Ġzabella qasimova, musa bayramov

2.9.   Ərazinin  ekoloji vəziyyətinin  qiymətləndirilməsinin 

 kriteriyaları 

     

2.9.1. Ümumi qaydalar  

Ekoloji  problemlərin  kəskinləşdiyi  ərazilərdə,  bunun  nəticəsi  olaraq 

əhalinin  həyat  fəaliyyəti  və  sağlamlığı  pisləşir,  təbii  ətraf  mühiti  ciddi 

pozulan  xüsusi  zonaların  hüquqi  status  alması  qanunauyğundur.  Ekoloji 

situasiyaların çox kəskinləşdiyi regionlarda, harda ki, təbii mühitin vəziyyəti 

əhalinin həyatı üçün təhlükə yaradır, ayrı-ayrı ekoloji poblemlər və ya oların 

219 

 

cəmi isə böhran halına çatırsa,  əlverişsiz şəraitin bu və  ya digər  ərazisi  ya-

ranma mexanizmi və neqativ nəticələrin mümkün olan neytrallaşma tədbir-

ləriylə  fərqlənirlər.  Buna  görə  də  fövqəladə  ekoloji  hadisələr  və  ya  ekoloji 

fəlakət  zonasının  seçilməsi  ekoloji  problemlərin  həllinə  təkan  verməlidir 

(məsələn,  uyğun  texnoloji  istehsalın,  suyun  və  havanın  təmizlənməsi  üçün 

qurğuların  tətbiqi,  əlavə  müalicə  -  istirahət  obyektlərinin  tikilməsi  üçün 

maliyə və maddi ehtiyatların prioritet ayrılması yolu ilə).  

90-cı illərdə Rusiyada aparılan analizlərin nəticəsi göstərdi ki, ən çox 

əlverişsiz ekoloji hadisələr (kəskin və çox kəskin) bütün ərazinin 15% - də - 

2,5mln.km

2 

-də  qeyd olunmuşdur.  Deqradasiyaya uğramış  otlaq sahələri  də 

nəzərə alınarsa, bu ərazi 18-20%-ə çata bilər. Şəhər əhalisinin 20%-i ekoloji 

əlverişsiz şəraitdə yaşayır. Federasiyanın bir çox subyektlərində xüsusi eko-

loji  əlverişsiz  zonalar  qeydə  alınır.  Bu  ekoloji  təhlükəli  vəziyyətlər  əsasən 

antropogen təsirlərdən sonra  yaranır: dağ-mədən işlərindən sonra, qurunun,  

su  obyektlərinin  çirkləndirilməsi,  atmosferin  sənaye  və  nəqliyyat  fəaliy-

yətindən  pisləşməsi,  meşə  massivlərinin  yanma  və  qırılması  nəticəsində 

deqradasiyaya  uğraması,  xüsusi  mühafizə  olunan  təbii  ərazilərin  rejiminin 

pozulması, radioaktiv çirklənmə və s.    

1992-ci  ildən  ətraf  təbii  mühitin  və  insanların  sağlamlığının  qiymət-

ləndirilməsi  üçün  ərazinin ekoloji  vəziyyətinin  qiymətləndirilməsinin krite-

riyaları müəyyən olundu. 

Ərazinin  ekoloji  vəziyyətinin  qiymətləndirilməsində  və  ekosistemin, 

onun biotik və abiotik komponentlərinin vəziyyətinin qiymətləndirilməsinin 

ən  geniş  və  informativ  kriteriyalarının  seçilməsində  kompleks  yanaşma 

məqsədəuyğundur. Belə yanaşmanın ilkin konseptual qaydası ayrı-ayrı mü-

hitlərin  ballarla  ifadə  olunan  vəziyyətlərinin  mexaniki  cəmləşdirilməsindən 

və  bütövlükdə  ekosistemin  vəziyyətinin  qiymətləndirilməsindən  imtina  et-

məkdir. Bu halda təbii komponentlərin funksional vəhdəti nəzərə alınır, baş-

qa sözlə ümumi qiymət biotik və abiotik faktorların vəziyyətinin qiymətlə-

rindən formalaşır. Ekosistemin vəziyyətini kifayət qədər etibarlı informasiya 

almağa  imkan  verən  məhdud  sayda  kriteriyalarla  qiymətləndirirlər.  Belə 

yanaşmada  həm  subyektivizmdən  qaçılır,  həm  də  ekosistemin  vəziyyətini 

müəyyənləşdirən  səbəbin  açılmasına  imkan  yaranır  ki,  bu  da  dəqiq  təbiəti 

sabitləşdirən tövsiyyələrin hazırlanması üçün əsasdır.          

