Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti
Yüklə 1,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- JK 30-moddasi 5-qismiga
- JK 241-moddasi 2-qismida
|
Miqdor ko‘rsatkichli eksessda bajaruvchi boshqa ishtirokchilarning
jinoiy niyati bilan qamrab olingan jinoyatni sodir qiladi, lekin uning oqibati boshqa ishtirokchilar o‘ylaganidan ko‘ra og‘irroq bo‘ladi (masalan, o‘rtacha og‘ir tan jarohatlari o‘rniga – og‘ir tan jarohatlari, talonchilik o‘rniga – bosqinchilik) yoki oldindan til biriktirilgan jinoyatning kvalifikatsiyali turini sodir etadi (oddiy odam o‘ldirish o‘rniga – o‘ta shafqatsizlik bilan). Bajaruvchi eksessining mazkur turida boshqa ishtirokchilar o‘zlarining niyati bilan qamrab olingan tugallangan jinoyat uchun yoki tugallanmagan jinoyat (tayyorgarlik ko‘rish yoxud suiqasd) uchun javobgarlikka tortilishadi. 332 Jinoyat huquqi nazariyasida «muvaffaqiyatsiz ishtirokchilik» tushunchasiga doimo alohida urg‘u berilib, keng ma’noda u natijasiz (samarasiz) jinoiy tashkilotchilik, dalolatchilik yoki yordamchilik faoliyati sifatida tushunilgan, zero, bu holatda bajaruvchi jinoyat sodir qilishga umuman niyat qilmagan yoki jinoyat sodir qilishdan ixtiyoriy qaytgan bo‘ladi 1 . Mazkur holatlarda bajaruvchi umuman javobgarlikka tortilishi mumkin emas, jinoyatning boshqa ishtirokchilari esa ishtirokchilikda jinoyat sodir etishga tayyorgarlik ko‘rish yoki suiqasd qilish uchun (bajaruvchi jinoyatdan qaysi bosqichda bosh tortganiga bog‘liq) jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Bajaruvchiga bog‘liq bo‘lmagan sabablarga ko‘ra, ishtirokchilar jinoiy qasdini oxirigacha yetkazmagan bo‘lsa (masalan, jinoiy faoliyatga huquqni muhofaza qiluvchi organlar yoki boshqa shaxslar tomonidan chek qo‘yilgan), uning harakatlari tugallanmagan jinoyat to‘g‘risidagi normalar asosida (25-moddaga havola qilib) kvalifikatsiya qilinadi, boshqa barcha ishtirokchilarning harakatlari esa JK 25–28-moddalari va JK Maxsus qismi tegishli moddasi bo‘yicha kvalifikatsiya qilinadi. Umuman, ishtirokchilikda jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish huquqiga nafaqat bajaruvchi, balki boshqa harakatdagi shaxslar ham ega. Ixtiyoriy qaytish istalgan ishtirokchida, ishtirokchilikning har qanday shaklida, jinoyatni bajarishning har qanday bosqichida, biroq jinoiy oqibat yuzaga kelgan paytga qadar amalga oshirilishi mumkin. Bunda tashkilotchi, dalolatchi va yordamchining ixtiyoriy qaytishiga nisbatan qonun qattiqroq talablar belgilaydi. Jumladan, JK 30-moddasi 5-qismiga muvofiq, «Tashkilotchi, dalolatchi yoki yordamchi jinoyatdan ixtiyoriy ravishda qaytib, jinoyatning oldini olish uchun o‘ziga bog‘liq bo‘lgan barcha choralarni o‘z vaqtida ko‘rganligi jinoyatda ishtirokchilik uchun javobgarlikni istisno qiladi». Mazkur qoidadan aniq-ravshan ma’lum bo‘ladiki, tashkilotchining, dalolatchining yoki yordamchining ixtiyoriy rad etishi faqat faol bo‘lishi, ya’ni tayyorlanayotgan jinoyatning bartaraf 1 При неудавшемся соучастии отсутствуют либо преступные деяния исполнителя, либо объективная связь между его деяниями и деяниями других соучастников, в силу чего намерения последних остаются нереализованными, несмотря на все их усилия. 333 etilishini ta’minlovchi harakatlarda ifodalanishi darkor. Hokimiyat organlariga vaqtida xabar berishdan tashqari yana tashkilotchi yoki dalolatchi bajaruvchiga jinoyat sodir etmaslikka, yordamchini bajaruvchiga ko‘maklashmaslikka ko‘ndirishda, tajovuz qaratilgan shaxsni o‘z vaqtida ogohlantirishda ifodalanadigan boshqa choralar ham ko‘rilishi lozim. Bunda jinoyat tashkilotchisi yoki dalolatchining bajaruvchini ko‘ndirish turidagi ixtiyoriy qaytishi moddiy tarkibli jinoyatda jinoiy natijaning oldini olish, formal tarkibli jinoyatlarda esa, butun obyektiv tomonning amalga oshirilishining oldini olishi lozimligi sharti bilangina bo‘lishi mumkin. Aks holda, tashkilotchi va dalolatchi sodir etilgan qilmish uchun javobgarlikka tortiladi, ularning jinoyatning oldini olishga qaratilgan harakatlari esa sud tomonidan jazo tayinlash vaqtida yengillashtiruvchi holat sifatida hisobga olinishi mumkin. Yordamchi o‘zining harakatsizligi bilan jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishni ifodalashi mumkin. Biroq yordamchi bunday xulq- atvorini baholashda