Z. T. M s h m o V a

«Baland bo‘yli inson» mashqi. 
Mashq 10 daqiqa davomida 
olib boriladi va guruh qatnashchilarining faolligini va ularning 
o £zini-o£zi baholashga yo£naltirilgan holda olib boriladi, ham­
mani doiraga tushishi taklif etiladi va quyidagi yo£riqnomani 
aytish kerak.
«O'zingizni baland bo£yli odamlar deb tasavvur qiling- 
larda, atrofga qaranglar. Pastda kichkina liliputlar, sizlar esa 
katta, ulkan odam -velikansizlar. O 'zingizni kuchli his 
qilasizlarmi? Juda yaxshi! Odamchalarning birini qo£lingizga 
oling va uni tomosha qiling. O'zingizni katta odam, ularni 
kichkina odam deb his qilasizlar».
«Ha-yo‘q» mashqi. 
Mashq 5 -7 daqiqa davomida olib 
boriladi. Guruhning umumiy kuchini oshirishga qaratilgan, 
barcha qatnashuvchilar ikkiga, taxminan teng guruhlarga ajra- 
ladi va bir-biriga qarshi holatda turadilar. Bir guruh bosh- 
lovchining buyrug£i bilan «На» so'zini qattiq ovozda ayta 
boshlaydilar, ikkinchi guruh unga «Yo£q» deb javob beradi. 
0 £qituvchilar o'zlarining so£zlarini qattiqroq talaffuz qila 
boshlaydilar. U lar o £z raqiblariga haqliklarini k o £rsatib 
qo£ymoqchi bo£ladilar, xullas qattiqroq baqirgan o £zining 
haqligini bildirgan guruh g£olib chiqadi.
92

---

4.2. Guruhiy treningda sukunat
Psixolog guruhda tanaffus yuzaga kelganini his qilishi 
kerak, agar bu noqulay sukunat, o ‘z fikrlarini aytishni 
istamasligi, zerikish yoki guruh ishiga qiziqishning yo‘qligi 
bo‘lsa, bunday pauzani psixolog faollashtirish mashqlari yoki 
savollari bilan buzishi kerak, «Nima deb o ‘ylaysizlar, nima 
bo‘ldi? Nima uchun bunday noqulay sukunat yuzaga keldi?»
Agar yuzaga kelgan tanaffus — ta ’sirlanish, chuqur 
o‘ylanishning oqibati bo‘lsa, bunday tanaffusni buzish mumkin 
emas, har bir ishtirokchi uning ichki jarayonlariga quloq solishi 
va sabr qilishi kerak. Bu ijodiy tanaffusdir, unda o ‘qituvchilarda 
faol ichki faoliyat amalga oshadi.
Guruh yoki guruh a ’zolari o ‘ynashni rad etsalar-chi?.
Guruhiy psixotreningda ko‘p hollarda o ‘qituvchilar qan­
daydir mashqlami bajarishni rad etadilar, mashqlarda passiv 
bo‘ladilar.
Guruhning bunday o‘zini tutishi har xil sabablar bilan 
tushuntiriladi, o ‘qituvchilarning charchog‘ini yengishda sama- 
rali mashqlarning yetarli emasligi, guruhdagi faollikning 
birdaniga tushib ketishi, mashqning qiziqarsiz yoki qiyinligi 
va hokazo.
Bunday holatlarda mashqni majburiy ravishda bajarish 
tavsiya etilmaydi. Dastumi asosiy g‘oyasini tushuntirgan holda 
guruhni qiziqtirish, mashqni qanday qiziqarli yo‘l bilan bajarish 
kerakligini o‘qituvchilardan so‘rash yoki qatnashuvchilaming 
birini vaqtinchalik olib boruvchi qilish kerak, bunday holda 
eng samarali usul mashq yoki o ‘yinda namoyon qilinishni 
psixolog o‘zi boshlaydi. Guruh aniq bir qarorga kelmaganligi 
sababli «Xo‘sh, qani, o‘zim his qilib ko‘ray-chi» yoki «Kelinglar, 
mendan boshlaymiz» deb murojaat qiladi.
Bu bilan psixolog guruhga ishonchni bildiradi, qandaydir 
darajada guruhga namuna sifatida chiqadi, psixolog guruh 
a’zolari kabi teng huquqli bo‘lib qoladi. Shunday holatlar ham 
b o ‘ladiki, bunda guruhning qandaydir bir a ’zosi tashqi 
kuzatuvchi pozitsiyasini egallaydi. U umumiy muhokamaga 
qo‘yilmaydi o ‘ynashni rad etadi, ruhiy texnik mashqlarda hech 
narsani his qilmasligini aytadi. U boshi og‘riyotganligini yoki 
ahvoli yomonligini ham aytadi.
93