Baxılan  konseptual  qaydalar  ilkin  informasiyanın  kifayət  qədər 

qənaətlə alınmasını təmin edir (müxtəlif statistik məlumatlar, aerofotoçəkiliş 

materialları,  laboratoriya  analizlərinin  məhdud  həcmi).  İlkin  nəticələrin  bu 

cür  qiymətləndirilməsi  ən  geniş  həcmli  və  xərcli  tədqiqatların  planlaşdırıl-

masına imkan verir.  

220 

 

Praktiki  olaraq  konsepsiyanı  həyata  keçirmək  olar  bir  şərtlə  ki,  həm 

həm ekosistemin, həm də onu yaradan komponentlərin qiymətləndirilməsinə 

vəhdət halında yanaşılsın.      

Ərazinin ekoloji vəziyyətinin təsnifatı  təbii - antropogen pozulmalar 

nəticəsində  ekoloji  əlverişsizliyin  dərəcəsinin  artmasına  görə  müəyyən 

olunur: nisbətən əlverişli – N (norma); gərgin və ya şərti- əlverişli R (risk); 

böhranlı  və  ya  qeyri-qənaətbəxş  –  B  (böhran)  fövqəladə  ekoloji  hadisələr 

zonasına  oxşar  olan;  qəza  vəziyyəti  (fəlakət)  –F  ekoloji  fəlakət  zonalarına 

uyğun gəlir. 

Bu  səviyyələrə  ayrılmanın  əsasında  ekosistemlərin  pozulmasının  də-

rinliyinə və geri döməyən olmasına görə sıralanması, başqa sözlə, morfoloji 

faktorların  real  fiziki  ifadələri  durur.  Aşağıdakı  pozulma  zonalarını  və 

vəziyyətlərin siniflərini fərqləndirmək qəbul olunur:                                                                                                                                                            

Ekoloji norma, (N) və ya ƏTM vəziyyətinin  qənaətbəxş sinfi, ekosis-

temin  məhsuldarlığı  və  davamlığının  hiss  olunacaq  dərəcədə  pozulmayan 

ərazilərini, onun nisbi sabitliyini əhatə edir; əhalinin sağlamlığı kafidir. Qiy-

mətləndirmənin  birbaşa  kriteriyalarının  qiyməti  YVQ-dan  və  ya  fon  qiy-

mətindən aşağıdır (deqradasiya torpaqları sahənin 5%-dən çox deyil). 

Ekoloji  risk,  (R)  və  ya  ƏTM-in  şərti-qənaətbəxş  sinfi,  ekosisteminin 

məhsuldarlığı  və  davamlığı  hiss  olunacaq  qədər  pozulan  ərazilər  mövcud-

dur, onun vəziyyəti qeyri-sabitdir, ekosistemi spontan deqradasiyaya uğrada 

bilər,  lakin  hələlik  geri  dönən  pozuntularla.  Ərazi  ağılla  təsərrüfat  istifa-

dəsini  və  onun  yaxşılaşdırılması  üçün  tədbirlərin  planlaşdırılmasını  tələb 

edir;  əhalinin  sağlamlığı  bir qədər pisləşib.  Qiymətləndirmənin  birbaşa kri-

teriyalarının qiyməti  YVQ- dan bir qədər yüksəkdir, (deqradasiya torpaqları 

sahənin 5- 20% -i qədərdir).   

