v n b о b. FIZIOKRATIZM IQTISODIY TA’LIMOTI
7.1.
Fiziokratizm iqtisodiy ta’limoti vujudga kelishining
tarixiy shart-sharoitlari va uning mohiyati
Fiziokratlar (lotincha
physio
-
tabiat va
kratos -
hokimiyat) XVIII
asrda Fransiyada ijod etgan klassik iqtisodiy maktab namoyandalaridir.
Fiziokratlar maktabi feodalizmdan kapitalizmga o'tish davrida rivojlandi,
bu iqtisodiy yo‘nalish Fransiyada vujudga keldi. Fransiya iqtisod, ayniqsa,
sanoat bo‘yicha Angliyadan ancha ortda bo‘lishiga qaramay, bu yerda
ham sanoatning kapitalistik turi - manufaktura rivojlana boshladi (bu
haqda yuqorida aytib o'tildi). Ammo mamlakat hali ham agrar holatda
edi. Aholining asosiy qismi qishloqlarda yashar, milliy boylikning 2/3
qismi shu sohada yuzaga keltirilar edi.
Dehqonlaming ahvoli tobora
yomonlashdi. Asosan mayda dehqon xo'jaliklaridan iborat Fransiyada
yangi, nisbatan samaraU kapitalistik sinf - fermerlar paydo bo‘lib,
tobora rivojlandi. Islohotlami amalga oshirish sust bordi, feodal
majburiyatlar tobora oshdi. Oqibatda dehqonlaming norozilik harakati
kuchaydi. Mamlakatning moliyaviy ahvoli fojiali edi. Mamlakat ishlab
chiqarish kuchlarining rivoji feodal iqtisodiy
munosabatlar bilan
qarama-qarshilikka uchradi. Buijua inqilobiga olib keladigan omillar
ko‘paydi. Feodal tuzumga qarshi kurash g‘oyasi fiziokratlar va ulaming
asoschisi F.Kenening iqtisodiy ta’limotida asosiy o‘rin egalladi.
Bu ta’Iimot fermerlar sinfini himoya qildi, ishlab chiqarishni, asosan,
qishloq xo‘jaligini mamlakatni og'ir ahvoldan chiqarishning bosh yo‘li
deb belgiladi. Tabiiy qonun-qoidalarga amal qilish kerakligi, shu yo‘l
bilan mamlakat boyligini orttirish mumkinligi ko‘rsatib berildi.
Fransiyadagi qishloq xo‘jaligining ahvoli va uni yaxshilash tadbirlari
tadqiqotlaming asosi bo'ldi (P.Buagilber ham shu masalaga katta e’tibor
beigan edi). Ekspluatatsiyaning asosiy shakli obrok bo‘lib, u pul va
natural mahsulot shaklida olingan. Deyarli
barcha haydaladigan yer,
yaylov va o'rmonlaming 80 foizi dvoiyanlaiga tegishli edi. Obrok shampar
- don sifatida to‘langan va hosilning 25 foizini tashkil etgan. Ijaraga olingan
yeming yarim hosili yer egalariga (pomeshchikka) to'langan. Soliq doimo
oshib boigan. 1789-yilda (inqilob boshlangan yil) Fransiyada ikki million
xonavayron bo‘lgan dehqon bor edi.
Agrar masalani hal etish fiziokratlaming asosiy vazifasi bo‘lib qoldi.
Ular qishloq xo'jaligini mamlakat boyligining asosi deb tushundilar.
Fiziokratlar merkantilistlardan farq qiUb, o‘z tadqiqotlarini iqtiso
diyotning muomala sohasidan ishlab chiqarish sohasiga ko‘chirdilar.
Olimlar iborasi bilan aytganda, ular «zamonaviy siyosiy iqtisodning
haqiqiy otalari» edilar. Ulaming xizmati shundaki, o‘sha
davr dunyo-
qarashi doirasida kapitalning dastlabki tahlilini berishdi. Bu ulami
boshqalardan ajratib turuvchi asosiy masala edi. Ammo fiziokratlar
ishlab chiqarish sohasini faqat qishloq xo‘jaligi sohasi bilan cheklab
qo‘ygan edilar (Fransiyaning ta’siri), ular sanoat (hunarmandchilik)ni
samarasiz soha deb bilganlar.
Bu ta’Iimot, garchi uning ko‘pgina xatolari bo'lsa ham (bu haqda
quyida gapiriladi), haqiqatga yaqinlashish borasida navbatdagi
muhim
qadam hisoblanadi. 0 ‘sha davrda Fransiyada olib borilgan iqtisodiy siyosat
(Kolbeming merkantilizmi) qattiq tanqid qilinadi.
Ludovik XIV o‘miga kelgan yangi qirol Ludovik XV ham eski siyosat-
ni davom ettirdi. Fransiya Angliya bilan yetti yillik urush ohb borib,
yengildi. Kanadadan va Sharqdagi bir qancha mustamlakalaridan ajraldi,
oqibatda Yevropadagi ikkinchi darajali davlatga aylandi. Shu sharoitda
bu ahvoldan chiqish yo‘li tabiatdan qidirildi.
Fiziokratlaming dasturi bo'yicha Fransiyadagi feodalizm qoldiqlari
tugatilishi, fiskal (soliq) tizimni ratsionalizatsiya qilib, rentadan yagona
soliq olinishi, mayda yer
uchastkalari birlashtirilib, don savdosidagi
barcha proteksionistik to'siqlar bartaraf etilishi kerak edi, oddiyroq qilib
aytganda, Angliyadagi qishloq xo‘jaligiga xos ish yuritish taklif etildi.
Yüklə
Dostları ilə paylaş: