Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

 
 
 
 
 
 
 
331

---

Mavzu 28.
Plastik kartochkalarga asoslangan elektron to’lov tizimlari
 
 
R E J A 
1. Plastik kartochkalarning rivojlanish tarixi 
2. Platik kartochkalarning klassifikatsiyasi 
3. Plastik, magnit va smart kartalarining tushunchasi 
Tayanch so’z va iboralari
. 
Bank eminent, Bank ekvayr, Savdo yoki xizmat 
ko’rsatish korxonasi (mergant), protsessing markaz, VISA karta, EVRO kart, 
SMART kartalar, bankomat, so’m kartalar, Visa, Europay Master Card, American 
express, JCBlar va h.q.
1880 yilda Angliya yozuvchisi Djeyles Bellami «Orqaga nazar» asarida kredit 
kartochkalarni ishlashtish nazariyasini qo’llagan. 
1914 yilda AQShning General Petroleum Corporation of California kompaniyasi 
ya’ni bugungi kunda bu kompaniya Mobil oil bo’lib, birinchilardan elektron 
kartochkalarni ishlab chiqqan. Bu kartochka neft savdosida to’lov uchun 
ishlatilgan. Birinchi bank kartochkasi Nyu Yorkning «Long Island» banki 
tomonidan chiqarilgan. 1956 yilda «Bank of America»ning universal kartochkasi 
Freska, Kaliforniyada o’z tasdig’ini topdi. 1966 yilda bu bank boshqa banklarga 
kartochka litsenziyasi va texnologiyasini sota boshladi. 1970 yildan boshlab «Bank 
of America» o’z mavqeini yo’qota boshladi va kartochka biznesi ustidagi nazoratni 
- Wational Bank America Card, Inc (WBI) ga berildi. 1977 yilda WBI nomi Visa 
Vsa INC o’zgartirildi. 
1992 yilda Euro Card international - Eurocheck to’lov sistemasiga qo’shildi. Bu 
organizatsiya Euro international deb nomlandi. 1961 yilda Yaponiyada JCB kredit 
kartochka kompaniyasi tashkil topdi va tezlik bilan rivojlandi. Sobiq ittifoqda 
jahon kartalari 1969 yildan paydo bo’la boshlagan. 1991 yilda Rossiyada Kredo-
Bank Visa kartochkasini ishlab chiqdi. Rossiyada hozirgi kunda STB Card, Union 
Card, «Zolotaya korona» bank kartochkalari o’z faoliyatini ko’rsatmoqda. Demak, 
jahon hamjamiyatida quyidagi to’lov sistemalar mavjud: Visa, Europay Master 
Card, American express, JCB lar. 
2. Plastik kartochkalarning klassifikatsiyasi: 
a) Ishlab chiqarilgan material bo’yicha: 
Qog’ozli; 
Plastikli 
kartochka. 
Metali 
kartochka. 
b) Hisob mexanizmiga ko’ra:
Ikki 
tomonlama 
sistemali 
Ko’p 
tomonlama 
sistemali. 
Debetniy, 
kreditniy. 
v) Ishlatish harakteriga ko’ra: 
Individual 
karta. 
332

