‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

T a y a n c h ib o ra la r:
• Ixtilof
• Kelishmovchilik
• Nizo, funksional nizo
• Disfiinksional nizo
• Ochiq nizolar, yopiq nizolar
• Shaxslararo nizolar
• 0 ‘zgarishlar
• Stress
N a z o r a t sa v o lla ri:
1. Ixtilof nima va uni qanday boshqarish mumkin?
2. Ixtiloflarni boshqarish usullarini sanab bering.
3. Nizo nima va uning kelib chiqish sabablari nimada?
4. Nizoning qanday turlarini bilasiz?
5. Funksional va disfunksional nizolaming oqibatiarini ayting.
6. Nizoli vaziyatlarni boshqarishning qanday samarali usullarini 
bilasiz?
7. Stress nima va uning asosiy sabablari nimada?
256

---

8. Stress qanday boshqariladi?
9. D.Karnegi xotirjamlikka erishish to‘g‘risidagi fikrlari haqida nima 
deya olasiz?
10. Donolarning asabiylik haqidagi fikrlarini bayon eting.
A d a b iy o tla r :
1
. Abdurahmonov Q va boshqalar.
Personalni boshqarish. Т.: «Sharq», 
1998.
2.Мескон М., Альберт М., Хедоури Ф.
Основы менеджмента. М.: 
«Дело», 2002.
3.Sharifxo‘jayev М., AbdullayevYo.
Menejment. Т.: « 0 ‘qituvchi», 
2001
.
4. Internet saytlari: www.Zivo.net: www.Manaiement.ru
257

---

XV BOB. MENEJMENT SAMARADORLIGI
15.1. M e n e jm e n t s a m a ra d o rlig i tu sh u n c h a si
S a m a r a — bu natija, oqibat, mevadir. M asalan, ijodiy m ehnat 
sam arasi.
«Sam aradorlik — kutilganicha yoki undan ham ortiq samara. 
Sam arali, serm ahsul. M asalan, «samarali mehnat».
Iqtisodiyotda «sam ara» — bu yaratilgan:
- yalpi ichki m ahsulot (YalM );
- yalpi ichki darom ad (YalD);
- yalpi so f m ahsulot (YaSM );
- yalpi so f darom ad (YaSD) kabilarda o ‘z aksini topadi.
A m m o birgina sam araning o ‘zi kishi faoliyatini t o i i q ifodalay 
olm aydi. eng m uhim i shu samaraga qanday xarajatlar orqali 
erishilganini aniqlashdir. Z ero, bir xil xarajat qilib turli samara 
olinishi m um kin b o ‘lganidek, bir xil samaraga turli xil m ehnat sarfi 
tufayli erishish ham m um kin. Ijtimoiy ishlab chiqarishning maqsadi 
ham oz m ehnat, m oddiy va pul mablagMari sarflab k o ‘proq samaraga 
erishishdir. Bu degan s o ‘z erishilgan samarani (S) sarflangan 
xarajatga (X) b o ‘lish kerak. bunday taqqoslash sam aradorlik (SD) 
nisbiy k o ‘rsatkichini beradi.
X — bu absolyut m iqdorlar b o ‘lib, ular ishlab chiqarish va xizm at 
k o ‘rsatish jarayonida sarflangan:
- yalpi m ehnat (YaM);
- yalpi xom ashyo (YaX);
- yalpi fondlar (YaF);
- yalpi investitsiya (Yal)lardir.
Sam aradorlik — bu xarajat va natijaviy ko ‘rsatkich orasidagi 
b o g ‘lanish, y a ’ni ishlab chiqarish korxonasining foydaliligidir. Shu 
bilan birga korxona faoliyatining natijalari jam iyat a ’zolarining 
ehtiyojlarini ham qondirishi kerak.
258
i

