Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги
Xo`jalik (tadbirkorlik) huquqining subyekti sifatida davlat
Yüklə 2,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Xo`jalik (tadbirkorlik) huquqining subyekti sifatida davlat O`zbekiston bozor munosabatlariga o`tishining asosiy tamoyillaridan biri bu–davlatning bosh islohotchi ekanligidir. «Davlatning boshqaruv sohasidagi roli inkor etilsa, mamuriy buyruqbozlik tizimidan iqtisodiyotning bozor tamoyillariga o`tishini taminlash qiyin kechadi. O`z-o`zidan ravshanki, bozor munosabatlari meyori mustahkamlanib, islohotlarning ortga qaytmasligi taminlanib borgan sari davlatning tasiri ham shunga muvofiq ravishda izchillik bilan kamayib boraveradi». 1 Shu nuqtai nazardan davlat iqtisodiyot va ijtimoiy hayotning hamma sohalarini o`zgartirish rejalarini tuzib, uni izchillik bilan amalga oshirishni taminlashni o`z zimmasiga oladi. Bu esa bozor sharoitida iqtisodiyotni davlat yo`li bilan boshqarish va tartibga solish hamda ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni bevosita huquqiy vositalar yordamida hal etishga imkoniyat yaratadi. Davlat xo`jalik huquqi subyektlariga xos bo`lgan xususiyatlarga ega. Bular, birinchidan, uning o`z mulkiga egaligida, ikkinchidan, uning xo`jalik faoliyatini boshqarishligida, uchinchidan , bevosita xo`jalik vakolatlariga egaligida, to`rtinchidan , xo`jalik aloqalarida boshqa ishtirokchilar bilan shartnomaviy munosabatlarga kirishishlarida gavdalanadi. Xo`jalik huquqining subyekti sifatida davlat bir vaqtning o`zida boshqa xo`jalik huquqining subyektlaridan farq qiladi. Bu shunda ko`rinadiki, uning faoliyatida xo`jalik faoliyati ustidan rahbarlikni amalga oshirish anchayin ustunroq turadi. Davlat iqtisodiy munosabatlarga kirishar ekan, boshqa subyektlar kabi o`z faoliyatini amalga oshirishi uchun ruxsatnoma olishi talab etilmaydi. Shu bilan birga iqtisodiyotga rahbarlik qilishni yuridik kuchga ega bo`lgan normativ hujjatlar asosida amalga oshirilishi ham unga xos bo`lgan xususiyatlardan bo`lib hisoblanadi. Davlatning xo`jalik huquqi subyektlari qatoriga qo`shmaslik, xo`jalik faoliyatiga oid masalalarni hal qilishda ko`pgina noaniqliklarni kelib chiqishiga, bu boradagi masalalarni qaysi huquq sohasi normalari bilan tartibga solinishi lozimligi to`g`risidagi masalalarda chalkashliklarni kelib 1 И.A.Кaримoв. «Ўзбeкистoн ХХИ aср бўсaғaсидa: xaвфсизликкa тaҳдид, бaрқaрoрлик шaртлaри тaрaққиѐт кaфoлaтлaри». –Т.: Ўзбeкистoн, 1997, 189-б. www.ziyouz.com kutubxonasi chiqishiga sabab bo`lar edi. Davlatning xo`jalik huquqining subyekti sifatida o`ziga xos xususiyatlarini birma-bir tahlil qilishga harakat qilamiz. Davlatning o`z mulkiga ega ekanligi to`g`risida shuni takidlash joizki, Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki yillarning o`zidayoq, O`zbekiston o`zining «Mulkchilik to`g`risida»gi qonunini qabul qildi va ushbu qonunga muvofiq O`zbekiston davlati mulk egasi sifatida tan olindi. 1978 yilgi O`zbekistonning Konstitusiyasida jamiyatning iqtisodiy negizini asosan sosialistik mulkning ikki xil shakli, yani davlat va kolxozkooperativ mulki tashkil etilishi belgilangan edi. Endilikda mulk ommaviy va xususiy shakllarda mavjud bo`lishligi qonuniy mustahkamlanib, hatto fuqarolarning mulki qaysi shakllarda va qay maqomda mavjud bo`lishiligi qonuniy hal etilib, mulklar tengsizligiga barham berildi. Mulkning kimga tegishli bo`lishidan qatiy nazar, teng ravishda rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratilib, ularni babbaravar huquqiy muhofaza qilish qoidalari tegishli qonunlarda o`z ifodasini topdi. Jamiyat iqtisodiy negizini tashkil qiluvchi asosiy masala bo`lgan mulk masalasining bunday ijobiy hal qilinishi ijtimoiy hayotning barcha sohalarida tashabbuskorlik hissiyotlarining kamol topishi uchun ishlab chiqarishda, xo`jalik sohasida, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda fuqarolar hamda tashkilotlar, shuningdek jismoniy shaxslar va yuridik shaxslarning birgalikda teng manfaatdor bo`lishi, ular o`rtasida umumiy mulkdan hamkorlikda foydalanish va buning oqibatida samarali natijalarga erishish imkoniyatlari yaratib berildi. Malumki, O`zbekistonning mustaqillikka erishilgunga qadar amalda bo`lgan 1963 yilgi Grajdanlik kodeksiga muvofiq fuqaro bilan yuridik shaxs o`rtasida umumiy mulk bo`lishiga yo`l qo`yilmas edi. Amaldagi qonunlarimizga muvofiq, endilikda mulk ikki xil, yani xususiy va ommaviy shakllarda mavjud bo`lishligi mumkinligi belgilanib qo`yildi. Ommaviy mulk davlat mulkidan iborat bo`lib, u ikki xil turdagi mulkdan, yani O`zbekiston Respublikasi mulki va munisipial mulkdan tashkil topadi. Ommaviy mulk davlatning barcha fuqarolariga va shuning bilan har bir fuqarosiga tegishli bo`lgan mulk bo`lib hisoblanadi, ammo u o`tmishdagi davlat mulkiga o`xshash mavhum tushuncha emas, uning muayyan obyektlari, uni egallab turuvchi, undan foydalanuvchi va uni tasarruf etuvchi subyektlar qonunlarimizda aniq ko`rsatilgan. www.ziyouz.com kutubxonasi Ommaviy mulk davlat mulki sifatida O`zbekiston Respublikasining shaxsan o`ziga va uning mamuriy-hududiy tuzilmalariga tegishli mulkdan (munisipial) iborat. Fuqarolik kodeksi va boshqa tegishli qonun normalarida ommaviy mulkning vujudga kelish asoslari, bunday mulk obyektlarining turlari (yer, yer osti boyliklari suv, havo bo`shlig`i, o`simlik, hayvonot dunyosi, boshqa tabiiy boyliklar; davlat hokimiyati va boshqaruvi mol-mulki, davlat ahamiyatiga ega bo`lgan madaniy va tarixiy boyliklar, O`zbekiston budjetining mablag`lari, oltin zahirasi, davlatning valuta fondi va boshqa fondlar, shuningdek, korxonalar va boshqa mulkiy komplekslar, ilmiy, ilmiytadqiqot muassasalari va tashkilotlari, intellektual faoliyat natijalari), ularning respublika va mamuriy-hududiy tuzilmalarga (mahalliy hokimiyat va boshqa mahalliy organlarga) tegishli qismlari belgilangan bo`lib, bundan tashqari mazkur mol-mulklarni tasarruf etish huquqiga ega bo`lgan davlat organlari aniqlangan. Masalan, Respublika mulkini Oliy Majlis, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yoki ular maxsus vakil qilgan organlar tasarruf qiladi. Munisipial hisoblangan mol-mulkni tasarruf qilish vakolatli davlat hokimiyati mahalliy organlari yoki ular vakil qilgan organlar zimmasiga yuklatilgan. Davlatning barcha mol-mulkini, bu mulk Respublika yoki mahalliy davlat hokimiyati organlariga tegishli bo`lishidan qatiy nazar, asosan ikki guruhga: 1) davlat korxonalari va muassasalariga biriktirib qo`yilgan mulk; 2) tegishli budjet mablag`lari va davlat korxonalari, muassasalariga biriktirilmagan Respublikaning davlat xazinasini tashkil qilinadigan mol- mulklarga ajratish mumkin. Munisipial mulk ham Respublika mulki kabi ikki xil asosiy guruhlarga bo`linishi mumkin, ular: a) munisipial korxonalar va muassasalarga biriktirib qo`yilgan mol- mulk; b) mahalliy budjetni tashkil qiluvchi mablag`lar, munisipial korxonalarga va muassasalarga biriktirilmagan tegishli viloyat, shahar va boshqa munisipial g`aznalarini tashkil qiluvchi mulklardan iborat. Davlat mulkini bunday obyektlarga bo`lish O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi va «Davlat mulkini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to`g`risida»gi qonuniga muvofiq belgilangan. www.ziyouz.com kutubxonasi Respublika mulki obyektlari doirasiga kiritilgan obyektlar davlatimizning milliy