Ekoloji  krizis,  (Böhran  B)  və  ya  ƏTM  qeyri-qənaətbəxş  sinfi  (föv-

qaladə ekoloji situasiyalar). Bu zonaya çətin dönən pozuntularla ekosistemin 

məhsuldarlığı kəskin aşağı düşür və davamlığı itir; əhalinin sağlamlığı ciddi 

təhlükə  altında  qalır.  Təbii  ekosistemlərin  vəziyyətində  davamlı  mənfi 

dəyişikliklər  baş  verir  (növ  müxtəlifliklərinin  azalması,  ayrı-ayrı  bitki  və 

heyvan  növlərinin  yoxa  çıxması,  genofondun  pozulması).  Ərazinin  seçmə 

təsərrüfat  istifadəsi  və  onun  dərindən  yaxşılaşdırılmasının  planlaşdırılması 

lazımdır. Qiymətləndirmənin  birbaşa göstəricilərin qiyməti YVQ-dan xeyli 

yüksəkdir (deqradasiya  torpaqları sahənin 20-50%-ni əhatə edir).  

Ekoloji  fəlakət  (qəza  F)  və  ya  mühitin  vəziyyətinin  fəlakət  sinfi:  o 

ekosistemin  praktiki  olaraq  geri  dönməyən  proseslərlə  (ölü  zona)  məhsul-

darlığını tamamilə itirmiş ərazilərini əhatə edir; əhalinin sağlamlığı əhəmiy-

yətli dərəcədə pisləşib. Təbii ekosistemlrin dağılması baş verir (təbii tarazlıq  

pozulur,  flora  və  fauna  deqradasiyaya  uğrayır,  genefond  məhv  olur). 

221 

 

Qiymətləndirmənin birbaşa kriteriyalarının qiyməti YVQ-dan çox dəfə artıq 

olur (deqradasiya torpaqları sahənin 50 %-dən çoxdur).  

Qeyd  olunduğu  kimi,  daha  reprezentativ  göstəricilərə  görə  zonaların 

xarakteristikası  və  ərazinin  ekoloji  vəziyyətlərinin  sinifləri  verilir,  ancaq 

mütləq  qiymətləndirmənin  tematik,  məkan  və  dinamik  kriteriyalarının  isti-

fadəsi və qarşılıqlı hesabatı ilə birgə. Qeyd etmək vacibdir ki, ekosisteminin 

vəziyyətinin  vahid  inteqral  göstəriciləri  mövcud  deyil,  lakin  daha  repre-

zentativ  göstəricilərin sayı optimal minimuma çatdırıla bilər. Buna görə də, 

ərazinin vəziyyətinin ekoloji qiymətləndirilməsi, geosferin (yaşayış yerinin) 

vəziyyətini açmaqla, ekosistemin vəziyyətinin inteqral morfoloji qiymətlən-

dirilməsindən  ibarət  ola  bilər.  Yalnız  bu  cür  qiymətləndirmək  olar  ekosis-

teminin  müsair  vəziyyətini,  eləcə  də  texnogenezin  təsirini  nəzərə  almaqla, 

həm  də  bu  vəziyyətin  səbəblərini.  Ayrı-ayrı  ərazilərin  ekoloji  vəziyyətini 

qiymətləndirən  kriteriyaların  seçilməsinə  və  əsaslandırılmasına  xüsusi 

diqqət ayırmaq lazımdır. 

Ekosisteminin və geosfer qabığının vəziyyətini qiymətləndirən göstəri-

cilərin təsnifatına və ierarxiyasına bir necə yanaşma mövcuddur.     

     V.V.Vinoqradov  özündə  kriteriyaların  3  sinfini  birləşdirən  biotik  gös-

təricilərə ayırmağı təklif edir: tematik, məkanca yayılma və dinamik. 

Tematik kriteriyaların tərkibinə botaniki (geobotaniki və biokimyəvi), 

zooloji və torpaq qiymətləndirici göstəricilər daxildir. Bioloji komponentlər 

istisna  olmaqla,    onlar  analiz  olunan  komponentin  ehtiyatlar  potensialını 

xarakterizə edir, onun vasitəsilə ekosistemin vəziyyəti xarakterizə olunur.  

Geosfer  qabığı  üçün  üç  qiymətləndirmə  göstəriciləri  təklif  olunur: 

birbaşa  (əsas),  dolayı  və  indiqator.  Dərin  geri  dönməyən  dəyişikliklərə 

insanların  bir  nəslinin  həyat  dövründən  az  olmayan  –nisbətən  qısa  tarixi 

müddətdə  baxmaq lazımdır.    

Əhalinin sağlamlığının əhəmiyyətli dərəcədə pisləşməsi dedikdə, ətraf 

mühitin  çirklənməsindən  yaranan  spesifik  xəstəliklər  və  ölüm  səbəblərinin 

strukturunun  dəyişməsi,  geri  dönməyən,  həyatla  uzlaşmayan  sağlamlığın 

pozulması  başa  düşülür.  Əhalinin  sağlamlığının  təhlükəsi  dedikdə,  ətraf 

mühitin çirklənməsi ilə əlaqədar olan, sağlamlığın geri dönən pozuntularının 

tezliyinin  artması  başa  düşülür  (geyri-spesifik  xəstəliklər,  fiziki  və  pisixi  - 

əsəb pozuntularının inkişafı və.s).  

ƏTM  vəziyyəti  və  insanın  yaşama  mühitinin  keyfiyyətini  hava 

şəraitinin, suyun, torpağın çirklənməsi, təbii ehtiyatların tükənməsi və eko-

sistemlərin  deqradasiyasının  kriteryaları  xarakterizə  edirlər.  Təbii  mühitin 

keyfiyyəti  həm  ümümiekoloji,  həm  də  sanitar  –gigiyenik  tələbatların  cəmi 

kimi də qiymətləndirilir. 

222 

 

Kriteriya  dedikdə  -  insanların  sağlamlığının  və  ətraf  mühitin  vəziy-

yətinin pisləşməsini xarakterizə etməyə imkan verən göstəricilərin cəminin 

təsviri başa düşülür. 

Göstəricilər  ölçüləri,  parametrlər  isə  ərazinin  ekoloji  əlverişsizlik 

dərəcəsinə uyğun gələn intervalların sərhədini göstərir. Parametrlər ya elmi-

təcrübi  məlumatlar,  ya  da  mütəxəssislərin  ekspert  qiymətləndirilməsi  əsa-

sında qəbul olunur. 

Botaniki kriteriyalar -  daha böyük əhəmiyyətə malikdir, belə ki, onlar 

tək  ətraf  mühitin  dəyişməsinə  qarşı  həssas  deyil,  həm  də  ən  yaxşı  formada 

ekoloji vəziyyət zonalarının məkanca ölçülərinin dəyişməsini, zamanca po-

zulma mərhələlərini izləyir.  Botaniki  kriteriyalar tamamilə spesifikdir, belə 

ki, bitkilərin müxtəlif növləri və müxtəlif bitki assosiasiyaları müxtəlif coğ-

rafi şəraitlərdə pozucu təsirlərə fərqli həssaslıq və davamlılıq göstərirlər, nə-

ticədə  ekoloji  vəziyyət  zonalarının  təsnifləşdirilməsi  üçün  eyni  göstəricilər 

müxtəlif landşaftlarda əhəmiyyətli dərəcədə variasiya edə bilirlər. Bu zaman 

neqativ dəyişmələrin əlamətlərini müxtəlif səviyyələrdə nəzərə alırlar: orqa-

nızım  (fitopotoloji  dəyişkənliklər),  populyasiya  (növ  tərkibinin  və  fitose-

nometrik əlamətlərin pisləşməsi) və ekosistem (landşaftda sahələrin nisbəti). 

Ekosistemin  vəziyyətinin  botaniki  kriteriyalara  görə  sıralanması  aşağıdakı 

cədvəl 2.50-də verilir:  

Cədvəl 2.50 

Ekosistemin vəziyyətinin botaniki pozulmalara görə sıralanması 

 

Göstərici 

           N 

        R 

B 

        F 

1 

2 

3 

4 

5 

Xarakterik 

növlərin və təbii 

bitkiliyin növ 

tərkibinin 

pisləşməsi      

 

 

 

 

Dominantların, 

subdo minant-

ların, xüsusilə 

faydalı növlər-

in təbii növbə-

ləşməsi      

          

 

 

Hegemonluq 

edən,xüsusilə  

faydalı növlə 

rin çoxluğu 

nun azalması      

 

 

 

 

Hegemonluq 

edən 

növlərin 

ikinci növlə, 

xüsusilə 

alaq və zə-

hərlibitkilər-

lə əvəz olun-

ması  

İkinci 

növlərin 

çoxluğunun 

azalması  və 

faydalı 

bitkilərin 

tamamilə 

itməsi  

 

