‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

TA’L IM M U A S S A S A S I M E N E J M E N T I
T a ’lim muassasasini boshqarishning pedagogik— psixologik asoslari.
Boshqarish faqat ishlab chiqarishgagina xos b o ‘lgan j a ra y o n em as. Balki 
ijtimoiy sohalar, shuningdek, t a ’lim tizimida h a m b o s hqarishning t o ‘g ‘ri 
tashkil etilishi j u d a m uhim .
Hozirgi p aytda yagona pedagogik j a r a y o n n i b o sh q a rish g a ilmiy 
y o n d a sh ish harakati kuchaydi. Bu esa in telle k tu al salohiyati y u q o ri 
ka drla rni shakllantirish u c h u n o ‘ta m u h im h iso b la n a d i.
A v v a lo , b o s h q a r i s h n i n g ij ti m o i y m o h i y a t i n i a n g l a b o l a y l i k . 
Boshqarish m a ’lum bir obyektga tashkiliy, rejali, tizimli t a ’sir k o ‘rsatish 
d e m akdir.
T a ’lim m uassasasining pedagogik faoliyatini b o s h q a rish deb esa 
p e d a g o g ik j a r a y o n i n i re ja la s h tir is h , ta s h k il e t i s h , ra g ‘b a t l a n t i r i s h ,
n atijalarni n azorat va tahlil qilishga aytiladi.
Bugungi k u n d a pedagogika faniga t a ’lim m uassasalarini boshqarish 
b o ‘yicha yangidan-yangi tu s h u n c h a la r kirib kelyapti, ularn in g m ohiyati 
avvalgilardan h a m teranroqdir. M asalan, « ta ’sir etish» t u s h u n c h a s in in g
o ‘rniga «o‘zaro h arakat», «ham korlik», «refleksiv bo sh q arish » kabi 
tu s h u n c h a l a r q o ‘llanilm oqda.
T a ’lim muassasalarini boshqarish nazariyasi t a ’lim m uassasalarining 
m enejm enti nazariyasi bilan boyitildi. M en e jm e n t nazariyasi xodim larga 
nisbatan ish o n ch , ularning iinumli m e h n a t qilishlari u c h u n sharoit 
yaratish h a m d a o ‘zaro h u rm at bilan tavsiflanadi.
X o ‘sh, « m e n e jm e n t» va «m enejer» a t a m a l a r i n i n g asl m o h iy a ti 
n im a n i anglatadi?
Biz ushbu tu s h u n c h a la rn in g m ohiyati, t a ’lim m u assasa sid a d a v l a t - 
jam o at boshqaruvining pedagogik-psixologik asoslarini tu sh u n ish im iz d a
ushbu y o ‘nalishda tad q iq o t olib b organ p e d a g o g R .A h lid d in o v n in g
qarashlari alo h id a diqqatga sazovor.
«M en e jm e n t» va «menejer» atam a la ri hozirgi t a l q i n d a k o rx o n a va 
m uassasa egalari o ‘z mulklari va x o d im la rn i o ‘zlari b o s h q a r g a n la rid a n
k o ‘ra ta n la n g a n y o ‘nalish b o ‘yicha m axsus ta y y o r g a rlik d a n o ‘tg a n
m utaxassislarni jalb etish afzal ekanligini t u s h u n i b y e tg a n la rid a n s o ‘ng 
p a y d o b o ‘ldi. B u g u n g i k u n d a m e n e j e r r i v o j l a n g a n d e m o k r a t i k
m a m la k a tla r d a nufuzli kasblardan biri h iso b la n a d i.
M e n e j m e n t d e g a n d a . o d a t d a r a h b a r l i k l a v o z i m i g a r a s m a n
tayinlangan shaxslaming ishigina tushuniladi. Boshqarishga, shuningdek, 
murabbiylik ishi h a m taalluqli hisoblanadi. M e n e jm e n t (yoki boshqarish)
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a v ju d m i n im a l i m k o n iv n tl n r d a n m a k s im a l n a tiia la rg a e r is h is h
m a q s a d i d a m u a v v a n x o d i m voki g u ru h g a t a ’sir etish. u l a r b ila n
h am korlik qilish iaravonidir. T a ’lim muassasasi m en ejm en ti h a q id a
s o ‘z yuritilganda, 0 ‘zbekiston Respublikasining «K adrlar tayyorlash 
inilliy dasturi»ning 4.6-bandida so‘z yuritilayotgan jarayonning mohiyati 
h aqida batafsil t o ‘xtalib o ‘tilganligini alohida t a ’kidlash zarur. U shbu 
h ujjatda qayd etilishicha, t a ’lim muassasasi m en ejm en tin in g quyidagi 
vazifalari k o 'rsa tib berilgan:
7) uzluksiz t a ’lim tizimi va kadrlar tayyorlashning davlat va nodavlat 
t a ’lim m uassasalarini tarkibiy ji h a t d a n o ‘zgartirish va ularni izchil 
rivojlantirish davlat y o ‘li bilan boshqarib borilishi;
8
) barcha darajadagi t a ’lim boshqaruv organlarining vakolat doiralari 
« T a ’lim t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n g a m uvofiq belgilanadi;
9) t a ’lim ning n o rm a tiv -h u q u q iy bazasi rivojlantiriladi;
10
) m oliy a -x o 'jalik faoliyatini olib borish h a m d a t a ’lim ja ra y o n in i 
tashkil etishda o ‘quv yurtlarining h u quqlari kengayadi va mustaqilligi 
t a ’m inlanadi;
11) t a ’lim m u a s s a s a l a r i 0 ‘z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i V a z i r l a r
M ah k a m a si t o m o n id a n belgilangan tartibda attestatsiyadan o ‘tkaziladi 
h a m d a akkreditatsiyalanadi. Akkreditatsiya yakunlariga k o ‘ra t a ’lim 
sohasida faoliyat k o ‘rsatish huquqi beriladi;
12
) muassis tashkilotlarning, m ahalliy hokimiyat organlarining, 
sa v d o -sa n o a t d o iralarining, j a m o a t tashkilotlarining, fo ndlarning va 
h o m iy vakillarni o ‘z ichiga oluvchi vasiylik va kuzatish kengashlari 
tizimi orqali t a ’lim muassasalarining samarali, jam o at boshqaruvi tizimi 
joriy etiladi.
