‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

6

---

Xarajat 
— mahsulotni ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) 
va uni sotish hamda ish haqi toMashga sarflanadigan m ablag‘lar 
yig‘ indisidir.
Xarajat tarkibiga: mahsulot (xizmat) tannarxi; m a’m uriy 
xarajatlar;
ijara va foiz to ‘lovlari; ish haqi; soliqlar kiradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tanlash qoidasi yanada jiddiyroq 
tus oladi. Chunki, ishlab chiqarish uchun resurslar to‘g ‘ri tanlansa va 
ulardan samarali foydalanilsagina xarajatlar yuqori foyda keltirishi 
mumkin.
N af 
— bu mahsulot (xizmat)ning iste’molchilarga qanchalik 
ijobiy natija keltirishidir. Xaridor xarid qobiliyati doirasida eng 
nafli tovami tanlashga intiladi. Shundagina u qoniqish hosil qiladi. 
Ammo tovarning nafliligi qancha yuqori boMsa, uning narxi ham 
shuncha qimmat boMadi. Bu esa, xaridorning sotib olish qobiliyatini 
pasaytiradi.
Baho 
— bu tovar va xizm atlam ing pulda ifodalangan 
qiymatidir. Baho ikkita asosiy vazifani bajaradi: (1) resurslar 
iste’molini cheklash imkonini beradi; (2) ishlab chiqarish uchun 
turtki boMib xizmat qiladi.
Foydaga ta ’sir etuvchi bu uch unsurning mohiyatini anglagan 
boshqaruvchigina tanlovni to‘g ‘ri am alga oshirishi va oqilona 
qaror qabul qilishi mumkin. Boshqaruv san’ati va mahorati, y a ’ni 
menejment, shundagina namoyon boMishi va natijada yuqori foyda 
olishga erishilishi mumkin. Shunday qilib, oddiyroq qilib aytganda: 
Boshqaruv — bu tanlov, qaror qabul qilish va uning bajarilishini 
nazorat qilish jarayonidir.
Menejment fani — bu boshqaruvchiga tanlovni to‘g ‘ri am alga 
oshirishni va oqilona qaror qabul qilishni o ‘rgatuvchi fandir. Uning 
asosiy maqsadi bozor munosabatlari sharoitida barcha bo‘gMnlarda 
samarali ishlay oladigan yuqori malakali boshqaruvchilarni tayyor- 
lashdan iboratdir. Shundan kelib chiqib, menejment quyidagilami 
o ‘rganadi: boshqarish nazariyasi va amaliyoti; boshqarish obyekti 
va subyekti; boshqarish tamoyillari va usullari; boshqarish qoidalari
7

---

va uslublari; boshqarish madaniyati; menejer va uning fazilatlari; 
menejer reytingi; boshqarishda kirishuvchanlik va qaror qabul 
qilish; boshqarish funksiyalari; o ‘z-o‘zini boshqarish; xodimlarni 
boshqarish; korxonani boshqarish; ishlab chiqarishni boshqarish; 
samaradorlikni boshqarish; hududiy boshqarish va hokazo.
Zamonaviy m enejm ent uchun quyidagilar xarakterli:
• Ishlab chiqarishning va umuman biznesning samaradorligini 
oshirishga muntazam intilish;
• Firmaning bozordagi faoliyati pirovard natijalariga javob 
beradigan shaxsga erkin qaror qabul qilishni ta’minlaydigan keng 
xo‘jalik mustaqilligi;
• Bozor holati va tashqi muhit o‘zgarishlariga bog‘liq ravishda 
maqsadlar va dasturlarga doimiy tuzatishlar kiritish;
• Faoliyatni rejalashtirilgan pirovard natijaga erishish uchun qaratish;
• Ko‘p variantli hisoblar uchun zamonaviy informatsion bazani 
qo‘llash;
• Joriy rejalashtirishdan strategik rejalashtirishga o‘tishda reja­
lashtirish funksiyalarini o ‘zgartirish;
• EHMdan maksimal ravishda foydalanish;
• Boshqarishda kompaniyaning hamma xodimlarini jalb etish;
• 0 ‘zgarishlami k o ‘zda tutish, o‘zgaruvchan qarorlar asosida 
boshqarishni amalga oshirish;
• Innovatsiyalarga e ’tibomi kuchaytirish;
• Har bir boshqarish qarorlarini chuqur tahlil qilish;
• Oqilona tavakkal qilish va tavakkalchilikni boshqarish qobiliyati;
• Marketing rolini tayanch darajasigacha k o ‘tarish.
Menejmentning vazifasi avvaliga xohishni imkoniyat daraja- 
siga keltirib, so‘ng esa uni haqiqatga aylantirishdan iboratdir.
«Menejment» term ini turlicha talqin qilinadi. Uning quyidagi- 
cha umumiy ta’rifini keltirish mumkin: menejment — bu xo‘jalik 
yuritish samaradorligini oshirish, bozor ehtiyojlari hamda umuman, 
jam iyat ehtiyojlarini qondirish, foydani oshirish maqsadida dasturli- 
maqsadli, ilmiy-texnik ishlanmalarni prognozlash hamda joriy va 
istiqbolli rejalashtirish, ishlab chiqarishni tashkil etish, mahsulot va 
xizmatlarni sotish tizimi hisoblanadi.
8

