Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги
O’zbekistonning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. O’zbekistonning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan
strategiya Respublika iqtisodiyoti bir yoqlama tarzda, faqat xom ashyo etishtiradigan holga tushib, kompleks rivojlanish yo’liga, aholi ehtiyojlarini qondirishga o’tkazilmagan ijtimoiy ishlab chiqarish tuzilishidagi chuqur nomutanosibliklarda namoyon bo’ladi. 19 Sovet davrining keyingi o’n yilliklari mobaynida iqtisodiyotni rivojlantirishda xom ashyo va chala tayyor mahsulotlar ishlab chiqaradigan va chetga yuboriladigan, mehnatni nisbatan kamroq talab qiladigan xom ashyo tarmoqlarini rivojlantirishga ustuvor ahamiyat berilishi ushbu nomutanosibliklarni yanada kuchaytirdi. Ishlab chiqarishning umumiy hajmida engil sanoatning ulushi keyingi 50 yil ichida 54 ofizdan 37 foizga, oziq-ovqat sanoatining ulushi 30 foizdan 14 foizga tushib qolgan, mashinasozlikning ulushi atigi 7 foizga o’sib, 16 foizni tashkil etgan. Qisqargan tarmoqlar o’rniga yoqilg’i sanoati, kimyo va neft kimyosi, qora va rangli mutallurgiya, ya’ni xom ashyo tarmoqlarining ulushi ancha ko’paydi. Bu esa mehnatga layoqatli aholini ishlab chiqarishga jalb etish jarayonlarini yanada pasaytirib yuborgan. Chunki 1 million so’mlik asosiy ishlab chiqarish fondlariga ish bilan ta’minlash darajasi turlicha bo’lib, ayrim sohalarda mehnattalablik ko’lami hatto 300-400 kishiga qadar etishi mumkinligi hisobga olinmagan. Shuningdek, iqtisodiyot tarmoqlarini tarkib toptirish va rivojlantirishda qator nuqson va kamchiliklarga yo’l qo’yildi. Jumladan: - respublika mashinasozlik kompleksi faoliyati paxtachilik, paxtachilik uchun mashinalar ishlab chiqarish bilan cheklanib, murakkab uy-ro’zg’or texnikasi, yo’l qurish mashinalari, plastmassa buyumlari, oziq-ovqat sanoati jihozlari, savdo-sotiq va maishiy xizmat sohasi uchun kerakli asbob-uskunalar deyarli ishlab chiqarilmaydi; - kimyo sohasining rivojlanishida yirik korxonalarga afzallik berilishi respublikadagi ekologik vaziyatni juda yomonlashtirib yubordi; - yirik kimyo korxonalari nitron, atsetat, kaprolaktam singari dastlabki qayta ishglangan mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashib, ularning mahsulotlari ham asosan respublikadan tashqariga chiqarishga mo’ljallandi. 1990 yili O’zbekistonda sanoat va qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish hajmining o’sishi ta’minlangani respublikadan tashqaridagi ko’plab mutaxassis va siyosatchilarda qiziqish yo’qotdi. Respublikamiz rahbari o’ziga xos murakkab 20 sharoitlarda erishilayotgan muvaffaqiyatlarning sababini o’ylab qo’yilgan rejalarni qat’iyat va izchillik bilan ado etishda, deb ko’rsatib berdi. Respublikadagi rahbar kadrlarning amaliy harakat qilishi, ayniqsa, “Yangi uy qurmay turib, eskisini buzmang” degan qoidaga amal qilinishi hokimiyatda bo’shliq paydo bo’lishining oldini oldi. Prezidentimiz “Komsomolskaya pravda” gazetasi muxbiri savollariga bergan javobida birinchi marotaba sovetlarning yuksak minbaridan O’zbekistonda 9 milliondan ziyod kishi bechorahol kun ko’rayotganini, aholining 