‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

17.3. Innovatsiyalarni boshqarish
Innovatsiya — yangilik kiritishning pirovard natijasi. 
fnnovatsiya deganda o datda o ‘tkazilgan tadqiqot yoki biror-bir 
kashfiyot, g ‘oya natijasini ishlab chiqarishga jo riy etilgan obyekt 
tushuniladi. 
In novatsiya tovarning yoki xizm atning oldingi 
m ahsulotga nisbatan yuqori texnologik darajasi, yangi iste’mol
284

---

sifatlarini bildiradi. «Innovatsiya» tushunchasi ishlab ch iq arish , 
tashkiliy, m oliyaviy ilmiy tadqiqot, o ‘quv va boshqa so h a d ag i 
xarajatlar tejalishi yoki yangi darom ad keltirishni ta ’m in lay d ig an
barcha yangiliklarga qo'llaniladi.
Oxirgi yillarda «innovatsiya» term in i («yangilik k iritish lar» , 
«yangiliklar») ju d a tez-tez q o ‘llanilm oqda. «Yangilik k iritish » , 
«yangilik» va «innovatsiya» tushunchalari o ‘zaro qanday n isb a td a ?
Bunda shuni inobatga olish kerakki, ilm iy jihatdan ju d a k e n g
q o ‘llaniladigan «innovatsiyalar» tush u nch asi «innovus» lo tin ch a
so ‘zidan (in — da va novus— yangi) kelib chiqqan va «innovatsiya», 
«yangilik kiritish»lar mazmuni b o ‘yich a sinonim larday k o ‘rib
chiqilishi 
m um kin. 
«Yangilik 
k iritish »
term ini 
« y an g ilik »
tushunchasi bilan mahkam b o g ‘liq h am d a ushbu term inlar te z -te z
bir-biriga biriktiriladi. Ushbu tu sh un ch alam i biriktiruvchi a so s 
b o i ib innovatsiya (yangilik kiritishlar)ni ikki m iqdorda yoki x u d d i 
yangilik (yangi mahsulot, jarayonlar, xizm atlar) va uni a m a lg a
oshirish jarayoniday ko‘rib chiqiladi. Shunday qilib, m o d d iy
m ahsulot sifatida innovatsiyalar y a n g ilik lar bilan yangi m ahsulotlar, 
m ateriallar, jaray o n lar sifatida esa ular yangiliklam i yaratish, ish la b
chiqarish, tarqatish va qo ‘llashga y o ‘n altirilgan o ‘zgarishlar sifa tid a
k o ‘rib chiqiladi.
Innovatsion jarayon g ‘oyaning paydo b o ‘lishidan boshlab, 
uni amalda q o ‘llangungacha b o ‘lgan siklni o ‘z ichiga oladi. 
Innovatsiyalam ing asosiy qismi tadbirkorlik strukturalari tom onidan 
ishlab chiqarish-tijorat vazifalarini yechish vositasi sifatida a m alg a 
oshirilib, ular bozorgaaniq iste’m o lchigayoki ehtiyojgayo‘naltiriladi.
M a’lumki, innovatsion jaray o nlam in g toMiq tavsifini iqtisodiy 
fanga birinchi b o ‘lib Y .S hum peter «Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi» 
ishida (1911-yil) kiritgan. 0 ‘sha paytda hali innovatsiyalar h aq id a 
gapirilmagan edi, so ‘z faqatrivojlanishdagi «yangi kom binatsiyalar» 
to ‘g ‘risida yuritilgan edi.
Y.Shumpeter 
bo ‘yicha 
«yangi 
kom binatsiyalar» 
ishlab 
chiqarishni yangilash jarayoni «yopiq doira»dan tashqariga chiqadi, 
m arksistcha terminologiyaga yaqinlashtirib tarjim a qilganda — bu
285
t