B u n d a n tash q ari, o lim lar t a ’lim m e n ejm en tin in g bir q a t o r o ‘ziga 
xos xususiyatlarga ega ekanligini h a m t a ’kidlab o ‘tishadi. U la r orasida 
quyidagi xususiyatlar asosiy hisoblanadi:
13) t a ’lim m e n e j m e n t i « m a q s a d g a m u v o f iq lik » s o ‘zi b i l a n
a n iq lan a d ig a n m a ’naviy o ‘lchovga ega;
14) t a ’lim m e n e jm e n ti — bu fan va s a n ’at (chunki b u n d a in so n lar 
o'rtasidagi o ‘z a ro m u n o s a b a tla r katta rol o ‘ynaydi);
15) m e n e jm e n t m a z m u n id a o ‘z aksini topadigan shaxs, davlat va 
jam iyat m a n fa a tla rin in g o ‘zaro dialektik birligi;
16) t a ’lim ni bo sh q arish d a ja m o a tc h ilik n in g faol qatnashuvi.
Y uqoridagilardan k o ‘rinib turibdiki, endilikda t a ’lim tizimini davlat
t o m o n i d a n b o s h q a r is h d a n d av lat-ja m o a tch ilik boshqaruviga o ‘tiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

D a v la t-jam o atch ilik boshqaruvining m aqsadi —t a ’lim m uassasalarining 
d o lz a rb m asalalarini davlat va ja m o a tc h ilik h a m k o rlig id a hal qilish, 
o ‘q itu v c h ila r, o ‘q u v c h ila r h a m d a o t a - o n a l a r g a t a ’lim d a s t i u i a r i n i ,
tu rla rin i, t a ’lim m uassasalarini t a n la s h d a h u q u q va erkinlik berishni 
k engaytirishdan iborat.
T a ’lim t i z i m i n i d a v l a t t o m o n i d a n b o s h q a r i s h 0 ‘z b e k i s t o n
R e sp u b lik a s in in g « T a ’lim t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n i n i n g (1 9 9 7 -y il) 3- 
m oddasida, y a ’ni t a ’lim sohasida davlat siyosatining asosiy tam oyillarida 
aks etgan. T a ’lim so?asidagi davlat siyosatini a m a lg a oshirish u c h u n
r e s p u b lik am izd a t a ’limni bosh q arish n in g d avlat o rga nla ri tu zilg an . 
0 ‘z b e k is t o n R e s p u b l i k a s i n in g « T a ’lim t o ‘g ‘ risida»gi Q o n u n i d a ,
0
‘zbekistonda t a ’lim sohasini boshqarish respublika tasarrufidagi yuqori 
h u k u m a t va uning boshqarish organlari h a m d a m ahalliy h u k u m a t va 
u n in g boshqarish organlari to m o n id a n am alg a oshirilishi k o ‘rsatilgan.
X a lq t a ’lim i V azirligi, Oliy va o ‘rta m a x s u s t a ’lim V azirligi 
0 ‘zb e k isto n R espublikasida t a ’limni b o s h q a r is h n i n g davlat y u q o ri 
organlari hisoblanadi. Vazirliklar o'z in i vakolatlik doirasida:
17) t a ’lim sohasida yagona davlat siyosatini r o ‘yobga ch iq a ra d i; — 
t a ’lim muassasalari faoliyatini m uvofiqlashtiradi va uslub m asala la rida 
ularga rahbarlik qiladi;
18) davlat t a ’lim standartlari, m utaxassislarining bilim saviyasi va 
kasbiy tayyorgarligiga boMgan talablarning bajarilishini t a ’m inlaydi;
19) o ‘qitishning i!g‘o r shakllari va yangi pedagogik texnologiyalarni, 
t a ’lim ning texnik va axborot vositalarini o ‘quv ja ra y o n ig a jo riy e tad i, 
o ‘quv va o ‘quv-uslubiy adabiyotlarni yaratadi va n a s h r etishni tashkil 
qiladi;
20
) t a ’lim oluvchilarning yakuniy davlat attestatsiyasi va davlat 
t a ’lim m uassasalarida eksternat t o ‘g ‘risidagi n iz o m la rin i tasdiqlaydi;
21
) davlat oliy t a ’lim m uassasasining re k to rin i ta yinlash t o ‘g ‘risida 
0 ‘zbekiston Respublikasi Vazirlar M a h k a m a sig a takliflar kiritadi;
22
) pedagog x o d im la m i tayyorlash, u l a rn in g m alak a sin i oshirish 
va qayta tayyorlashni tashkil etadi.