47 foizga yaqinini alohida shart-sharoitga muhtoj bolalar tashkil etishini, respublikada o’lim ko’rsatgichi mamlakat bo’yicha juda yuqori darajada bo’lib qolayotgani to’g’risidagi haqiqatni aytgani, bu esa odamlar o’rtasida yangi rahbarga nisbatan ishonch tuyg’usini mustahkamlaganini ta’kidladi. Respublikamiz rahbari o’z vazifasini boshlagan davrdan har bir jamoa va davlat xo’jaligi etishtiriladigan paxta hajmini, avvalo, o’zining iqtisodiy manfaatlaridan, o’z daromadlaridan kelib chiqib, iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligini hisobga olib, o’zi belgilashini, shunga ko’ra 1990 yilda 1988 yildagi 1710 ming tonna o’rniga 1500 ming tonna paxta tolasi, ya’ni 210 ming tonna kam tola xarid qilish rejalashtirilganini qat’iy ko’rsatib berdi. Shuningdek, hal qilinishi respublikamizning deyarli butun aholisi manfaatlari va farovonligiga ta’sir ko’rsatuvchi muammo - paxta narxini qayta ko’rib chiqish maslasini o’z mas’uliyatiga oldi. Holbuki, o’sha davrda bu muammoni hal qilish uchun kamida 1,5 milliard so’m talab qilinar edi. Biroq, o’sha davrda sobiq Ittifoq rahbariyati Prezidentimizning o’z xalqi manfaatini o’ylab qilayotgan bu kabi haqli talablarga quloq solishni istamas edi. Bu borada Yurtboshimizning “Men uzil-kesil qilib: paxta etishtirishni 700 ming tonnaga qisqartiramiz dedim. Bu 250300 ming gektar er, degan gap. Ittifoq mahkamalarida, Davlat plan komitetida masalani siz nimani istasangiz. Yozib qo’yavering, men baribir bajarmayman, degan qabilda o’rtaga qo’ydim. Biz so’nggi nuqtaga o’tganimizni tushunishganidan keyin bu masalalarni echishga 21 yordam berisha boshlashdi. 165 ming gektar maydon odamlarga bo’lib berildi, dehqonlarning tomorqalari qariyb ikki barobar ko’paydi. Odamlarda qiziqish paydo bo’ldi”, degan so’zlari bu boradagi har bir jarayonning o’ta ziddiyatli, qizg’in va tortishuvlar asosida o’tganidan darak beradi. Respublika iqtisodiyoti tarkibiy tuzilishining yanada takomillashtirilishi tashqi iqtisodiy imkoniyatlar samaradorligini oshirishni ham taqozo etib, bu boradagi quyidagi muammo va vazifalarni hal etish muhim o’rin tutar edi: -tashqi iqtisodiy imkoniyatlar samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi iqtisodiyotdagi chuqur strukturali o’zgarishlarning sustligiga barham berish. Faqat 160 ta korxona o’z mahsulotini xorijga chiqarib, asosan, xom ashyo va materiallar eksport qilmoqda. Chet el firmalari ishtirokida atigi 14 ta qo’shma korxona tashkil etilgan; - ko’plab korxonalarning chet el bozoriga chiqish sohasida berilgan imkoniyatdan to’g’ri foydalanmayotgani; - tashqi iqtisodiy aloqalarni muvofiqlashtirishni kuchaytirish maqsadida tuzilgan respublika Tashqi iqtisodiy banki (Vneshekonombank), tashkil etilayotgan O’zbekiston SSR Tashqi savdo va chet ellar bilan aloqa davlat komiteti barcha mehnatkashlar mehnati evaziga qo’lga kiritilgan valyutani respublikaning hayotiy muhim manfaatlariga, uning butun aholisiga xizmat qilishini ta’minlashi; - xalqaro munosabatlar sohasidagi konstituttsion huquqlarning to’la-to’kis amalga oshirilishini respublikaning tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirishda hal qiluvchi mezonga aylantirish. Mamlakatimiz rahbari tomonidan O’zbekistonning iqtisodiy mustaqilligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratilib, bu boradigi strategiyaga quyidagi yondashuvlar asos qilib olinishini belgilab berdi: - mintaqamiz taraqqiyotining tarixiy asoslari, oqilona mantiq e’tiborga olinmay, ma’muriy- buyruqbozlik usullari tazyiqi ostida shakllangan qarashlarning hammasiga barham berilishi kerak; 22 - mintaqamiz taraqqiyotining istiqbollariga avvalo respublika aholisining manfaati nuqtai nazaridan qaramoq kerak. Respublikani iqtisodiy mustaqillik yo’liga olib chiqish, uni inqiroz girdobidan chiqarish vazifalarini hal etishda O’zbekiston resurslari va imkoniyatlariga baho berishga mutlaqo yangicha yondashish zarurligi, mavjud imkoniyatlarni Ittifoq va jahon bozori uchun qanchalik jozibali ekani nuqtai nazaridan ko’rib chiqish kerakligi ta’kidlandi: - birinchidan, respublikaning ajoyib tabiiy iqlim sharoitlaridan samarali foydalanish, etishtirilishi lozim bo’lgan eng foydali va daromadli ekinlarni aniqlab olish; - ikkinchidan, mavjud 500 ming gektar juda sho’rxok va o’rtacha sho’rxok erlarning irrigatsion va meliorativ holatini yaxshilash masalalariga e’tiborni kuchaytirish; - uchinchidan, O’zbekistonning gaz kondensanti, ko’mirga bo’lgan talab- ehtiyojini to’la-to’kis ta’minlash, yaqin vaqt ichida neft qazib olishni 3-4 barobar ko’paytirish, Qizilqumda fosforitlarning juda katta konini o’zlashtirish, rangli va qimmatbaho metallarning juda katta resurslaridan respublika manfaatlari yo’lida samarali foydalanish; - to’rtinchidan, respublikaning eng katta boyligi bo’lgan uning mehnatsevar xalqi uchun keng imkoniyatlar yaratish singari bu boradagi muhim vazifalarga alohida e’tibor qaratilib, ularni amalga oshirish yo’llari ko’rsatib berildi. Shuningdek, mamlakatimiz rahbari xalqimiz hayotini munosib darajaga ko’tarish uchun mavjud resurs va boyliklardan foydalanish yo’llariga alohida e’tibor qaratdi. O’sha davrda O’zbekistonda iste’mol qilinayotgan kiyim- kechaklarning 25 foizi, trikotaj buyumlar va ip gazlamaning 30 foizdan ko’prog’i, poyabzalning deyarli 50 foizi chetdan keltirilar edi. Prezidentimiz o’z faoliyati boshidanoq respublikamizning xalq iste’moli mollari jihatdan bunday qaramligini tugatish uchun sharoitlarni yaratishga katta e’tibor qaratdi. Jumladan: 23 - engil va mahalliy sanoatni rivojlantirishning tashib kelish va chetga chiqarish balanslariga asoslangan konkret dasturlarini ishlab chiqish; - zamonaviy fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini egallash, ishlab chiqarishning fan yutuqlari va intellektual mehnat ko’p sarflanadigan tarmoqlarini jadal rivojlantirishga keskin burilish; - mashinasozlik, radioelektronika, asbobsozlik korxonalarini tubdan yangilash va yangilarini qurish hamda chiqarilayotgan mahsulotlarni yangilash; - fan va texnika taraqqiyotining oldingi marrasiga chiqish uchun mavjud barcha resurs va shart-sharoitlar, ilmiy texnikaviy va loyiha-konstruktorlik bazasi imkoniyatlaridan foydalanish; - shu asosda boshqa mintaqalar va chet ellar bilan teng