boyligining asosini tashkil qiladi. Bu mulk davlat hokimiyat va boshqaruv organlarini amal qilish, umumdavlat vazifalarni amalga oshirish uchun (mudofaa kuchlarining, chegara qo`shinlari, milliy xavfsizlik va ichki ishlarning mulklari asosida), O`zbekiston xalq xo`jaligini rivojlantirilishini taminlovchi tarmoqlar (mudofaa ishlabchiqarishiga xos korxonalar, yoqilg`i-energetika kompleksi, transport, aloqa tarmoqlari), shuningdek O`zbekiston Respublikasi taminoti uchun zarur bo`lgan tarmoqlar (farmasevtika, medisina-biologik preparatlarni, spirt-mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi korxonalar) uchun zarur bo`lib hisoblanadi. Yuqorida qayd etilgan mulk obyektlari asosida O`zbekiston davlati xo`jalik faoliyatini amalga oshiradi. Ushbu mulklarni davlat o`z organlari orqali korxonalarning xo`jalik yuritishiga berib, yangi subyekt korxonalarni tashkil etadi. Shu bilan birga bu korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish masalasini, ularning tugatilish masalalarini bevosita mulkdor bo`lgan davlat o`zining maxsus organlari vakolatiga kiritgan. Davlat mulki bo`lgan maxsus obyekt - davlat xazinasiga O`zbekiston Respublikasi nomidan tushadigan soliqlar, yig`imlar va boshqa majburiy to`lovlar bo`yicha davlat kreditor hisoblanadi. Shuningdek, davlat nomidan tuzilgan shartnomalar bo`yicha g`azna mablag`lari hisobidan javobgar hisoblanadi. Davlatning xo`jalik vakolati tadbirkorlik va xo`jalik subyektlariga nisbatan boshqaruv faoliyati bo`lib hisoblanadi. Davlat xo`jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan xalq nomidan harakat qiluvchi subyekt sifatida qonun chiqarish orqali umumiy asosda o`z tasirini ko`rsatadi, bunda u davlat vazifalarini mohiyatidan kelib chiqib xo`jalik munosabatlarida ishtirok etadi, jumladan uning xo`jalik subyekti sifatidagi faoliyati uning o`z ehtiyojlaridan kelib chiqib moddiy-texnika taminoti, investisiyalash kabi masalalarni hal qilishda ayniqsa yaqqol namoyon bo`ladi. Bu tarzdagi faoliyat ilgari davlatning iqtisodiyotni mamuriy boshqarish shakli bo`lgan direktiv aktlarga o`xshamasdan, balki, davlat insonlarning moddiy va manaviy ehtiyojlarini qondirishdek ulkan vazifani bajarish maqsadida erkinlik asosidagi xo`jalik faoliyatini amalga oshirishi bilan bir vaqtda, hisob-kitob yuritish, moliya, soliq, subyektlar imtiyozlari kabi institutlarni tartibga solish ishini olib boradi va ular yagona dastur sifatida ko`rinadi. Chunonchi iqtisodiyot sohasidagi qonunlarning davlat www.ziyouz.com kutubxonasi tomonidan qabul qilinishi orqali subyektlar faoliyatini tartibga solinishi amalga oshiriladi. Xo`jalik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solinishi usuli umumiy va alohida asoslarda amalga oshiriladi. Umumiy asos bo`lib qonun chiqarish bo`lib hisoblansa, alohida asosda turli-tuman sohalar bo`yicha xo`jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan o`z tasirini o`tkazadi, yani iqtisodiy faoliyatning turli jihatlarini tartibga soladi. Masalan, davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo`jalik mahsulotlarini yetkazib berish va xarid qilish, budjet manfaatlarini ko`zlagan holda qonunlar, ekologiya masalalariga oid, tabiatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonunlarni qabul qilinishi orqali subyekt sifatida ko`rinadi. Xo`jalik faoliyatida davlatning tasiri mazmuniga etibor beriladigan bo`lsa, bunda biz, xo`jalik yurituvchi subyektlarni tuzish, bekor qilish, xo`jalik faoliyatini tartibga solishni nazorat qilish faoliyatini guvohi bo`lamiz. Masalan, «Davlat uy-joy fondini xususiylashtirish to`g`risida»gi 1993-yil 7-mayda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi qonuni va ushbu