---

oddiy qayta ishlashdagi saviyadan yuqoriroq yangilash demakdir. 
Yangi kom binatsiyalar ishlab chiqarishning rivojlanishi va bozordagi 
o ‘zgarishlardan tuzilad i. Y.Shumpeter 5 ta o ‘zgarish turlarini 
ajratgan:
1. Yangi texnika, y a n g i texnologiya jarayonlarini, yoki ishlab 
chiqarishning yangi b o z o r ta ’minotini q o 'llash (sotish, sotib olish).
2. Yangi xususiyatli m ahsulotlarni tadbiq etish.
3. Yangi xom a sh y o la m i q o ‘llash.
4. Ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning m oddiy-texnika 
ta ’minotdagi o ‘zgarishlar.
5. Sotishning yang i bozorlarining paydo b o ‘lishi.
1930-yillarga 
kelib 
Y.Shumpeter 
«innovatsiya» 
degan
tushunchani qo‘Hagan edi, buning ostida iste’m olchilik m ollarining 
yangi turlarni tad b iq etish va qoMlash, yangi ishlab chiqarish 
va transportli v o sitalam i, sanoatda bozorlarni tashkil qilishning 
zam onaviy turlarini q o ‘llash m a’nosini tushunar edi. 80-yillarda 
ilm iy-texnik rivojlanishning tezlashib borishidagi davrda holat 
o ‘zgarib bordi.
Innovatsiyalarning keltirilgan tavsifiga m oslashtirib, ular 
m ahsulotlar, texnologiyalar, ishlab chiqarish vositalari (mashinalar, 
jihozlar, vositalar) ishchi kuchining kasbiy v a kvalifikatsion tizimli 
tashkil qilishga taalluqli b o ‘lishi mumkin. Bu yerda gap sifatli va 
m iqdoriy o ‘zgarishlar, ijtim oiy-iqtisodiy om illar salbiy yoki ijobiy 
natijalar to ‘g ‘risida b orishi mumkin.
Hozirgi paytda, ishlab chiqarish kuchining tez-tez rivojlanib 
borish davrida innovatsiyalar rivojlanish dinam ikasining asosiy 
yetakchi kuchi b o ‘lib hisoblanadi. Innovatsiyalar, innovatsion 
jarayonlar, innovatsion o ‘zgarishlar kabi tushunchalar rahbariyat, 
ishchilarning tush u nchalarida mustahkam bo4 lib qoldi.
Innovatsiya tush unch asi bilan ju d a yaqin bo‘lib m ahkam
quyidagi asosiy 3 ta tushunchani bog‘liq b o ‘ladi.
-invensiya yoki tashab b us, taklif, fikr, loyihaning imkonli yechimi 
ishlab chiqarishdan keyin innovatsiyaga aylanadi;
- innovatsiyani initsiatsiyalash, ilm iy-texnik, eksperim ental yoki
286

---

tashkiliy faoliyatning maqsadi b o ‘lib innovatsion jarayonning boshi, 
uni kerakli darajasini q o ‘llash;
-diffuziya, yoki yangi sharoitlarda, qoMlash jo y larid a avval 
yaratilgan, ishlatilgan innovatsiyani tarqatish.
Innovatsion 
o ‘zgarishlar 
keyinchalik 
innovatsiyalam i 
chiqaradi va «zanjirdagi yechimli zv eno » tavsifiga ega. Shuni aytib 
o ‘tish kerakki, keyingi o ‘zaro bogMiq boMgan innovatsiyalarga b itta 
biriktirilgan zanjirga qarash kerak boMadi. Demak, ular shunday 
saviyaga va shu vaqtda o‘tkaziIishini kerakli sam araga erishish 
talab qilinadigan holatda bajarilishini bildiradi.
Innovatsiyalam i o ‘rganish uchun eng m uhim i shundaki, 
ishlab chiqariladigan va iste’m ol qilinadigan m ahsulotlarga 
boMgan jam iy at talabi vaqti-vaqti bilan o ‘zgaradi. Undan tash qari, 
ilm iy-texnik rivojlanishi tezligi k o ‘tarilishi bilan jam iy a t talab ini 
o ‘zgarishi tezlashib boradi va k o ‘p in ch a innovatsiyalam i tad b iq
etilishi natijasida o ‘zgaruvchan d inam ik tavsifda boMadi. M asalan, 
m ahsulot innovatsiyalari hozirgi pay tg ach a texnik-iqtisodiy n uq tai 
nazardan zam onaviy va progressiv boMgan m ahsulotning ruhan 
eskirishiga olib keladi.
Oxirgi yillarda boshqaruv ish id a samarali innovatsiyalardan 
biri bu — reinjiniringdir. O datda reinjiniring qiym at, sifat, serv is 
darajasi, ishlash tezligi, m oliyalashtirish, m oliya, m ark etin g , 
axborot tizim larini qurish kabi m uhim k o ‘rsatkichlam i y a x sh ila sh
m aqsadida biznesni fundamental q ay ta fikrlash va radikal q a y ta
qurish sifatida tasavvur qilinadi. R einjiniring — bu firm a fao liyatini 
yaxshilashga erishish uchun ish jaray o n larin i qayta tashkil etish. 
R einjiniringda muhim sanaladigan narsa, bu biz bugun b ozordag i 
talabni va zam onaviy texnologiyalam ing im koniyatini h iso b g a
olgan holda ishni qanday tashkil qilishni xohlashim izdir.