- 
rishdagi tizimli yondoshuv logistikaning asosiy tamoyillaridan biri 
hisoblanadi.
Logistikaning quyidagi asosiy tamoyillarini ko‘rib chiqaylik.
1. Tizimli yondoshuv tamoyillarini amalga oshirish.
Turli-tuman mahsulotlar ishlab chiqarish, texnik-texnologik, 
iqtisodiy-moliyaviy, axborot va shunga o ‘xshash jarayonlam i tahlil 
etish va mukammallashtirish yo‘llarini ilmiy asoslash talabi bularga 
tizimli yondoshuv nuqtayi nazaridan qarashdir. Shundagina tizim 
faoliyatini uni tashkil etuvchi elementlar faoliyatlari va ular 
orasidagi o ‘zaro ta’sir mexanizmlari vositasida aks ettirish mumkin 
bo‘ladi.
Murakkab tizimlar nazariyasi jadal rivojlanayotgan fan yo‘na- 
lishi hisoblanadi va uning tushunchalari, yondoshuv va konsep- 
siyalari, modellari va algoritmlari tobora mukammallashtirilmoqda.
Hozirgi paytda murakkab tizim tushunchasining barcha olimlar 
va mutaxassislar tomonidan tan olingan yagona ta’rifi mavjud emas, 
ammo ko‘plab ta’riflar borki, ularda.murakkab tizimning u yoki bu 
xususiyatlari o ‘z aksini topgandir.
Har qanday murakkab tizimni m a’lum bir obyektlar, elementlar, 
kichik ichki sisfemalardan, ular va ularni xususiyatlari orasidagi 
bog‘lanishlar yig‘ilmasidan iborat deb qarash mumkin. Keng 
m a’noda tizim - uni tashkil etuvchi elementlar to‘plami bo‘lib, 
mazkur elementlar m a’lum qonuniyatlar asosida o ‘zaro aloqa- 
dorlikdadir.
Tizimli yondoshuv tizimni o ‘zaro bog‘langan va yagona bir 
butunday 
faoliyat 
ko‘rsatuvchi ichki tizimchalar ko‘rinishida 
qaraydi. Bunday yondoshuv quyidagi xususiyatlarga egadir:
• 
tizimni tashkil etuvchi alohida tizimchalar mustaqil obyekt