qonunni qo`llashdagi bazi masalalar haqidagi O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1994-yil 9-sentabrdagi qaroriga muvofiq, uy-joyni xususiylashtirish va fuqarolarga berishni mulk egasi bo`lgan davlat nomidan uy-joy fondiga xo`jalik yuritish huquqiga yoki operativ boshqarish huquqiga ega bo`lgan davlat tashkilotlari va korxonalari amalga oshiradilar. Mahalliy mamuriyat munisipial uy-joyda yashovchi fuqarolarning arizalari bo`yicha faqat qaror qabul qiladi. «O`zbekiston Respublikasining davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo`llab-quvvatlash Davlat qo`mitasini tashkil qilish to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni bilan O`zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish qo`mitasiga davlat mulkini xususiylashtirish va respublikada xususiy biznesni rivojlantirishga ko`maklashish dasturini ishlab chiqish, tashkiliy va uslubiy jihatdan rahbarlik qilish, davlat mulki obyektlarini boshqa mulkchilik shakllariga aylantirishdan tushgan mablag`larni iqtisodiyotdagi tarkibiy o`zgarishlarga oid vazifalarni hal qilish uchun safarbar etish kabi tadbirlarni amalga oshirish yuklatildi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, davlatning xo`jalik faoliyatini tartibga solishning quyidagi shakllarini ajratish mumkin: 1) normativ huquqiy hujjatlar chiqarish; 2) davlat buyurtmalari; 3) davlat kontrakti; 4) davlat tomonidan tartibga solishni belgilovchi hujjatlar. www.ziyouz.com kutubxonasi Normativ xarakterdagi hujjatlar to`g`risida gap ketar ekan, bular asosan biron bir tovarni to`g`ridan-to`g`ri realizasiya qilishga ruxsat etmaydigan hujjatlar, faoliyatni ruxsatnoma asosida olib borishni nazarda tutuvchi kabilar tushuniladi. Bunday hujjatlar huquqni vujudga keltiradi, o`zgartiradi va bekor qilishi mumkin. Huquqlarni vujudga keltiruvchi hujjatlarga imtiyozlar beruvchi yoki ruxsat beruvchi lisenziyalarni kiritish mumkin, shuningdek, dotasiyalar, subsidiyalar, ssudalar ham shu guruh hujjatlariga kiradi. Huquqlarni o`zgartiradigan hujjatlarga atrof muhitni muhofaza qiluvchi organlarning korxonalar faoliyatini cheklashga qaratilgan hujjatlarini kiritish mumkin. Huquqlarni bekor qiladigan hujjatlarga nazorat hujjatlari kiradi. Tadbirkorlikni rivojlantirish xususiy mulk manfaatlarini muhofaza qilish, tadbirkorlik faoliyatiga davlat aralashuvini cheklash maqsadida nazorat qiluvchi organlar doirasida cheklanib, ularni nazorat qilishning qatiy muddatlari ham belgilanib qo`yilmoqda. Xo`jalik huquqining subyekti sifatida davlatning iqtisodiyotga tasir etishining yana bir usuli bu bozor mexanizmini tashkil etib, unda monopoliyaga yo`l qo`ymaslik, soliq tizimi orqali va har bir subyektining huquqini himoya qilish, iqtisodiy erkinliklarining kafolatlashni belgilashdan iborat. Xo`jalik huquqi subyektlari tarkibida korxonalar alohida o`rin egallab, ular turli mulk shakllarida tashkil etilishi mumkin. Korxonalarni tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatishning umumiy, huquqiy, iqtisodiy asoslari O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi 1 , «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi 2 , «Ijara to`g`risida»gi 3 , «Chet el investisiyalari to`g`risida»gi 4 , «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarining kafolatlari to`g`risida»gi 5 , «Masuliyati cheklangan va qo`shimcha masuliyatli jamiyat to`g`risida»gi 6 , «Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida»gi 7 , «Fermer xo`jaligi to`g`risida»gi 8 , «Dexqon xo`jaligi to`g`risida»gi 9 kabi qonunlar bilan tartibga solinadi. 1 Ўзбeкистoн Рeспубликaсининг Фуқaрoлик кoдeкси. – Т.: Aдoлaт. 1996. 