Z. Z. Miryusupov, J. X. Djumanov

Tarmoqning 
turi 
Uzatish 
tezligi 
Trafik 
Izoh 
X.25 
1,2-64 
Kbit/s 
Terminalli 
Juda ko‟p turli xildagi 
protokollarga ega, past sifatli 
kanallarda yaxshi ishlaydi 
Frame 
Relay 
64-Kbit/s 
dan 
2 Mbit/s 
gacha
Kompyuter-
li 
Trafikdagi pulsatsiyalarni 
yaxshi uzata oladi, asosan 
doimiy virtual kanallarni 
hosil qilishda ishlatiladi 
SMDS 
1,544-45 
Mbit/s 
Kompyuter-
li, grafika, 
ovoz,video 
Qiyoslaganda yangi tarmoq, 
Amerikaning katta 
shaharlarida tarqalgan, 

---

70 
keyinchalik uning o‟rniga 
ATM tarmog‟i ishlatila 
boshlagan 
ATM 
1,544-155 
Mbit/s 
Kompyuter-
li, grafika, 
ovoz,video 
Yangi tarmoq, 1996 yildan 
boshlab tijorat maqsadida 
qo‟llanila boshlagan, asosan 
kompyuter trafigini uzatish 
uchun foydalaniladi 
TCP/IP 
1-2 Kbit/s 
Terminalli, 
kompyuterli 
Internet tarmog‟i
Ushbu jadvalda keltirilgan X.25, Frame Relay va SMDS global 
kompyuter tarmoqlari texnologiyalaridan, 
kompyuter tarmoqlari 
rivojlanish 
bosqichlarining 
ma‟lum 
bir 
davrlarida 
samarali 
foydalanilgan. Hozirda esa, tarmoqlar orqali barcha xildagi trafikni 
uzatib bera olish imkoniyatiga ega bo„lgan 
ATM (Asynchronous 
Transfer 
Mode 
– uzatishning asinxron rejimi
) 
va 
TCP/IP 
texnologiyalaridan 
foydalanilmoqda. ATM va undan avval ishlab 
chiqilgan X25 va Frame Relay texnologiyalarining tuzilishlari, 3.35-
rasmda keltirilgan tuzilishga ega bo„lib, ular ma‟lum bir xudud 
chegarasida joylashgan kompyuterlar va lokal kompyuter tarmoqlarini 
o„zaro birlashtirish uchun ishlab chiqilgan edi. Ushbu texnologiyalar 
ulargagina xos bo„lgan – 
adreslash tizimiga va ma’lumotlarni uzatish 
birliklariga 
ega bo„lgan. TCP/IP tarmoqlaridan boshlab 
IP-adreslash 
tizimi asosida ishlovchi va ma’lumotlarni uzatish birligi sifatida 
Ethernet 
texnologiyasi 
kadrlaridan 
foydalanuvchi 
tarmoqlar 
qo„llanilmoqda. Yuqoridagi jadvalda keltirilgan ma‟lumotlarni uzatish 
tezliklari, ushbu texnologiyalarning dastlabki ishlab chiqarilgan 
variantlariga tegishlidir. ATM texnologiyasining keyingi ishlab 
chiqilgan variantlarida ma‟lumotlarni uzatish tezligi 2-10 Gbit/sek-larga 
etkazilgan. Turli xildagi marshrutizatorlar va birlamchi tarmoqlar 
yordamida qurilgan, hozirda keng qo„llanilayotgan - IP texnologiyasi 
asosida 
ishlayotgan 
global 
tarmoqlarda 
ma‟lumotlarni uzatish 
tezliklarini yanada oshirish imkoniyatlari paydo bo„lmoqda. 
Korporativ tarmoqlarni qurish uchun foydalaniladigan global 
tarmoqlar ikkita katta guruhga bo„linadi: 
1.Magistral tarmoqlar. 
2.Magistral tarmoqlarga ulanish imkonini beradigan tarmoqlar yoki 
qisqacha ulanish tarmoqlari.

---

71 
Territorial magistral tarmoqlardan (
backbone wide-area networks
) 
korxonaning katta bo„limlariga tegishli bo„lgan yirik lokal tarmoqlarni 
bir maromda ishlashini ta‟minlash maqsadida birlashtirish uchun 
foydalaniladi. Magistral tarmoqqa odatda, ko„p sonli tarmoq osti 
tarmoqlari 
(subnets)
ulanganligi sababli, uning o„tkazish qobiliyati 
ancha yuqori bo„lishi kerak bo„ladi (3.36-rasm).
3.36-rasm. Korxona global tarmog„ining tuzilishi. 
Magistral tarmoqlarga ulanish imkonini beradigan tarmoqlar 
deganda, katta bo„lmagan lokal tarmoqlarni va alohida ishlaydigan 
kompyuterlarni, korxona markaziy tarmog„i bilan bog„laydigan
territorial tarmoqlar tushuniladi.
Bunda ishlatiladigan dasturiy va apparat vositalar uzoqdan turib 
ulanish vositalari deyiladi. Ulanuvchi, ya‟ni mijoz tomonidan bunday 

---

72 
vositalar sifatida modem va unga kerak bo„ladigan dasturiy vositalar 
qo„llaniladi. Ko„p sonli ulanuvchilar ishini, markaziy lokal tarmoq 
tomonidan 
uzoqdan turib ulanish serveri RAS (Remote Access Server)
ta‟minlab beradi. Bu server – marshrutizator, ko„prik va shlyuz 
vazifalarini bajaruvchi dasturiy-apparat kompleksdan iborat bo„ladi.
Tarmoqlardan iborat bo„lgan tarmoqning, ya‟ni Internet-ning 
arxitekturasi 3.37-rasmda keltirilgan ko„rinishga ega bo„ladi. Tarmoqlar 
orasidagi bog„lanishlar marshrutizatorlar yordamida amalga oshiriladi.
3.37 –rasm. Tarmoqlardan iborat bo„lgan tarmoq arxitekturasi –
ya‟ni Internet tarmog„i.