Zavod tüstülərilə 

bitkiliyin 

zədələnməsi    

 

 

Yoxdur  

 

 

 

Daha həssas 

növlərin zədə-

lənməsi 

(iynəyarpaqlılar, 

şibyələr)  

Orta  həssas 

növlərin  

zədələnməsi   

Zəif  həssas 

növlərin 

zədələnməsi 

 

 

223 

 

davamı 

 

1 

2 

3 

4 

5 

Köklərin 

assosiasiyalarının 

sahələrinin 

nisbəti, %-lə  

≥ 60    

40...60   

  20...30   

 

 

≤ 10  

 

 

Biomüxtəliflik 

(Simpson 

müxtəliflik 

indeksinin 

azalması), %-lə 

   ≤  10     

 

 

10...20   

 

 

     25...50     

 

 

     ≥ 50   

 

 

    ≤ 10       

Meşəlik, zona 

üzrə %-lə     

   ≥  80    

     60...70       

   50...30    

   

Səpinlərin məhv 

olması, sahənin 

%-i    

    ≤  5             

 

 5...15    

 

    15...30   

 

 

≥  30      

 

 

Otlaq-çöl və 

yarımsəhra 

bitkiliyinin 

proyektiv örtüyü, 

normaldan %-lə 

≥  80   

60...70 

   20....50 

      ≤ 10    

Otlaq bitkiliyinin 

məhsuldarlığı, 

potensialdan %-

lə 

     ≥  80        

 

60...70     

10...20   

≤ 5  

  

 

Ekoloji  pozulmaların  biokimyəvi  kriteriyaları  -  bitkilərdə  kimyəvi 

maddələrin  miqdarının  anomaliyalarının  ölçülməsinə  əsaslanır.  Ərazinin 

böhranlı  ekoloji  pozuntularının  təsnifləşdirilməsi  üçün  nümunə  sahəsindən 

biçilmiş  bitkilərdə  və  bitki  yemlərində  toksiki  və  bioloji  aktiv  mikroele-

mentlərin  miqdarının  nisbətinin  dəyişmə  göstəricilərindən  istifadə  olunur. 

Aerotexnogen  yolla  pollyutantların  assimilyasiya  orqanlarından  bitkilərə 

daxil  olması  meşə  biogeosenosozlarının  deqradasiyasını  müəyyənləşdirən 

(xüsusilə  dağ-metallurgiya  müəssisələrinin  tullantılarının  olduğu  mühitdə) 

faktordur.   

Meşə  ekosistemlərinin  zədələnməsinin  daha  informativ  biokimyəvi 

göstəriciləri aşağıdakı  2.51 cədvəldə verilir.  

Heyvanat  aləminin  pozulmasının  ekoloji  kriteriyalarına  həm  senotik 

(növ müxtəlifliyi, məkan strukturu, trofik struktur, biokütlə və məhsuldarlıq, 

enerji), həm də populyasiya (məkan strukturu, say və sıxlıq, davranış, demo- 

224 

 

qrafik və genetik struktur)  səviyyəsində baxmaq olar.  

Cədvəl 2.51 

Ekosistemin vəziyyətinin biokimyəvi pozulmasına görə  paylanması 

 

Göstərici            

H 

P 

K 

B 

Ot bitkilərində quru maddələrin 

tərkibində kimyəvi elementlərinin 

miqdarına görə mq/kq C : N 

8-12 

6-8 

4-6 

<4 

 

Pb, Cd, H

g

, N

i

, C

r

, A

s, 

S

b, 

YSC-ə görə 

1,1-1,5 

2-4 

5-10 

>10 

T

i

, S

e  

fondan artıq olmasına görə       

<1,5 

2,0-4 

5-10 

>10 

Al, S, Bi, Te, Wo, Mn, Ca, Cl, Jn, 

 

1,5-2 

2-10 

10-50 

Cu 

10-20 

30-70 

80-100 

100 

Zn 

- 

30-60 

60-100 

100-500 

Fe 

- 

50-100 

100-200 

100-500 

Mo 

2-3 

3-10 

10-50 

50 

Co 

- 

0,3-1,0 

1-5 

5-50 

 

