Zarifa Qurbonova eksperimental psixologiya

? 

? 

---

33

orqali hosil bo`ladi. Agar ob`ekt qo`lda tinch holatda tursa, bu passiv tuyish bo`ladi.
Tekshiriluvchi predmetni paypaslab ko`rganda faol tuyish haqida so`z borishi 
mumkin. Predmetni paypaslab ko`rish jarayonida ikki qo`l ham ishtirok etsa
bimanual tuyish hisoblanadi. Predmetlarning shakli idrok qilishda aktiv va passiv 
tuyishning rolini aniqlash maqsadida quyidagi tajribani o`tkazish mumkin. Tajriba IV
bosqichdan iborat. Har bir bosqichda qo`zg`atuvchi sifatida shakli va murakkabligi 
jihatidan turlicha bo`lgan 3 tadan figura yoki geometrik shakl beriladi. V bosqichda
esa tuyish obrazlari hosil bo`lishida har ikki qo`lning o`zaro ta`siri o`rganiladi. 
Tajriba jihozi - qattiq kartondan yasalgan burchaklari va shakli bir - biridan 

farq qiladigan geometrik shakllardir.

Tajriba natijalari I - IV bosqichlar uchun alohida va V bosqich uchun alohida 

tahlil qilinadi. Tekshiriluvchilarning javoblari 5 ballik shkala asosida baholanadi. Har

bir bosqich bo`yicha o`rtacha qiymat aniqlanadi va xulosa chiqariladi.
Idrok sharoiti o`zgarsa ham tashqi muhitdagi predmet va hodisalarni 

o`zgarmasdan idrok qilinishi idrokning konstantligi deb aytiladi. Bu muammoning

qiziqarli tomoni shundaki, tashqi olamdagi predmet va hodisalarni ko`z pardasidagi 
tasviri doimo o`zgarib turadi ammo idrok obrazi o`zgarmasdan turaveradi.

Konstantlik barcha idrok turlari uchun xosmi? 

Ko`zning optik xususiyatiga ko`ra uch o`lchamli jismlar ko`z to`r pardasida

ikki o`lchamli qilib aks ettiriladi. SHunga ko`ra teng bo`lgan, lekin turlicha uzoqlikda 
bo`lgan jismlar ko`z to`r pardasida turlicha hajmda aks ettiriladi.
Eksperimental tajribaga qo`yiladigan talablarga rioya qilgan holda konstantlik 

koeffitsientini aniqlash mumkin.

A
V

1

L

2 
L
1

Tekshiriluvchining ko`zi bilan etalon kvadratli ekran o`rtasidagi oraliq L

1
.

e
talon kvadratning tomoni A ko`z tur pardasidagi tasvir V

1
. Ammo tekshiriluvchi A 

ga teng deb S ni tanlaydi. S. V dan katta A-V - 100 % idrokning konstantligini
ifodalaydi. Bunday tuzatish, tekshiriluvchi etalonga teng kvadratni tanlanganda 
to`g`ri bo`lardi. Konstanlik hodisasi boshqacha ifodalanadi va u quyidagicha
S - V ning ayirmasiga teng bo`ladi. Konstantlik koeffitsienti quyidagicha 
hisoblanadi;
%
100








В

А

В

С

К
bu erda K - konstantlik koeffitsienti, A - etalonning real xajmi. 

S - etalonning ko`rinadigan xajmi, V - kvadratning L

2
masofadagi tasviri, (L 

2 -
L

1

)
dan qanchalik kichik bo`lsa, V ham A dan shunchalik kichik bo`ladi. S - V nisbat 

idrokning nisbiy konstantligini bildiradi.

A - V 
Эталонл

и экран. 

=ыз\атувчил

и экран

Текширилувчин

инг кызи 
C B

? 

---

34

Agar S q A, K q 100 % bo`lsa, S q V K q 0,0 % bo`ladi. 

Optikadan ma`lumki, yorug`lik nuri ko`z qorachig`ida (gavharida) kesishib 

teskari tasvirni vujudga keltiradi. Obraz to`g`ri obraz hosil bo`lishi uchun teskari
tasvirlarga asoslanish shartmi, degan savolga javob berish kerak bo`ladi. Bu savolga 
faqat eksperimental yo`l bilan javob berish mumkin. Agar maxsus (qisqartirib
ko`rsatadigan) ko`zoynak orqali uzoq vaqt davomida qarab turilsa asta-sekin 
moslashish (adaptatsiya) vujudga keladi. Bunda ko`rish idrokning sifati ortib boradi.
Vaqt qisqarib, ob`ektni aniq idrok qilish ortib boradi. Laboratoriya tajribasi orqali 
adaptatsiya koeffitsientini aniqlash mumkin.
%
100

1
2

1







t

t

t

К

ад
bu erda t

1
va t

2
- I va II sinov paytidagi vazifani echish tezligining o`rtacha qiymati. 
Idrok aniqligini hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi.

%
100

2
1
2







l

l

l

К

аде
bunda l

1
- birinchi idrokning aniqligi, l

2 -
ikkinchi idrokning aniqligi. 

Eksperimental yo`l bilan geometrik shakllarni idrok qilishdagi illyuziyalarni 

ham o`rganish mumkin.