2 Хaлқ сўзи – 2000 йил – 15 июн. 3 Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Кeнгaшининг Axбoрoтнoмaси – 1992 йил,1-сoн, 45-мoддa 4 Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлисининг Axбoрoтнoмaси – 1998 йил, 5-6-сoнлaр, 91-мoддa 5 Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлисининг Axбoрoтнoмси-1996 й., 5-6-сoнлaр, 61-мoддa 6 «Хaлқ сўзи» гaзeтaси, 2002 й., 17 янвaр, 12-сoн 7 Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлисининг Axбoрoтнoмси-1998 й., 5-6-сoнлaр, 84-мoддa 8 Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлисининг Axбoрoтнoмси-1998 й., 5-6-сoнлaр, 86-мoддa 9 Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлисининг Axбoрoтнoмси-1998 й., 5-6-сoнлaр, 88-мoддa www.ziyouz.com kutubxonasi Yuridik adabiyotlarda korxonaning quyida takidlangan belgilari to`g`risida so`z boradi. Bular quyidagilar bo`lib, birinchidan, mulk huquqi yoki xo`jalik yuritish huquqi asosida o`z xodimlarining kuchi bilan ishlab chiqarish-xo`jalik faoliyatini amalga oshiradi, ikkinchidan, mustaqil reja asosida talab va taklifni etiborga olib davlat ehtiyojlari uchun mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish, xizmat ko`rsatish bo`yicha faoliyat yuritadi, uchinchidan, o`z mulkiga, xo`jalik yuritish yoki operativ boshqaruvda alohida mol–mulkka ega bo`ladi, to`rtinchidan, huquqiy munosabatlarda mustaqil subyekt sifatida qatnashadi va yuridik shaxs huquqidan foydalanadi 1 . Amaldagi fuqarolik qonun hujjatlari mazmuniga nazar tashlanadigan bo`lsa, korxona tushunchasi ikki xil manoda, huquq subyekti va huquq obyekti sifatida tushuniladi. O`zbekiston Respublikasida bozor munosabatlari tarkib topgunga qadar amal qilib kelgan fuqarolik qonun hujjatlarida korxona faqatgina huquq subyekti manosida tushunilib kelingan, chunki korxonani mol-mulk kompleksi sifatida bitimlar predmeti bo`lishi qonun bilan taqiqlangan. Yangi Fuqarolik Kodeksida korxona ikki xil manoda ifoda qilingan, ammo takidlash joizki, korxona hali huquq obyekti sifatida olimlar tomonidan ilmiy tarzda lozim darajada o`rganilmagan. Shu vaqtga qadar, haqiqatan “korxonani huquq obyekti sifatida tavsiflash yuridik adabiyotlarda munozarali masalalardan biri bo`lib keldi” 2 , ammo so`nggi yillarda huquqshunos olimlar tomonidan korxonaning huquq subyekti sifatidagi tushunchasi va mohiyatiga katta etibor berilmoqda 3 . Korxona huquq va muomala layoqatining mazmunini yoritishda uning mulk huquqi obyekti sifatidagi o`ziga xos xususiyatlarni ochib berish nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy nuqtai nazardan muhim ahamiyatga egadir. 1 Қaрaнг: Тaдбиркoрлик ҳуқуқи: (Умумий қисм): Дaрслик (Тaҳририят ҳайъати: Ќ.Рaҳмoнқулoв, СЌ.Рўзинaзaрoв, СЌ.Рўзинaзaрoв, М.Ниѐзoв вa бoшқ.; Масъул муҳaррир: СЌ.Рўзинaзaрoв. –Т.: «Кoнсaудтинфoрм», 2002.,60-бeт., Мaртeмянoв В.С. Хозяйство и право. Том 1. Общие положения. Курс лекции-М.: Издательство БЕК, 1994, 70- 75-бeтлaр., Суxaнoв Э.A. Система юридическиx лиц // Государствоо и право, 1981 йил,11-сoн, 42-50 бeтлaр; Кaрaxoджaевa Д. O юридическиx лицаx и иx имушественныx правомочияx //Дaвлaт вa ҳуқуқ -2000 йил, 1-сoн, 34 бeт; Тўрaев A. Юридик шaxслaрнинг ҳуқуқ лaѐқaти – 1999 йил,5-сoн, 37- бeт. 2 Якушeв В.С. Юридическая личност государственного производственного предпринимателя. Свердловск. 1973. 1973. Йeрмoшин Г.Н. Закон о государственном предприятии трудавой коллектив, администрация, работник, М.Мoскoвский рабочий. 1989. 3 Тoтев К.Ю. Предприятия и его организационно-правовое формы // Государство и право. 1994, №10. 60-67 б; Зинчeнкo С, Лaпaч В., Гaзaрян С. Пaрaдoксў правосубъекности предприятий // Хозяйство и право, 1995 №1. 73 б; Мeдвeдeв Д.A. Прoблeмў реализации гражданской правосубъекности государственного предприятия. Автореф. дисс… к.