Zbekiston davlat jismoniy tarbiya instituti sport inshootlari

Sport inshootlari tasnifi va toifalanishi
Dunyo sport qurilishi amaliyotida sport inshootlarining yagona tasnifi yo‘q. Bir qator mamlakatlarda sport inshootlarini tasnifi va toifalarga bo‘lishning o‘z uslublari ishlab chiqilgan.

1996 yil 26 martda sport inshootlarini aniq belgilash uchun qisqacha tavsifnomali tasnifi kiritilib tasdiqlandi. Bu yagona tasniflash yordamida sport inshootlarini tabaqalash, hisoboti va pasportizatsiyasi bajariladi. Bu sinflash asosida sport qurilmalari quyidagilarga bo‘linadi:

1. 
   me’moriy-rejalashtirilgan va hajmli-konstruktiv tuzilishli;
   

2. 
   hajmli-rejalashtirilgan tuzilishli;
   
3. 
   kengligi hisobga olingan holda qurilgan;
   
4. 
   ishlatilish holatiga qarab qurilgan;
   

16

5. 
   shahar tipi rejasiga qarab qurilgan;
   
6. 
   foydalanish holati va o‘ziga xosligi.
   

Me’moriy-rejalashtirilgan qiyofali sport inshootlari:

a) hajmli (kengligi);

b) tekislikdagi inshootlarga bo‘linadi.

Hajmlilariga hamma yopiq sport inshootlari: sport zallari, sport sa-roylari, yopiq suv havzalari va manejlar kiradi.

Tekislikdagilarga sport maydonlari va maydonchalar, engil atletika va konki otish yo‘lkalari, chang‘i va tog‘ chang‘isi trassalari, kross uzunligi kiradi.

Hajmli-rejalashtirilgan qiyofali sport inshootlariga:
a) yopiq;
b) ochiq sport inshootlari kiradi.

YOpiq inshootlar – bu o‘quv mashqlanish jarayoni va musobaqalari o‘tkaziladigan yopiq zallar, manejlar, basseynlar, sport saroylaridir.

Ochiq sport inshootlariga yuqoridagi aytilgan jarayonlar ochiq havoda, binodan tashqarida o‘tkaziladigan inshootlar kiradi.

Kengligi hisobga olingan holda qurilgan inshootlar:

a) alohida inshootlar;

b) kompleks inshootlar.

Alohida inshootlar sportning bir turi uchun mo‘ljallangan inshoot-lardir (maxsuslashtirilgan zallar, bitta hovuzli suv havzasi, maydon va maydonchalar, engil atletika va konkida yugurish yo‘lkalari, velotreklar).

Kompleks sport inshootlari bir hududida yoki bir binoda joylashgan bir necha alohida va har xil sport turlariga mo‘ljallangan sport inshoot-laridir (stadionlar, sport saroylari, bir necha xovuzli suv havzalari, kompleks maydonlar, ko‘p zalli sport korpuslari va boshqalar).

SHahar tipi rejasiga muvofiq qurilgan inshootlar aholi yashash tar-kibiga qarab rejalashtiriladi:

1. 
   mikrotuman (kichik tuman aholisini, yashash uylari va alohida uyla-ri) aholisiga xizmat ko‘rsatuvchi;
   

2. 
   tuman (yashaydigan aholisiga yoki tuman ishlab chiqarish korxonala-ri) aholisiga xizmat qiluvchi;
   

3. 
   tumanlararo xizmat qiluvchi;
   

4. 
   umumshahar (shaharni yoki posyolkani hamma aholisini) xududiga xiz-mat qiluvchi sport inshootlari.
   

Foydalanish holati va maxsus belgilanishiga ko‘ra qurilgan sport in-shootlari quyidagilar:

a) o‘quv-sport, ya’ni faqat o‘quv-mashg‘ulot jarayoni uchun mo‘ljallangan;

17
b) namoyish etish uchun, ya’ni musobaqalarni tomoshabin ishtirokida o‘tkazishga mo‘ljallangan;

v) aholining faol dam olishi uchun mo‘ljallangan (bularga saylgohlar, tog‘lardagi dam olish bazalari kirib, ularda aholi bilan jismoniy tar-biya-sog‘lomlashtirish ishlari olib boriladi);

g) maxsuslashtirilgan sport inshootlari (bular davolash-sog‘lomlashtirish va bolalar bilan sport mashg‘ulotlari o‘tkazish uchun mo‘ljallangan inshootlardir).

Har bir sport inshooti tarkiban 3 bo‘linmadan tuzilgan. Muhim qismi asosiy inshoot bo‘lib, bu – jismoniy tarbiya va sport amaliy mashg‘ulotlari uchun mo‘ljallangan inshootdir. Masalan, basketbol uchun o‘yin maydoni, xokkey uchun muzli tekislik, suzish uchun suv havzasi, sport yadrosi va boshqalar.

Qolgan ikkita bo‘lim – yordamchi va tomoshabin uchun inshootlardir. Agar sport inshooti faqat o‘quv mashg‘uloti uchun mo‘ljallangan bo‘lsa, u er-da tomoshabin uchun maxsus jihozlar bo‘lmasligi kerak.