---

Menejmentda ikki muhim soha mavjud — m arketing va 
innovatsiya.
Innovatsiya — bu yangi tovarlarni, xizmatlarni, texnologi- 
yalarni va jarayonlarini yuqoriroq sifatda ishlab chiqishdir.
Menejment pirovard natijalarga erishish uchun hamkorlikdagi 
faoliyatni muvofiqlashtirish maqsadida alohida odamlarga yoki 
jamoaga tizimli ta’sir ko‘rsatishni ta’minlaydi.
Menejmentning asosiy instrumentlari — bashoratlash (prog- 
nozlash), rejalashtirish, tashkil etish, nazorat, muvofiqlashtirish, 
faollashtirish va motivatsiya.
Menejmentning mohiyati ishlab chiqarish usuli, ijtim oiy- 
iqtisodiy munosabatlar darajasi, ishlab chiqarish kuchlari rivojlan- 
ishiga bog‘liq holda o ‘zgaradi. Ishlab chiqarish rivojlanishi va iqti­
sodiy aloqalar murakkablashuvi bilan boshqaruv ham murakkabla- 
shadi va mustaqil fan sifatida ajralib chiqadi. Menejment m ohiyati 
xo‘jalik yuritishning barcha darajalaridagi boshqarishning qonun 
va qonuniyatlari, tamoyillari va munosabatlarini o ‘rganishdan ibo­
rat. Boshqaruv munosabatlari ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlam ing 
ajralmas qismi bo‘lib, turli iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, mehnat, 
ruhiy va boshqa ko‘rinishlarda boMadi.
1.2. M enejm ent fanining p red m e ti, obyekti va u slu b lari
Har bir fan o ‘z predmeti, nazariyasi va uslubiga ega. Pred- 
met o ‘rganilayotgan fan nima bilan m ashg‘ul boMishi va ularning 
qoMlanish jabhalariga aniqlik kiritadi. Menejmentning nazariy 
tushunchalari, jamiyatda yuz beradigan iqtisodiy jarayonlar va ular­
ga xos boMgan munosabatlar, qonun-qoidalami insonlar faoliyati- 
da namoyon boMishini o ‘rgatuvchi iqtisodiyot nazariyasi va m oddiy 
ne’matlar ishlab chiqarish, taqsimot va iste’mol qilish bosqichlarida 
kishilar faoliyatini tadqiq qilishga bagMshlangan iqtisod fanlariga 
asoslanadi. Menejment fanining p red m eti tashkilotdagi x o ‘jalik
yuritishning barcha pog'onalaridagi boshqarishning qonunlari, tam o­
yillari va munosabatlarini o ‘rganadi. Shu bilan birga, tashkilotdagi 
holatlar va uning qismlari orasidagi bogMiqliklar, muhitlar, yechim
qabul qilishlarni o ‘rganish menejmentning predmetidir.
9

---

Menejment obyekti haqida so‘z yuritganda, eng avvalo, 
obyekt so‘zining lug‘aviy m a’nosiga e’tibor berish lozim. Obyekt
— bu bizdan tashqarida va bizning ongimizga bogMiq boMmagan 
holda mavjud boMgan borliq, voqelik, moddiy dunyo, mavjudot, 
kishi faoliyati va diqqat-e’tibori qaratilgan hodisa, narsa, shaxs va 
h.k. Demak, obyekt tushunchasi mikrovoqelikdan (kishi va uning 
faoliyatidan) tortib to makrovoqelik (moddiy dunyo, jamiyat) 
darajasigacha boMgan m a’noni o ‘z ichiga oladi.
Boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning rahbarlari 
menejmentning subyekti, y a ’ni boshqaruv organlari yoki menejerlar
— boshqaruvchilar boMib hisoblanadi.
Makrodarajada boshqaruv obyekti mamlakat (respublika), 
viloyat, shahar, tuman boMsa, megodarajada konsem, sector 
(tarmoq), mikrodarajada esa, korxona, tashkilot, firma, kompaniya, 
xodimlar, ishlab chiqarish, samaradorlik, o ‘z-o‘zini boshqarish 
hisoblanadi.
M ak ro d arajad ag i boshqaruv subyekti qonun chiqaruvchi, 
ijro etuvchi, sud hokimiyati, viloyat deputatlari, viloyat hokimi- 
yatlari, viloyat sudlari, tuman halq deputatlari, tuman (shahar) 
hokimliklari, tuman (shahar) sudlari, m eg odarajada qo‘mitalar, 
vazirliklar, m ik ro d a ra ja d a jamoa kengashi va raislar, firma 
prezidenti, korxona rahbarlari, bo‘gMn boshliqlari, fuqarolar yigMni 
sanaladi. Shunday qilib, har qanday hodisa yoki jarayon negizi 
boshqariladigan obyekt va boshqaruvchi subyekt tizimlaridan 
tashkil topadi.
Menejment fani voqelikni bilishga bagMshlangan umum- 
falsafiy usullarni qoMlaydi. Eng avvalo, boshqaruvchi obyektni aks 
ettiruvchi, uni talqin etishga yordam beruvchi m a’lumotlar jamlab 
baholanadi. Bu m a’lumotlar mikro, mego va makro darajadagi 
voqelikka oid boMishi mumkin. Bu boshqaruvni idrok etishdagi 
em pirik bosqich hisoblanadi.
Boshqarishning 
sir-asrorlarini 
ilmiy asosda o ‘rganish, 
tahlil qilish maqsadida bu fan quyidagi uslublardan foydalanadi 
(1.1-jadval).