ю.н. Л.: 1990; Лaптeв В.В. Предпринимательского право: понятия и субъекты. М. Юрист, 1997: Плиев Е.Г. Прововые проблемы предпринимательства в России. Цивилистический аспект. М.: Проспект, 1999; Бeкмурoдoв Т. Ўзбeкистoн Рeспубликaсидa жaмoa тaдбиркoрлиги aсoсидaги жaмoa кoрxoнaлaри // Хўжaлик вa ҳуқуқ, - 2000, - № 4-31б. www.ziyouz.com kutubxonasi Butun korxona mol-mulk kompleksi sifatida ko`chmas mulk hisoblanar ekan, korxona egasi o`zlariga tegishli bo`lgan bunday obyektga nisbatan nafaqat mulk huquqi subyekti sifatida, balki mulk huquqi obyekti sifatida munosabatda bo`ladilar. Endilikda korxonani sotish va sotib olish mumkin, chunonchi korxona oldi-sotdi shartnomasining predmeti bo`lib hisoblanishi mumkin. Amaldagi fuqarolik qonun hujjatlariga binoan butun korxona yoki uning qismi oldi-sotdi, garovga qo`yish, ijara hamda ashyoviy huquqlarni belgilash, o`zgartirish va bekor qilish bilan bog`liq bitimlarning obyekti bo`lish bilan bir qatorda uni mol-mulkni ishonchli boshqarish huquqini beruvchi shartnoma asosida boshqa shaxslarga mulkni boshqarish vakolatini berib qo`yishi mumkin. Xo`jalik huquqi subyektlari ichida korxonalar uyushmalari (ittifoq) va o`zga birlashmalari hamda ularning filial va vakolatxona, bo`linmalarining huquqiy maqomi (statusi) o`ziga xos bo`lib, mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirishda ularning o`rni beqiyosdir. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov takidlaganidek, o`tish davrida uyushmalar, konsernlar, korporasiyalar va boshqa birlashmalarning asosiy vazifasi respublika xalq xo`jaligini ishlab chiqarilayotgan mahsulotning aniq turlari bilan taminlash, yagona ilmiytexnikaviy va investisiya siyosatini o`tkazish, ichki va tashqi bozorlar konyukturasini o`rganish, tarmoqda bozor munosabatlarini rivojlantirishdir. Shuningdek, ularning vazifasi davlat korxonalari hamda tashkilotlarini nodavlat mulkiga aylantirish ishlarini tashkil etish, tadbirkorlikni rivojlantirishni butun choralar bilan qo`llab-quvvatlashdan iboratdir. Bulardan tashqari, xo`jalik birlashmalari o`z muassislarini huquqiy himoya qilishni taminlaydi, davlat va mahalliy hokimiyat hamda boshqaruv organlarida ularning qonuniy manfaatlarini ifodalaydi, tarmoqni rivojlantirish strategiyasini belgilaydi. Biz quyi bo`g`in tashkilotlari va korxonalariga iqtisodiy erkinlik berish, ularni davlat taziyqidan ozod qilish bilan yangicha ish uslubiga o`tdik. Korxonalar ishlab chiqarishni mustaqil tashkil etish, o`z mahsulotlarini sotish huquqini oldi. Shu bilan birga mulkchilikning turli shakllariga mansub korxonalarning xo`jalik yuritish shart-sharoitlari teng bo`lishi faqat huquqiy jihatdan emas, balki amalda ham taminlandi 1 . Tijorat tashkilotlari o`zlarining tadbirkorlik faoliyatlarini muvofiqlashtirish, shuningdek mushtarak mulkiy manfaatlarini ifoda etish 1 Кaримoв И. Ўзбeкистoн иқтисoдий ислoҳoтлaрни чуқурлaштириш йўлидa. –Т.: Ўзбeкистoн, 1995, 84-85- бeтлaр. www.ziyouz.com kutubxonasi hamda himoya qilish maqsadida notijorat tashkilotlar hisoblanuvchi uyushmalar (ittifoqlar) va o`zga birlashmalarga birlashishlari mumkin. Agar ishtirokchilarning qaroriga muvofiq uyushmaga (ittifoqqa) va o`zga birlashmaga tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanish vazifasi yuklatilsa, bunday uyushma (ittifoq) va o`zga birlashma ushbu Kodeksda nazarda tutilgan tartibda xo`jalik shirkati yoki jamiyatiga aylantirilishi kerak yoxud tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun xo`jalik jamiyatlari tuzishi yoki ularda ishtirok etishi mumkin. Notijorat tashkilotlari o`z faoliyatlarini muvofiqlashtirishi, shuningdek mushtarak manfaatlarini ifoda