YOrdamchi sport inshooti – shug‘ullanuvchi va musobaqa qatnashchilariga xizmat qiladi. Bu inshootlarga garderob, echinish-kiyinish xonasi, dush, uqalash xonasi, uslubchilar xonasi, murabbiylar xonasi, tibbiyot xodimla-ri xonasi, hakamlar xonasi, sportchilar uchun yuvinish xonalari va boshqalar kiradi.

YOrdamchi inshootlar tarkibiga yana asosiy sport inshootining ishla-tilishini ta’minlovchi xonalar: ma’muriy, xo‘jalik (jihozlar saqlanadigan hujraxona) va texnik muhandisi xizmatchi xonalari, suv isi-tish va elektr ta’minoti, axborot va xisobotga olish, radio va televidenie, telefon aloqalari, suvni tozalash-dezinfeksiya, muzlatish va boshqalar kiradi.

Tomoshabin uchun inshoot – bunga tribunalar (o‘rnatilgan yoki qo‘zg‘atilishi mumkin bo‘lgan), skameykalar, stullar, asosiy inshoot oldida turish uchun joylar (sport yadrosi, basseyn, maydon) va xizmat ko‘rsatish xo-nalari (pavilьonlar, foye, bufetlar, qahvaxona, tibbiy xizmat xonasi va boshqalar) kiradi.

Bir tipli sport inshootlari o‘zining kattaligi bilan tabaqalarga bo‘linadi. Sport inshootlarining oltita tabaqasi belgilanib, ular quyidagi qo‘rsatkichlar bilan aniqlanadi:

1. 
   tribunadagi joylarning soni va ochiq sport maydonlarining soni (stadionlar);
   

2. 
   hovuzlarning kengligi va soni;
   

18

3. 
   tribunalardagi o‘tirish joylarining soni, sun’iy ravishda muzla-tilgan muz joylarining soni (sport saroylari);
   

3. 
   ochiq va yopiq tipdagi sport inshootlari soni va sportchilar uchun yashash xonasining soni (o‘quv-sport bazalari);
   

3. 
   chang‘ilar soni (chang‘i bazalarida);
   

3. 
   masofali mexanizatsiya bilan ta’minlangan jihozlangan tirlar-ning mavjudligi (o‘q otish joyi);
   

3. 
   aylana shaklidagi oshish uchun devorlar va zovurlar (transheyalar) soni (o‘q otish-ovchilik devorlari);
   

3. 
   katta kemalar soni (eshkak eshish bazalari, yaxtklublar va suv-motor bazalari);
   

3. 
   alohida inshootlar soni (kompleks maydonlarda);
   

3. 
   tramplin kattaligi, hisoblangan sakrash uzunligi (chang‘i tram-plinlarida);
   

3. 
   alohida sport zallarining tarkibiy soni.
   

7-rasm. Rio-de-Janeyro. Marakana stadioni

Toifalarga (kategoriyaga) kirmaydigan sport inshootlari ham bor. Bular qatoriga Janubiy Amerikadagi eng yirik futbol stadionlardan biri – Marakana stadioni, 1950 yilda qurilgan. Arxitektorlar P.P.B. Bastus, A.A. Dias Karneyru va boshqalar tomonidan loyihalashtirilgan (7-rasm). Moskvadagi yirik sport kompleksi Markaziy stadion, Olmaota yaqinidagi yuqori tog‘ cho‘qqisida joylashgan muzlik Medeo stadioni, Moskvadagi suv sporti Saroyi, Kiev, Sank-Peterburg, Minsk va boshqa shaharlardagi Sport saroylari kiradi. O‘zbekistonda Toshkentdagi Paxtakor stadioni shular jumlasidan (8-rasm).

8-rasm. Toshkent shahridagi “Paxtakor” stadioni maketi

Sport inshootlarining toifalari jismoniy tarbiya va sport qo‘mitalari tasdiqlangan ko‘rsatkichlariga mos ravishda belgilanadi. I va II toifalarni respublika sport qo‘mitalari, qolganlarini viloyat va tuman ko‘mitalari belgilaydi.

Respublikamizda hozirda xalqaro standart miq’yosidagi sport inshootlari juda ko‘p qurilmoqda. Ko‘pgina sport inshootlari faqatgina shaharlarda qurilibgina qolmasdan, balki tuman va viloyat

19
markazlari va qishloqlarda qurilmoqda. Odamlarni ommaviy jismoniy tarbiya va davolash markazlariga jamlab, yoshlarni ishga va Vatan himoyasiga tayyorlamoqda.

Mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sportning moddiy-texnika bazasini rivojlantirish yuzasidan katta ishlar amalga oshirildi. Xususan, Toshkent, Namangan, Jizzax, Farg‘ona, Buxoro, Xorazm, Andijon, Samarqand, Guliston va boshqa shaharlarda xalqaro standartlarga javob beradigan qator sport majmualari qurildi. Toshkent shahridagi «YUnusobod», «Jar», Milliy bank, Namangan shahrida «Pahlavon», Jizzax shahridagi olimpiya zahiralari kolleji sport majmualari va boshqalar shular jumlasidandir. 2000 yilga kelib mamlakatimizda sport inshootlar soni 7407 taga etdi yoki 1992 yildagiga nisbatan 19 foizga ko‘paydi. Ularni bunyod etishda, ayniqsa, murakkab sport inshootlari – stadionlar, suzish havzalari, sport zallariga alohida e’tibor berilyapti. 2003 yilda 1991 yilga nisbatan stadionlar soni 120 taga yoki 64 foizga, sport zallari 1307 taga yoki 29 foizga, suzish havzalari 162 taga yoki 142 foizga oshdi. Bundan tashqari, futbol maydonlari soni 1140 taga yoki 20 foizga, tennis kortlari esa, 475 taga yoki qariyb 3 barobarga ko‘paydi. Asosiysi, yangidan barpo etilgan yoki rekonstruksiya yo‘li bilan qayta tiklangan barcha sport sog‘lomlashtirish maskanlari zamonaviy loyihalar, sharqona uslub va yuqori samaradorlik asosida tashkil etilayotgani, barcha sport turlari bo‘yicha texnik malakalarni egallash imkonini beruvchi vositalar bilan jihozlanayotgani tahsinga loyiqdir.

Sport inshootlari respublikamizning eng uzoq burchaklarida ham bor. Lekin eng ko‘pi va yiriklari vatanimiz poytaxti Toshkentdadir. Toshkentdagi markaziy “Paxtakor” stadioni 1956 yili qurilib 55000 tomoshabinni sig‘diradi. Unda engil atletika musobaqalari o‘tkazish uchun joy, katta maydon (futbol maydoni), kichik maydon mavjud, boks va qilichbozlik zallari ham bor. Futbol maydoni chim qoplama bilan qoplangan.

Stadionda standart talablariga javob beradigan hamma yordamchi inshootlar ham mavjud.

“Mehnat rezervlari” sport kompleksida yugurish yo‘laklari va engil atletika sektorlari bor, stadionga 18000 tomoshabin sig‘adi. Stadionda musobaqa o‘tkazish uchun sintetik qoplamali joylar mavjud. Voleybol va basketbol musobaqalari o‘tkaziladi. Kompleksda namoyish zallari, boks, erkin va klassik kurash uchun ham zallar mavjud. Og‘ir atletika uchun 2 ta zal bor. Ikkita suzish havzasi bo‘lib, unda bittasi yopiq 25 metrli

20
yo‘lakchali, ikkinchisi 50 metrli ochiqda joylashgan bo‘lib, suv isitish tarmog‘i bilan bog‘langan. Bu erda yana o‘q otish musobaqalari o‘tkazsa bo‘ladigan ixtiyoriy kattalikdagi o‘q otish joyi bo‘lib, zamonaviy tibbiytiklanish markazi mavjud. Kompleksda yuz o‘rinli mehmonxona ham bor.

YAna bir asosiy sport komplekslaridan biri “YUnusobod” tennis korti bo‘lib, u territoriya jihatidan o‘rtacha kompleks hisoblanadi. U o‘quv –shug‘ullanish, sport tomoshalari va aholiga har xil maishiy xizmat ko‘rsatish shahobchalaridan iboratdir. Uning umumiy maydoni 3 gektarga teng. Sport kompleksi o‘z o‘zini mustaqil qoplash hisobidagi birlashma bo‘lib, u 1994 yil 28 mayda foydalanishga topshirilgan. Inshootda ochiq va yopiq sport ob’ektlari bo‘lib, binodan tashqarida joylashgan 8 ta ochiq, binoda joylashgan 2 ta yopiq kortdan iborat. Kompleksda gimnastika atletikasiga va sheypingga mo‘ljallangan zallar mavjud.

9-rasm. YUnus-Obod sport kompleksi

Sport kompleks rejasiga kiritilgan 120 o‘rinli oshxona, magazin, go‘zallik saloni bo‘lib, bunda 50 xilga yaqin maishiy xizmat ko‘rsatish shahobchalari bor. Kompleksda “Sauna”, uqalash, suv muolajalari, stomatologiya, ovoz yozish xonalari va avtomashinalar turar joylari bor. Markaziy binoda shahar mehmonlari uchun mehmonxona ishlab turibdi. Kompleksning diqqatga sazovor tomoni – bu tennis kortlaridir. Unda 4 ta xalqaro standartga javob beradigan kort bo‘lib, 40 x 20 metr o‘lchamga egadir. Qolgan 4 tasi shug‘ullanish uchun mo‘ljallangan. Markaziy kort 3000 tomoshabin sig‘dirish imkoniyatiga ega. Bino ichidagi kortlar 132 tomoshabin sig‘dirish imkoniyatiga ega. Kompleksda barcha yordamchi sport inshootlari mavjud (9-rasm).

10-rasm. YUnus-Obod tennis inshooti oldi tomondan qo‘rinishi