Xalq t a ’limi Vazirligining m ahalliy org a n la ri q u y id ag ilar sanaladi:
X alq t a ’limi vazirligining mahalliy o rg a n la rig a xalq t a ’limi viloyat 
b o sh q arm a la ri, shahar, t u m a n b o ‘limlari kiradi. X a lq t a ’limi b o ‘limlari 
m a h a l l i y h o k i m l i k t a s a r r u f i g a k i r a d i va u n g a b o ‘y s u n a d i .
KpraqolpogMston Respublikasi Xalq t a ’limi vazirligi, xalq t a ’limi viloyat 
b o s h q a r m a l a r i , s h a h a r va t u m a n b o ‘l i m l a r i ik k i t o m o n l a m a —
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘zbekiston Respublikasi Xalq t a ’limi vazirligiga va tegishli ravishda 
K p ra q o lp o g ‘iston Respublikasi Vazirlar kengashiga, viloyat, sh ah a r, 
t u m a n hokimliklariga b o ‘ysunadilar.
U la r m aktab faoliyati yuzasidan davlat nazoratini olib boradi va 
unin g rivojini t a ’m inlash u c h u n ko'm aklashadi. U larning vakolatiga 
m a k ta b direktorlari va ularning o ‘rinbosarlarini tayinlash h a m kiradi.
M aktabni boshqarish ishiga m aktab inspeksiyasi, y a ’ni, vazirliklar 
va xalq t a ’limi b o ‘lim larining m aktab inspektorlari xizmati y o rd a m
beradi. Ular m a k ta b faoliyatini o ‘rganadi, t a ’lim-tarbiya ja ra y o n in in g
n a t i j a l a r i n i ta h l i l q ila d i, ilg ‘o r t a j r i b a l a r in i a n iq la y d i va u l a r n i
om m alash tirish c h o ra -ta d b irla rin i belgilaydi, kam chiliklarni aniqlab, 
ularni bartaraf etish y o ‘llarini izlaydi, maktab direktori va o ‘qituvchilarga 
y o rd a m k o ‘rsatadi.
A ka dem ik litsey va k a s b - h u n a r kollejlariga tashkiliy, o ‘quv-uslubiy 
va ilmiy rahbarlik qilish, davlat t a ’lim standartini ishlab chiqish va 
joriy etish, o ‘q u v - t a ’lim va kasb -h u n ar dasturlarini birlashtirish, pedagog 
k a d rla r bilan t a ’m in lsh , ularni tayyorlash va qayta tayyorlash Oliy va 
o ‘rta maxsus t a ’lim Vazirligi ( 0 ‘ita maxsus kasb-hunar t a ’limi Markazi), 
unin g hud u d iy b o sh q arm a la ri to m o n id a n ta rm o q vazirliklari, idoralar 
va k o rx o n a la r bilan birgalikda am alga o shiriladi1.
T a ’lim tiz im in i ja m o a t c h i li k asosida boshqarish o ‘q itu v c h ila r, 
o ‘quvchilar, o t a - o n a l a r va jam o a tc h ilik vakillaridan iborat pedagogik 
Kengashning u m u m iy o ‘rta t a ’lim muassasasi faoliyatini samarali tashkil 
etishga y o 'na ltirilgan faoliyatidir.
Bir yilda b i r m a r t a o ‘tkaziladigan m aktab jamoasining konferensiyasi 
jam oatchilik boshqaruvining yuqori organi ?isoblanadi. Konferensiyada 
m a k ta b Kengashi, unin g raisi saylanadi, m aktabning Ustavi qabul 
q ilin a d i, o ‘qitish qaysi tild a olib borilishi a n iq la n a d i va h o k a z o . 
K o n fe re n siy a la r o ra liq id a o ‘z - o ‘zini b o sh q arish n in g yuqori organi 
vazifasini m aktab kengashi bajaradi. M ak tab kengashi bir yilda 4 m arta 
chaqiriladi.
D a v la t t a ’lim m u a s s a s a la ri b i la n b ir v a q td a n o d a v la t t a ’lim
m u a ss a sa la rin in g faoliyat k o ‘rsatishi h a m t a ’limni b o sh q a rish n in g
jam oatch ilik xarak terin i ifodalaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---