etish hamda himoya qilish maqsadida uyushmalar (ittifoqlar) shaklida birlashmalar tuzishlari mumkin. Uyushma (ittifoq) va o`zga birlashmalar yuridik shaxs hisoblanadi. Uyushma (ittifoq) va o`zga birlashmalarning azolari o`z mustaqilliklarini va yuridik shaxs sifatidagi huquqlarini saqlab qoladilar. Uyushma (ittifoq) va o`zga birlashmalar o`z azolarining majburiyatlari bo`yicha javob bermaydi.Uyushma (ittifoq) va o`zga birlashmalarning azolari ularning majburiyatlari bo`yicha uyushma (ittifoq) va o`zga birlashmalarning tasis hujjatlarida nazarda tutilgan miqdorda va tartibda subsidiar javobgar bo`ladilar. Uyushma (ittif o q) va o`zga birlashmalarning nomi ularning asosiy faoliyatini ko`rsatishi, unga «uyushmasi» yoki «ittifoqi» so`zlari yoki birlashma turini ko`rsatadigan boshqa so`z kiritilgan bo`lishi kerak. Qonun hujjatlarida yuridik shaxslar birlashmalari huquqiy mavqeining xususiyatlari belgilanishi mumkin. (Fuqarolik kodeksining 77-moddasi.) Yuqorida korxonalarning ichki tuzilmalari (bo`limlari) ham xo`jalik huquqining subyektlari sifatida sanab o`tilgan edi. Korxona ichki tuzilmalari maqomi va uning korxona bilan munosabatlari munozarali tadqiq qilinganligini takidlash joiz. 1 Korxona sex, ishlab chiqarish, xo`jalik, uchastka, brigada va boshqa ichki xo`jalik bo`linmalaridan iborat bo`lishi mumkin. Bular korxona tomonidan o`rnatilgan 2 o`zining ichki xo`jalik vakolatiga ega bo`lib, turli- 1 Хозяйственное право. Общие положения. Пoд рeд. В.В.Лaптeвa М.; Изд-во Наука, 1983, 64-65 б; В.К. Aндрeев. Правосубъектност xозяйственныx органов: суxност и реализация. М: Изд-во Наука. 1996, 108-114 б; Мaкaрoвa Э.В. Правовые положение внутрипроизводственныx структурныx продразделения государственныx предприятий промышленности в условияx к рыночным отношениям. Автореф. дисс… к.ю.н. М.: 1991. Чeрняев Г. внутриxазяйственные отнощения в селкозоxяственныx предприятияx и межфермерская кооператсия. // АПК: Экономика и управление. 1995. № 2. 65 б; қишлoқ xўжaлик ҳуқуқи. Масъул муҳaррирлaр. Х.Р. Рaҳмoнқулoв, М.Б. Усмoнoв. Т.: Иқтисoдиѐт вa ҳуқуқ дунѐси нaшриѐт уйи – 2000 – 184-б. 2 Ички xўжaлик бўлинмaлaрининг вaкoлaтлaри кoрxoнa тoмoнидaн ишлaб чиқилгaн бўлимлaр ҳaқидaги Низoмдa бeлгилaб қўйилaди. Ундa бўлинмaлaрнинг бoшқa ички бўлинмaлaр фaoлияти билaн бoғлиқ ички xўжaлик ҳуқуқий мунoсaбaтлaригa киришиш вa бундaй ҳуқуқий мунoсaбaтлaрсиз aмaлгa oширилaдигaн ҳууқ вa www.ziyouz.com kutubxonasi tuman xo`jalik huquqiy munosabatlarda ishtirok etadi, ayniqsa, bozor munosabatlari takomillashib borayotgan hozirgi sharoitida bu kabi huquqiy munosabatlarning mohiyati, mazmuni o`zgarib bormoqda. Chunonchi, korxonalar tarkibida mustaqil yuridik shaxs maqomiga ega bo`lgan kichik, sho`ba korxonalar, vakolatxonalar va boshqa ichki tuzilmalarni tashkil etilmoqda. Korxonaning xo`jalik va boshqa tusdagi faoliyati uchun u joylashgan manzildan boshqa joyda vakolatxona va filiallar tashkil etilishi mumkin. Filial vakolatxonadan farqli ravishda yuridik shaxsning hamma yoki qisman vazifalarini amalga oshirishga haklidir. Vakolatxona hamda filiallar yuridik shaxs hisoblanmaydi va ularga korxona mol-mulkining bir qismi biriktiriladi. Uning rahbari ishonchnoma asosida yuridik shaxsning nomidan va uning manfaatlarini ko`zlab qatnashadi. Filial va bo`limlar yuridik shaxs sifatida tasis etilsa, uning nomida «filial» va «bo`lim» atamalaridan foydalanmaslik lozim. Umumiy qoidagi ko`ra, yuridik shaxsning majburiyatlari bo`yicha nizo vujudga kelgan taqdira, davo talabi va etirozlar filial va vakolatxona nomidan bildirilmaydi. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining 1999 yil 5 fevraldagi «Xo`jalik sudlari tomonidan O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining javobgarlik to`g`risidagi qoidalarini qo`llashning ayrim masalalari haqida»gi 1 77-sonli qarorining 15-bandiga asosan yuridik shaxs hisoblanmagan alohida bo`linma (vakolatxona, filial) faqatgina yuridik shaxs nomidan davo qilishi mumkin. Ish bo`yicha hujjatlar davo arizasida ko`rsatilgan pochta manziliga yuboriladi. Nizoning sudlovga tegishliligi yuridik shaxsning emas, balki alohida bo`linmaning joylashgan joyi orqali belgilanadi. Alohida bo`linmaning rahbari tomonidan imzolangan davo arizasiga uning yuridik shaxs nomidan davo arizasini imzolash vakolatini tasdiqlovchi yuridik shaxsning ishonchnomasi ilova qilinishi kerak. Shunday vakolatnoma bo`lmagan taqdirda Xo`jalik prosessual kodeksining 118-modda 2-qismiga binoan davo arizasi ko`rmasdan qaytariladi. Takidlash joizki, filial va vakolatxona yuridik shaxsning boshqa ichki xo`jalik tuzilmalariga (bo`lim, sex va boshqalar) o`xshash bo`lsada, ulardan farqli xususiyati shuki, u yuridik мaжбуриятлaр бeлгилaнaди. Бaъзaн кoрxoнa тoмoнидaн чиқaрилaдигaн бoшқa нoрмaтив ҳуқуқий ҳужжaтлaрдa бўлинмaлaрнинг вaкoлaтлaри мустaҳкaмлaниши мумкин. 1 Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий суди вa Oлий xўжaлик суди Плeнуми қaрoрлaрининг тўплaми, Нукус, «Билим» нaшриѐти, 2000. 224 б. www.ziyouz.com kutubxonasi shaxsning u turgan yerdan tashqarida joylashgan alohida bo`linmasi ekanligidadir. O`zbekiston Respublikasining 1998 yil 30 aprelda qabul qilingan «Chet el investisiyalari to`g`risida»gi qonunining 7- moddasiga asosan, chet el investisiyalari ishtirokidagi korxona O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarining talablariga rioya etgan holda O`zbekiston Respublikasi hududida yuridik shaxs huquqiga ega bo`lgan sho`ba korxonalar, filiallar, shuningdek yuridik shaxs bo`lmagan vakolatxonalar va boshqa alohida bo`linmalar tashkil etishi mumkin. Filial hamda vakolatxona faoliyati uchun javobgarlik ularni tuzgan jamiyat zimmasida bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 2 iyulda qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasida xorijiy investisiyalar ishtirokidagi korxonalarni huquqiy ekspertizadan, davlat ro`yxatidan o`tkazish va tugatish tartibi to`g`risida»gi Nizomga ko`ra, bosh korxonasi Respublika tashqarisida joylashgan va xo`jalik faoliyatini amalga oshiradigan sho`ba korxonalari va filiallar, O`zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko`rsatayotgan xorijiy investisiyalar ishtirokidagi korxonalarning sho`ba korxonalar va filiallari ham xorijiy investisiyalar ishtirokidagi korxonalar jumlasiga kiradi. Umumiy qoidaga ko`ra, muassis sho`ba korxona ustavini tasdiqlaydi, uning rahbarini tayinlaydi va sho`ba korxonaga nisbatan O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan mulk egasining boshqa huquqlarini amalga oshiradi. Sho`ba korxona bosh korxonaning majburiyatlari bo`yicha javob bermaydi, bosh korxona esa o`zining sho`ba korxonalari majburiyatlari bo`yicha javob beradi. Sho`ba korxona o`z faoliyatini tasischi bergan vakolat doirasida amalga oshiradi. Sho`ba korxonasi qarzlari yuzasidan tasischi javobgar bo`lmaydi. Sho`ba korxonasining sinishiga tasischi (mulkdor)ning faoliyati sabab bo`lganda kreditorlarning talabini qanoatlantirishga sho`ba korxonaning mablag`i yetarli bo`lmasa, uni tasischi (mulkdor) qanoatlantiradi. Sho`ba korxonasiga biriktirilgan mulk hisobidan qarzlar qanoatlantirilishga tasischining qarzlari yuzasidan faqat sho`ba korxonasining kreditorlari talabi qanoatlantirilgandan keyingina hamda sho`ba korxona tugatilishidagina yo`l qo`yiladi. Yüklə 2,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|