muayyan vaziyatdan kelib chiqishi lozim, ya’ni yordamchining harakatsizligi jinoyatda ishtirokchilikdan ixtiyoriy qaytish sifatida, agar bu harakatsizlik u bajarishi lozim bo‘lgan harakatlarni amalga oshirmasligida ifodalangan bo‘lsa, masalan, bajaruvchiga seyf kalitini taqdim etishga va’da berib, so‘zining ustidan chiqmagan bo‘lsa, tan olinishi mumkin. Bu vaziyatda, agar bajaruvchi jinoyat sodir etishga qaror qilsa, uning harakatlari yordamchining harakatlari bilan sababiy bog‘liqlikda bo‘lmaydi. Shu bilan birga, yordamchining ixtiyoriy qaytishini yordamchilikning turidan kelib chiqib alohida ajratilgan holda ko‘rib chiqish lozim. (Ruhiy) aqliy yordamchining ixtiyoriy qaytishi bajaruvchiga yordam berishga, ko‘maklashishga qaratilgan o‘zining barcha harakatlarini to‘liq neytrallashtirishida ifodalanishi lozim. Gap shundaki, yordamchining maslahat va ko‘rsatmalari ularning bajaruvchiga ma’lum qilinganidan so‘ng oxirgisi tomonidan yordamchining irodasidan qat’i nazar, ishlatilishi mumkin, bu esa yordamchi harakatlari va bajaruvchi sodir etgan jinoyat o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishni keltirib chiqaradi. Ixtiyoriy qaytish majburiy element sifatida jinoiy natijaning yuz bermasligini taqozo 334 etganligi sababli, yordamchining ixtiyoriy qaytishi haqida, faqat u o‘z harakatlari oqibatlarini to‘liq bartaraf etganidan so‘nggina namoyon bo‘lishi mumkin. Agar yordamchining mazkur intilishlari natijasiz yakunlansa, jinoyat sodir etilsa, uning harakatlari ixtiyoriy qaytish sifatida kvalifikatsiya qilinishi mumkin emas. Mazkur masala jismoniy yordamchilikda bir oz boshqacha hal qilinadi. Bunday hollarda, ko‘pincha jinoyat sodir etilishini yengillashtirishi lozim bo‘lgan jinoyat quroli va vositalarini taqdim etmaslikda, shuningdek, jinoyat sodir etilishiga to‘siqlarni bartaraf etmaslikda, agar bu to‘siqlarni bartaraf etish tashabbusi yordamchining o‘zidan chiqqan bo‘lsa, ifodalanadigan yordamchining passiv xulq-atvori yetarli bo‘ladi. Agar birgalikdagi bajaruvchi boshqa bajaruvchilar tomonidan jinoyat sodir etilishiga ko‘maklashuvchi yoki uni osonlashtiruvchi harakatlarni sodir etishni boshlamagan bo‘lsa, ixtiyoriy qaytish uning passiv xulqida, ya’ni birgalikdagi bajaruvchilikni tashkil etuvchi harakatlardan o‘zini saqlashda ifodalanishi zarur. Bunday hollarda shaxsning jinoiy javobgarligi istisno etiladi, biroq u JK 241-moddasi 2-qismida ko‘rsatilgan shartlarning mavjudligida jinoyat haqida xabar bermaganlik uchun javobgarlikka tortilishi mumkin. Agar bajaruvchi jinoyatni oxirigacha yetkazishdan bosh tortsa yoki o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holda bajara olmasa va harakatni sodir etsa, ishtirokchilarning harakatini kvalifikatsiya qilish qiyinlashadi. Bunday holda tashkilotchi, dalolatchi, yordamchi tashkilotchilik, dalolatchilik, yordamchilikka suiqasd qilganlik uchun javobgar bo‘ladilar. Maxsus subyektli jinoyatlarda ishtirokchilikni kvalifikatsiya qilish masalasi ham alohida ko‘rib chiqishni talab etadi. Afsuski, ushbu masala hali to‘liq hal qilinmagan. Shuning uchun mazkur vaziyatda O‘zbekiston Respublikasining jinoyat-huquqiy doktrinasi va sud-tergov amaliyotiga tayanish darkor. Ularni tahlil qilishdan shu narsa kelib chiqadiki, maxsus subyekt belgilariga mos kelmaydigan shaxslar tegishli jinoyatni bevosita bajaruvchilar ham, birgalikda bajaruvchilar ham bo‘lishlari mumkin emas, ularning maxsus subyektli jinoyatni sodir etishdagi ishtiroki faqat 335 tashkilotchilik faoliyatida, dalolatchilik yoki yordamchilikda namoyon bo‘lishi mumkin. Xususan, agar JK Maxsus qismining tegishli moddasida maxsus ko‘rsatilgan jinoyat subyekti bo‘lmagan shaxs bevosita ushbu jinoyatni sodir etgan bo‘lsa, ya’ni amalda to‘liq yoki qisman uning obyektiv tomonini bajargan bo‘lsa, bu shaxs mazkur jinoyat uchun JK 28- moddasining tegishli qismiga havola qilingan holda jinoiy javobgarlikka tortilishi shart. Shuni nazarda tutish kerakki, maxsus subyektli jinoyatda ishtirokchilik vaziyatini shaxs jinoiy javobgarlik yoshiga yetmagan yoki aqli noraso bo‘lgan holatlardan ajrata bilish zarur. Ko‘rsatilgan ikki holatda ishtirokchilik haqida emas, balki bilvosita (vositachi) bajaruvchilik haqida gap ketadi. Yüklə 1,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|