Zooloji kriteriyalar üzrə ərazinin ekoloji pozuntularının bir neçə mər-

hələləri göstərilir. Risk zonasını əsasən pozulmanın ilkin mərhələsində eko-

loji kriteriyalara görə müəyyənləşdirirlər – sinatropizasiya, sürü davranışının 

itirilməsi, miqrasiya yollarının dəyişməsi, tolerantlıq reaksiyası. Pozulmanın 

sonrakı mərhələləri əlavə olaraq, məkan, demoqrafik və genetik kriteriyalara 

görə  qiymətləndirilir.  Krizis  zonasında  populyasiyanın,  qrup  və  sürülərin 

yaşama  və  yayılma  arealının,  məhsuldarlıq  dövrünün  azalması  ilə  xarak-

terizə  olunur.  Fəlakət  zonası  yaşama  yerinin  tamamilə  məhv  olması,  növ-

lərin sayının kəskin azalması. 

Torpaq kriteriyalarına ekosistemlərin qiymətləndirmə kriteriyalarının 

statusu  kimi  baxılır,  belə  ki,  torpağın  vəziyyətinin  pisləşməsi  ekoloji  risk, 

krizis  və  fəlakətlərin  yaranmasında  ən  əhəmiyyətli  faktorlardan  hesab 

olunur.  Bu  hər  şeydən  əvvəl  geniş  sahələrdə  və  böyük  sürətlə  torpaq  mün-

bitliyinin azalması deməkdir. Torpaq –eroziya kriteriyaları insanın əlverişsiz 

təsərrüfat  fəaliyyətilə  sürətləndirilən,  ikinci-antropogen  geomorfoloji 

proseslərlə  əlaqədardırdır.  Bu  proseslər  həm  də  təbii  şəraitdə  müşahidə 

olunur,  lakin  bitki  və  torpaq  örtüyünün  davamlılığının  insan  tərəfindən 

pozulması (meşələrin qırılması, torpaqların şumlanması, otlaqların həddinən 

artıq otarılması və s.) bu prosesləri xeyli sürətləndirir və yayılma sahələrini 

genişləndirir  ki,  bu  da  ekoloji  risk,  böhran  və  fəlakət  zonalarının  forma-

laşmasına səbəb olur. Torpağın çirklənməsinin inteqral göstəriciləri – onun 

fitotoksikiliyi  (torpağın  ali  bitkilərin  böyümə  və  inkişafını  azaltması)  və 

geotoksikliyi  (torpaq  biotasının  struktur-funksional  vəziyyətinə  təsir  etmə 

qabiliyyəti). Əsas torpaq kriteriyalarına görə ekoloji vəziyyət zonaları aşağı- 

225 

 

dakı 2.52 cədvəlində verilmişdir.  

 

 

Cədvəl 2.52 

Torpağın pozulmasına görə ekosistemin vəziyyətinin ayrılması 

 

Göstərici 

H 

P 

K 

B 

Torpağın münbitliyi,%Potensi  >85 

65-85 

65-25 

<25 

Humusun miqdarı, ilkinə görə 

%-lə 

>90 

70-90 

30-70 

<30 

Torpağın  ikinci  duzlaşma 

sahəsi % 

<5 

5-20 

20-50 

>50 

Torpaq horizontunun yuyulma 

dərinliyi 

 

A

1

və ya

 

0,5 

A horzontı 

yuyulub 

A  və  AB 

horizontları 

qismən 

yuyulub 

A və B 

horzontları 

yuyulub 

Külək 

eroziyasının  sahəsi 

(tamailə sovrulmuş torpaqlar), 

% 

<5 

10-20 

20-40 

>40 

 

  Məkan  kriteriyası  ekosisteminin  zədələnməsi  sahəsinin  qiymətlən-

dirilməsi  üçün  pozulma  dərəcəsini  nəzərə  almaqla  böyük  əhəmiyyət  kəsb 

edir. Əgər pozulma sahəsi böyük deyilsə, onda eyni təsir zamanı az pozul-

muş sahənin bərpası geniş pozulmuş sahəyə nisbətən daha tez bərpa olunur. 

Əgər  pozulma  sahəsi  yol  verilən  sahəni  keçirsə,  onda  mühitin  pozulması 

praktiki  olaraq  geri  dönməyəndir  və  fəlakət  (qəza)  səviyyəsinə  daxil  olur. 