---

Boshqarish samaradorligi tushunchasi ko‘pincha tashkilotning 
ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi tushunchasi bilan m os keladi. 
Boshqaruv samaradorligi — bu ishlab chiqarish sam aradorligini 
oshirishda boshqarishning rolini oshirishdan iboratdir.
Boshqaruv jarayonining sam aradorligi boshqaruvning absolyut 
barcha tom onlarini qamrab oladi va iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy, 
m arketing, texnologik va boshqa m unosabatlarning xarakterli 
xususiyatlarini aks ettiradi. B oshqaruv sam aradorligining bunday 
k o 'p qirraliligi uni ifodalashda tushunchalam ing turli-tum anligini 
taqozo etadi. Ulardan boshqaruv tizim ining asosiga kiruvchi 
muhimlari quyidagilar:
1. Boshqaruv ishchilari m ehnatining samaradorligi;
2. Boshqaruv apparati yoki uning alohida organlari va boMinmalari 
boshqaruv faoliyatining samaradorligi;
3. Boshqaruv 
jarayonining 
sam aradorligi 
(aniq 
boshqaruv 
qarorlarini ishlab chiqish va am alga oshirishda);
4 .
Boshqaruv tizimining sam aradorligi (boshqaruv iyerarxiyasi, 
shuningdek ishlab chiqarishni boshqarishdaishlovchilarqatnashishini 
hisobga olib);
5. Boshqaruv mexanizmining sam aradorligi (boshqaruv uslublari, 
tizimlari va shakllari).
Boshqaruv jarayonida uning m aqsadlari, funksiyalari va 
uslublari am algaoshiriladi. Shuning uchun boshqaruv sam aradorligida 
qarorlam i ishlab chiqish va am alga oshirishning tashkiliy-iqtisodiy 
tizimini hisobga olish kerak.
Tarkibiga ko‘ra boshqaruv samaradorligi iqtisodiy ham da 
ijtimoiyga b o ‘linadi. Bu bo‘linish m aqsadlarning farqlanishi bilan 
tushuntiriladi. M enejment natijalarini aniqlash m um kin b o ‘lgan 
yuqori rahbariyat komandasi sam arali ishining bir nechta qoidalari 
mavjud:
l .M a ’lum bir bo‘limga jav o b g a r b o ‘lgan har bir kishi u nda 
o ‘zining hal qiluvchi ovoziga ega b o ‘ladi. Har bir kom anda a ’zosi 
butun kom anda nomidan gapiradi. B o ‘ysunuvchilar rahbariyatning 
bir a ’zosi qarori ustidan boshqa kom anda a ’zosiga e ’tiroz bild ira 
olmaydilar.
259

---

2 .H ech kim o ‘zi bosh jav o b g ar bo ‘lmagan ishlarda qaror qabul 
qilm aydi. Bunday m asala tu g ‘ilganda uni hal qilishga javobgar 
shaxsga taqdim etadilar.
3.K om anda 
a ’zolari 
o ‘z 
hamkasblari 
haqida 
tashqarida 
gapirm asliklari kerak.
4.K om anda sardori x o ‘jay in , boshliq b o ‘lm asdan lider b o ‘lishi 
zarur. Jnqiroz paytida u javobgarlikni o ‘z b o ‘yniga oladi.
5 .B a ’zi qarorlar sinchiklab m uhokam a qilinadi.
6. K om andaning barcha a ’zolari bir-birlarini o ‘zlariga tegishli soha 
qarorlari bilan doimo va chuqur tanishtirib boradilar.
Bozor 
sharoitida 
am alda 
deyarli 
barcha 
tashkilotlar 
tadbirkorlik faoliyati bilan sh u g ‘ullanadi, bu esa sam aradorlikning 
turli tashkil etuvchilarini aniqlab beradi. Buning uchun korxona 
sam aradorligining asosiy om illarini darajasi b o ‘yicha keltirish 
m um kin:
Sam aradorlik om illarining aham iyatliligi darajasi.