---

Bunday ishtirokchi guruh ishida uning a’zolari noqulaylikni 
va hayron bo‘lishlikni keltirib chiqaradi, qolgan guruh a’zolarida 
ham ishlash niyati yo‘qoladi, ular passiv bo‘lib qoladilar yoki 
norozilikni namoyish etadilar. Bunday hollarda nima qilish 
kerak? Agar guruh ishiga qo‘shilmagan qatnashuvchi halaqit 
qilmasa, unga e’tibor berishning hojati ham yo‘q. Bir oz vaqt 
o‘tgandan so‘ng uning o‘zi o‘ynashni xohlab qoladi yoki boshqa 
mashqda qiziqib faolligini oshiradi. Agar guruh kuzatuvchiga 
salbiy ta’sir qilayotgan bo‘lsa, psixolog bu a’zoni o‘yin jarayoniga 
kiiitishi kerak. 0 ‘yin davomida bunday qatnashuvchini uning 
faolligi va qiziqishini oshirish maqsadida tinmay savol berib 
turishi lozim. Ko‘pgina boshlovchilar passiv a’zoni o ‘yinga 
qo‘shishga harakat qiladilar. Qabul qiladigan qaror esa: 
kuzatuvchining shaxsiyati, guruh a’zolarining unga ta’siri, psixo­
logning ish shakli, mashg‘ulot iqlimi, trening tematik yo‘- 
nalganligi yoki maqsadlariga bog‘liq bo‘ladi.
Pedagogik treningda psixolog «shaxsiy materiallari» maq- 
sadi, ba’zi bir holatlarda psixolog guruh ishiga qatnashuvchi 
huquqlari asosida kirishi zarur: o ‘zini hayotidagi qiyinchiliklari 
va kelishmovchiliklami bayon qilishi guruh a’zolariga shaxsiy 
muammolami hal etish va tajribasi borligi yoki o‘zi haqida 
biror bir shaxsiy narsalami gapirib berish mumkin.
Odatda o‘qituvchilar, psixolog shaxsiyatiga qiziqish bilan 
qaraydilar va bunday suhbat foydali boMadi. Biroq o‘zini juda 
muammoli odam, har bir qarashda qiyinchilikni his qiluvchi 
qilib ko‘rsatish to ‘g‘ri kelmaydi. Psixolog o ‘zini holatini to ‘g‘ri 
tashkil etishi va omadli inson sifatida his qilishi kerak.
Bundan tashqari, shaxsiy materialni guruhga taqdim qilish 
juda muhim, agar psixolog o ‘zinig intim hayotini ko‘p va 
qisqa gapiradigan bo‘lsa, u ishtirokchilarga « 0 ‘zini ko‘z-ko‘z 
qiluvchi odam» sifatida namoyon bo‘ladi. Ularda hammadan 
ham o‘ziga qiziqadigan odam degan shubha uyg‘onadi, u 
boshqalarga yordam bera olmaydi, degan fikr paydo bo‘ladi. 
Bunday shubha ishonchsizlikni yuzaga keltiradi, bu esa 
guruhning olib boruvchiga boigan qiziqishinini birdaniga 
so‘ndiradi.
94

---

Shaxsiy material guruhga shaxsiyatsiz shaklida ham bayon 
etilishi mumkin. Psixolog o ‘zi haqida gapirayotib, bunda bu 
hikoya uning tanishi yoki qarindoshi bilan bo‘lgan deb gapirishi 
yoki aksincha, psixolog tomonidan o‘ylab topilgan hayotiy 
drama guruhga xuddi shaxsiy hayotida bo‘lganidek bayon qilishi 
kerak.
Xullas, guruhdan zerikish yoki qo'llab quvatlashdan 
uzoqroq bo‘lish kerak, esdan chiqarmaslik lozim, ruhiy mash- 
g‘ulotlar o ‘qituvchilar uchun awalam bor ularga yordamni 
amalga oshirish maqsadida tashkil qilinadi, «shaxsiy material» * 
esa treningni samarali, qiziqarli, o ‘ta ta ’sirchan va aniq 
bo‘lishida foydalaniladi.