X o ‘sh, h aqiqat nim a? H aqiqat t o ‘g ‘risidagi fa lsa fiy t a ’lim ot
nim adan iborat?
Haqiqat masalasini ilmiy asosda hal qilishning yagona yo‘li —
bu inson bilimlari bilan obyektiv
borliqdagi real predm et va
hodisalar o'rtasidagi munosabatlarni ilmiy asosda yoritib berishdir.
Haqiqat — inson bilimlarida borliqning to ‘g ‘ri in’ikos etishi,
predmet va hodisalar asli qanday bo‘Isa, ularni inson o ‘z miyasida
xuddi shunday in’ikos ettirgan bilimlardir. Haqiqat — borliqdagi
predmet va hodisalar yoki belgi va xususiyatlarning o ‘zi emas,
balki ular haqidagi in son b ilim larinin g o ‘sha predm et va
hodisalarga, ularning belgi va xususiyatlariga mos kelishidir.
Bu
jihatdan haqiqat o ‘zi ifodalangan bilimlarning mazm uniga ko ‘ra
subyektga, ya’ni biluvchi inson va insoniyatga bog‘liq b o ‘lmasa-
da, lekin u o ‘z ifodalanish shakli jihatdan subyektga bog‘liq bo‘ladi.
Haqiqatni bilish—murakkab jarayon. Bizning borliq haqidagi
bilimlarimiz birdaniga, tayyor holda yuzaga kelmaydi. Biz predmet
va hodisalarning
a w a l tashqi tom onlarini, so‘ngra esa ichki
tom onlarini bilib boramiz. Bunda bizning bilim larim iz
nisbiy
haqiqatlardan mutlaq haqiqatga tom on boradi.
Nisbiy haqiqat — bizning borliqdagi predmet va hodisalar
t o ‘g ‘risidagi taxminan t o ‘g ‘ri, lekin to ‘liq boMmagan, bilish
ja ra y o n im izd a tu z a tilib , t o ‘ldirilib b o rish i lozim boMgan
bilimlarimizdir.
Mutlaq haqiqat esa — borliqdagi predmet va hodisalar haqidagi
to ‘liq, aniq, mukammal bilimlardir.
Bunday bilimlar inson tafak-
kurining obyektiga cheksiz yaqinlashib borishi asosida, cheksiz
nisbiy haqiqatlaming jam i sifatida qaror topadi. Bu jihatdan nisbiy
va mutlaq haqiqatlar o ‘zaro cham barchas bog‘liqdir,
ular bir-
b irlarid an ajralm asdir. H ar q an d ay m u tlaq h a q iq at nisbiy
haqiqatlam ing cheksiz birligidan yuzaga keladi. H ar bir nisbiy
haqiqatda esa, mutlaq haqiqatning zarrasi, ulushi mavjud b o ‘ladi.
Shu asosda inson bilishi nisbiy haqiqatlardan mutlaq haqiqatga
cheksiz yaqinlashib boradi. Bilimlar taraqqiyotida m utlaq haqiqat
konkretlashadi. Ilm-fan taraqqiyotida har bir yangi bosqich, nisbiy
haqiqatlar sifatida, mutlaq haqiqatning m azm uniga yangi-yangi
zarralar q o ‘shib boradi. Borliq bepoyon va cheksiz b o ‘lgani kabi,
insonning uni bilishi ham cheksizdir. N isbiy haqiqatlam ing
mutlaq haqiqatga cheksiz yaqinlashib boruvchi chegaralari tarixan
shartli b o ‘lsa ham , lekin bu m utlaq haqiqatning mavjudligi
shubhasizdir.
261
Inson bilimlarining rivojlanishi
ham m a vaqt silliq va oson
kechavermaydi. Bilishda haqiqat sari qo‘yilgan har bir qadam fikrlar
va qarashlaming keskin kurashlari jarayonida ro‘y berib, unda awalgi
erishilgan bilimlar va qarashlar har doim cheklangan topilib, ular
ning o ‘mini to‘laroq, mukammalroq bilimlar va qarashlar egallaydi.
Shu bilan birga, haqiqat m avhum ham emas, balki aniq
bilimlardir. 0 ‘zgarmas, qotib qolgan bilimlar yo‘q,
inson bilimlari
doimo o ‘zgarib boradi. Ayni bir vaqtda, ayni bir nisbatda haqiqat
b o ‘lgan bilim boshqa bir vaqtda va boshqa bir nisbatda haqiqat
b o ‘lmasligi m um kin. Bu shuni k o ‘rsatadiki, bilim larim izning
haqiqatligi, ular ifodalagan m azm unning o ‘zgarishi bilan o ‘zgarib
boradi. H ar bir bilimning haqiqatligi m a’lum joyga, o'ringa, vaqt
va vaziyatga, kishi bilishining imkoniyatiga va darajasiga bog‘liq bo‘ladi.
Bilimning
haqiqatligini aniqlashda, unga m a’lum aloqadorlik va
bog‘lanishlardan kelib chiqib, aniq sharoit, joy, vaqt va m a’lum
vaziyatni hisobga olgan holda yondashmoq kerak.
H am m a zam onlar, m akonlar,davr
va har qanday sharoitda
ham to ‘g‘ri bo'ladigan, o ‘zgarmaydigan haqiqatlar yo‘q va bo'lishi
ham mumkin emas. Shuning uchun haqiqatning aniqligini hisobga
olish, inson faoliyatining ham m a sohalarida juda katta ahamiyatga
ega. Bilish jarayonida nisbiy va mutlaq haqiqatlar dialektikasini
to ‘g‘ri tushunmaslik, haqiqatning aniqligini hisobga olmaslik, bilish
nazariyasi sohasida ikkita yanglish qarashga, ya’ni dogmatizm va
relyativizmga olib keladi.
Dostları ilə paylaş: 