Məsələn,  on,  hətta  yüz  kilometrlərlə  meşənin  yanması  praktiki  olaraq  geri 

dönəndir,  çünki  meşə  bərpa  olunur  –  bu  fəlakət  deyil.  Ancaq  əgər  meşə 

yanğınları  sahəsi  və  ya  bitki  örtüyünün  digər  texnogen  pozulma  formaları 

10-100 min hektarlarla olduqda ekoloji vəziyyət geri dönməyəndir və hadisə   

fəlakət  kimi  təsnifləşdirilir.  Beləliklə  qəza  pozuntularının  ölçüsü  kifayət 

qədər  böyükdür  və  V.V.Vinoqradova  görə,  bitki  örtüyünün  tipindən  və 

geoloji-geoqrafik şəraitdən asılı olaraq 10...100 min ha keçir.  

Pozuntular  nə  qədər  ciddi  olarsa,  onun  təsirinin  görünən  sahəsi  bir  o 

qədər  çox  olar.  Ekoloji  pozulma  zonasının  məkan  kriteriyası  kimi  tədqiq 

olunan ekosistem sərhədlərində dövriyyədən çıxarılmış torpağın nisbi sahəsi 

götürülür.  Hətta  normal  bitki  örtüyündə  pozulmuş  torpaqların  nisbi  sahəsi 

5%-ə  çata  bilər,  ekoloji  fəlakət  zonasında  isə  50%-dən  çox  olur.  Tematik 

kriteriyalarla  üzə  çıxan  pozulmanın  eyni  mərhələsində  pozulmanın  nisbi 

226 

 

sahəsinin  artması  təhlükənin  daha  yüksək  səviyyəsinə  uyğun  gəlir.  Bu 

100...200  min  ha  sahəli  adminstrativ  rayon  üçün  matritsa  kimi  ifadə  oluna 

bilər.  Aşağıdakı  cədvəldə  belə  matritsanın  nümunəsi  verilmişdir.    (Cədvəl 

2.53)  

  

Cədvəl 2.53 

Ekoloji pozuntuların dərinliyinə və sahəsinə görə ekosisteminin 

 pozulmuĢ  zonalarının ayrılması 

 

Ekosistemin pozulma sahəsi 

(N, R,B,F) 

Pozulmuş sahə, % 

<5 

5-19 

20-50 

>50 

Pozulmanın dərinliyi: 

 

 

 

 

Norma 

- 

- 

- 

- 

Mötədil 

N 

N 

N 

R 

Orta 

N 

N 

N 

K 

Güclü 

N 

R 

B 

F 

 

Əgər  pozulma  ərazinin  5%-indən  azdırsa,  onda  dəyişkənlik  normal 

kimi təsnifləşdirilir, lakin orta pozulma qiymətləndirilən ərazinin nisbi sahə-

sinin  50%-dən  çoxdursa,  onda  ərazini  ekoloji  risk  zonası  kimi  elan  etmək 

olar.  

Ekoloji  təhlükə,  böhran  və  fəlakət  zonalarının  təsnifləşdirilməsi  üçün 

pozulmuş  zonanın  məkan  müxtəlifcinsliyini  və  onda  müxtəlif  dərəcəli 

pozuntuları  olan  sahələrin  kombinasiyasını  nəzərə  almaq  lazımdır  (cədvəl 

2.54).  

Beləliklə,  təhlükə  zonası  ekosistemin  zəif  dəyişmiş  sahələrinin  kom-

binasiyalarından ibarət ola bilər:  orta və güclü dəyişmiş - 40 - dən az, zəif 

dəyişmiş - 30% - dən az; böhran  zonası zəif və orta - zəif dəyişmiş 30% - 

dən  az  sahələri,  güclü  və  çox  güclü  dəyişmiş  40%  -  dən  çox  sahəni,  çox 

güclü dəyişmiş 30% - dən az sahəni;   fəlakət zonasını - çox güclü dəyişmiş 

sahələr  40%  -  dən  çox,  zəif  və  orta  dəyişmiş  sahələr  20%  -  dən  az,    güclü 

dəyişmiş sahələri 30% - dən çox təşkil edə bilər.