‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. S. Abdurashidov, B. A. Hobilov

3-misoL Stropil fermasini sinash.
94

---

. seriyali ishlab chiqarilayotgan konstruksiyalami zavod sinovlarida — 
buzuvchi kuchga teng bo'lgan yuk.
Sinovlarda yig'iq kuchlardan foydalanish eksperiment vaqtini sezilarli 
darajada qisqartiradi, umumiy yuk hajmini kamaytiradi, binobarin, mehnat 
sarfi tejaladi, yukning qiymati va izlanayotgan parametrlami nazorat qilish 
qulaylashadi. Sinov yuklarini omilkor joylashtirish bo'yicha ba’zi misollar 
keltiramiz.
1-misol. Plitalami eguvchi moment va solqilik bo'yicha ekvivalent bo'lgan 
loyihaviy kuchga sinash.
Ikki uchi erkin o'matilgan plita (l)ni loyihaviy tekis yoyilgan yuk 
ta’siriga sinash uchun plita uzunligidan uch marta katta bo'lgan uchastka 
(3) yuklanadi (7.6-rasm). Bu holda uzunligi L bo'lgan markaziy bo'ylama 
kesim eng katta eguvchi momentni o'ziga qabul qiladi ( maksimal solqilik
ham shu yerda vujudga keladi). Yukni 
L)3C
dan ortiq masofaga yoyishga
hojat yo'q, chunki bu bilan moment ham solqilik ham ortib qolmaydi. 
Agar loyihaviy tekis yoyiq kuchni tasmaviy yuk (2) bilan almashtirsak, 
eguvchi momentga ekvivalentlikni saqlagan holda sinov yukini ikki marotaba 
qisqartirish imkoniga ega bo'lamiz, chunki
M L - qC2 I S ; M sin = P C / 4 ; M sinM L = q C / 3 ,
bu yerda M L - tekis
yoyiq kuchdan hosil bo'lgan loyihaviy moment;
N rn — sinov yukidan hosil bo'lgan moment; q — loyihaviy yuk;
P — tasma uzunligining 
1
m ga mos bo'lgan tasmaviy yuk.
O'xshash hisoblar shuni ko'rsatadiki, agar nazorat qilinayotgan miqdor 
maksimal silqilik bo'lsa, u holda tekis yoyiq kuchdan ekvivalent tasmaviy 
kuchga o'tish orqali yukni 1,5 baravar kamaytirishga erishsa bo'lar ekan.
7.7-rasm, a da ko'p oraliqli uzluksiz balkaning sxemasi tasvirlangan. 
Balkaning sinalayotgan oralig'i o'rtasidagi eguvchi momentning ta’sir 
chizig'idan (7.7-rasm, b), chetki oraliqlaiga qo'yilgan loyihaviy muvaqqat 
yukning ulushi juda kam (7.7-rasm, d) bo'lishi ko'rinib turibdi. Shuning 
uchun, agar sinov jarayonida yukning loyihaviy sxemasini ekvivalent sxema 
bilan (7.7-rasm, e) almashtirilsa, yukning yalpi qiymati 25-40% ga qisqaradi. 
Agar sinov yuki 7.7-rasm, f sxemasi bo'yicha tanlansa yukning qisqarishi 
60-70% ni tashkil etadi. Agar loyihaviy yoyiq kuch sxemasidan (7.7-rasm, 
d) ekvivalent yig'iq kuch sxemasiga (7.7-rasm, g) o'tilsa, yalpi sinov yukini 
taxminan 
10
baravar kamaytirish imkoniyati tug'iladi.
F erm alam i (7.8 -rasm , a) m ustahkam lik, yoriqbardoshlik va 
deformatsiyalanishga hisoblaganda loyihaviy muvaqqat yuklar ikki variantda 
(7.8-rasm, b,d) qabul qilinadi. Naturaviy sinovlarda bu variantlami aynan
95

---

d)
e)
g)
llllllll III II III Ш1Ш1! Illill 11:1 II lllllllllll I NllLIQn
I 
1
—
T
1 
1 
1 
1
7
i 
i
1
7
1
!1
1
7
*
7
i
i
\
7.8-rasm. Stropil fermalarini sinashda
yuklarning qo'yilishi tartibi.
o'zini takrorlash shart emas.
Fermaning asosiy panellaridagi 
ichki kuchlar ta ’sir chiziq- 
larining 
tah lili, 
kons­
truksiyaning haqiqiy ishini 
yetarli darajadagi aniqlikda 
tadqiq etish uchun, ekvivalent 
yuklarni ferm aning beshta 
tuguni emas, ikkita tuguniga 
qo'yish yetarli ekanligini 
ko'rsatdi. 7.8-rasm, f, g da 
ekvivalent yuklarni qo'yilish 
tartibi aks etgan. M azkur 
misolda loyihaviy va ekvivalent 
yuklarning qiymati bir-biriga 
yaqin ekanligini qayd etish 
lozim. Ayni chog'da ekvivalent 
sxema mehnat sarfi bo'yicha 
tejamli va sinov yuklari qiymatini tekshirib borishda ancha qulay. Bu 
afzalliklardan tashqari mazkur sxemada osma yuklarning o'rniga cho'zib 
tortuvchi uskunalardan foydalanish imkoniyati ham mavjud.
Konstruksiya laboratoriyada stendlar yordamida sinaladigan bo'lsa, ekvivalent 
sxemalami tanlashga ehtiyoj bo'lmaydi. Tarkibida gidrodomkratlar sistemasi 
mavjud bo'lgan kuch berish uskunalari istalgan loyihaviy yuklarni bera oladi.
Statik sinovlami o'tkazish mobaynida o'lchash asboblarini omilkorlik 
bilan joylashtirish zarur. O'lchov asboblari konstruksiyaga kuch qo'yilganda 
undagi deformatsiyalar va buzilishlar xarakteri haqida m a’lumotlar olish 
maqsadida o'matiladi. Tekshirilayotgan konstruksiyaning deformativ xossalari 
uning alohida nuqtalarida hosil bo'ladigan ko'chishlar, og'ish burchaklari 
va deformatsiyalar asosida aniqlanadi. Konstruktsiyaning ichki tuzilishida 
ro'y beradigan o'zgarishlar akustik uslublar yordamida qayd etiladi.
O'lchov asboblari eng katta deformatsiyalar, ko'chishlar hosil bo'lishi 
kutilgan zonalaiga, yemirilish xavfi bo'lgan uchastkalarga o'matiladi. Tadqiqot 
uchun zarur bo'lgan asboblar soni asboblaming turiga, talab etilgan aniqlik 
darajasiga, eksperiment oldiga qo'yilgan aniq vazifaga qarab belgilanadi. 
Masalan, egilishga ishlaydigan balkani maksimal solqiligini aniqlash uchun 
(7.9-rasm) uchta solqilik o'lchagich (progibomer) o'rnatish talab etiladi: 
ulardan biri balkaning o'rtasiga (2), qolgan ikkitasi (1 va 3) tayanch 
uchastkasiga o'matiladi, bular tayanchlaming cho'kishi yoki ezilishini hisobga 
oladi. Bunda to'liq solqilik