huquqli sheriklar sifatida aloqalarni yo’lga qo’yish. Prezidentimiz iqtisodiy suverenitetga erishishning amaliy masalalariga batafsil to’xtaldi: - iqtisodiyotimizning hayotiy qobiliyatini ta’minlab turgan Ittifoq qaramog’idagi barcha korxona va tashkilotlarni respublika tasarrufiga o’tkazish; - Ittifoq qaramog’ida qoldirish maqsadga muvofiq bo’lgan tarmoq va korxonalar, jumladan, yopiq turdagi korxonalar to’g’risidagi masalani ana shu korxonalarning respublikamiz bilan o’zaro iqtisodiy munosabatlarini tubdan o’zgartirish asosida alohida hal etish. Zaminimizdan qazib olinadigan oltin, mineral xom ashyo, foydalaniladigan er, suv, ishchi kuchi uchun respublikaga muayyan miqdorda pul to’lanadigan, shuningdek, mahsulotning ma’lum qismi respublika byudjetiga o’tkaziladigan shartnoma munosabatlarini o’rnatish maqsadga muvofiq; - konvertatsiya qilinadigan valyutada etkazib beriladigan oltinning uchdan bir qismi qiymatini O’zbekistonga qaytarish; - xalq iste’moli mollari ishlab chiqaradigan deyarli barcha korxonalar, jumladan, “O’zmaishiykimyo” tashkilotiga qarashli korxonalar, Toshkent zargarlik buyumlari zavodi, mashinasozlik, elektrotexnika, kimyo korxonalarining ancha 24 qismi, gaz kompleksining yirik bo’linmalari respublika qaramog’iga o’tkazilishi kerak; - kichik korxona va tashkilotlarni, ayniqsa, aholiga xizmat ko’rsatish, odamlarning kundalik ehtiyojlarini ta’minlash bilan bog’liq shunday korxona va tashkilotlarni mehnat jamoalariga va xususiy kishilarga topshirish. O’zbekistonning suveren davlatchilik sari ana shunday bosqichma- bosqich intilib borishiga qaramay, Ittifoq idoralarining son- sanoqsiz nizomlari va yo’l– yo’riqlari respublikaning biron-bir iqtisodiy masalani mustaqil hal etish imkonini bermas edi. Bunday umrini o’tab bo’lgan huquqiy qoida va nizomlarga ko’r- ko’rona itoat qilinishi esa yangidan- yangi ijtimoiy mojarolarni keltirib chiqarishga sabab bo’ladi. Shunga ko’ra, Prezident Farmoniga binoan, O’zbekiston SSR Ministrlar Soveti huzurida xom ashyo va engil sanoat mahsulotlari ta’minoti hamda ularni sotish bosh boshqarmasi hamda Tashqi savdo va xorijiy mamlakatlar bilan aloqa davlat komiteti tashkil etildi. Chunki, oltita Ittifoq va respublika tashkiloti mavjud bo’lishiga qaramay, engil sanoat xom ashyosini taqsimlash va realizatsiya qilishni muvofiqlashtirishga erishilmadi, qimmatbaho xom ashyolarning harakati nazorat qilinmadi. Buning oqibatida paxta tolasi va qorako’lning 90 foizi, tabiiy junning 71 foizi, sintetik tolaning 93 foizi, pilla va charmning anchagina qismi arzimas narxlarda respublikadan olib ketilaverdi. Ichki bozorda ham, jahon bozorida ham ko’plab talab qilinayotgan mana shu g’oyat qimmatli xom ashyoning ko’pchilik qismi Sharqiy Evropa mamlakatlariga eksport qilinmoqda,ular esa bu mahsulotlarni jahon narxlarida sotmoqda edi. Holbuki, o’zimizdagi aksariyat korxonalarga xom ashyo etishmas. Bizdan olib ketilgan resurslardan tayyorlangan mollarni esa respublika boshqa mintaqalardan va chet ellardan uch hissa ortiq narx bilan sotib olishga majbur edi. Bularning barchasi iqtisodiy sohadagi chidab bo’lmas adolatsizlik edi. |