---

Oilaviy 
karta. 
Korporativ 
karta. 
g) Kartochkaga axborot kiritish faoliyatiga qarab: 
Grafikli 
yozuv. 
Embissi 
rovanie. 
Shtrix 
- 
kodli. 
Lazerli 
yozuv 
d) Hudud harakteriga ko’ra: 
Halqaro. 
Milliy. 
Lokal. 
e) Ishlatilish sferasiga ko’ra: 
Universal 
karta. 
Xususiy 
karta. 
yo) Vaqt faoliyatiga ko’ra: 
Vaqti 
belgilangan 
karta. 
Vaqti 
belgilanmagan 
karta. 
Kartochka to’lov savdosining asosiy sub’ektlari: 
1. Bank eminent - karta emissiyasini amalga oshiruvchi bank. 
2. Bank ekvayr - karta egalariga xizmat ko’rsatuvchi bank bo’lib, karta egalarini 
savdo-sotiq bilan shug’ullanuvchi firmalar o’rtasidagi hisob-kitob ishlarini 
yuritishga yordam beradi. 
3. Karta egalari. 
4. Savdo yoki xizmat ko’rsatish korxonasi (mergant). 
5. Protsess markazi. 
3. Plastik, magnit va smart kartalarning tushunchasi 
†
Plastik karta shunday bir hujjat-ki, u egiluvchanlik xususiyatiga ega 
bo’lmay, karta egasiga tovar va xizmatlar uun hisob-kitob qilish imtiyozini 
beradi. Oddiy kartochkaning xotirasi taxminan 256-bayt, lekin shunday 
kartalar ham mavjudki, ularning xotirasi 32 baytdan - 8 k baytgacha. 
•
Magnit kartalar bundan 30 yil muqaddam vujudga kelgan bo’lib, dastlab 
sayyoh biznesmenlarga xizmat ko’rsatish uchun ishlatilgan, keyinchalik 
bankomatlarda ishlatila boshlandi. Magnit kartochka 1969 yilda AQShning 
Decutel firasi tomonidan ishlab chiqarilgan. 
•
Magnit kartalar ham plastik kartalarga o’xshagan bo’ladi-yu, lekin orqa 
tomonidan magnit polosasi bo’ladi. Magnit polosasi o’zida 100 baytli 
axborotlarni saqlashi mumkin. Magnit polosasidagi yozuv o’zining oldi 
tomonidagi yozuvlar bilan bir xildir, ya’ni ismi, nomer scheta, karta 
muddatining tugashi kabilar.
333

---

334
•
Bugo`ngi kunda magnit kartalar bilan Visa, Master Card, American express 
kabi transmilliy kompaniyalar ishlaydi. Halqaro standart organizatsiyasi 
(ISO) kartochkalar standart holatini belgilaganlar. 
•
O`zunligi - 86,5; kengligi 53,9; qalinligi - 0,76. 
Kartochkaning chap tomonida quyidagilar ko’rsatiladi: 
Karta egasining nomi (Card holder). 
Bank schyotining nomeri. 
Elektron to’lov sistemasining belgilari. 
Bank bo’limining shifri. 
Gologramma - firmanining belgisi. 
Birinchi gologrammani Master Card 1985 yilda ishlab chiqqan. 
Smart karta tashqi ko’rinishi bo’yicha xotira kartalariga o’xshaydi. Lekin 
mikrosxemasiga «Logika» ya’ni mikroprotsessor qo’yilgan bo’lib, bu kartochkani 
intellektual qiladi. 
Smart intellektual yoki aql deganidir. Kartochkani ishlab chiqarish davrida 
mikrosxemalarga o’ziga xos kod kiritiladi. Bu kod kodlangan axborotlarni 
boshqalardan saqlaydi va faqat karta egasi uchun ochiq bo’ladi. 
Shuningdek, karta egasi kartochkani olishda o`nga o’zining parolini, Pin 
kodini kiritadi. Agar kartochka yo’qolsa, karta egasi bu haqda banka xabar beradi 
va bank programmasi bu kartochkani haqiqiy bo’lmagan kartochkalar guruhiga 
kiritadi. Bu kartochkani ishlatganda, bank dasturi buni payqab oladi. Ichki ishlab 
chiqarilgan faoliyatiga va bajariladigan funktsiyasiga ko’ra smart kartalar: 
Schetli karta 
Xotirali karta. 
Mikroprotsessor kartalarga bo’linadi. 
Magnit kartalar bilan hisob-kitob qilganda On-line rejimi, smart kartada esa off-
line rejimi ishlatiladi. 
Gem plus Card unternational firmasi smart kartalarni ishlatish bo’yicha katta 
mavqega ega. Mondex, proton, visa-cashlar ham asosiy o’rinlarni egallaydilar. 
Plastik kartochkalarning rivojlanish tarixi 

---

1914 y. AKShda Mobil Oil korxonasi tomonidan ilk bora 
kartochkalar ishlatila boshlagan. 
1950y. Diners Club
1959y. American Express va Hilton Credit kartochkalari ishga 
tushgan. 
1951y. 
ilk 
bank 
kartochkalari 
Nyu-yorkning Long Island kichiq 
bank tomonidan ishlab chiqarilgan. 
1956y. Bank of America banki tomonidan chiqarilgan universal 
kartochka Fresco, California shtatlarida tajribadan o’tkazilgan va 
1966y. shu bank kartochka texnologiyasini boshqa banklarga sotishga 
litsenziya olgan. 
14 Nyu-york banklari o’zaro Banklararo kartochka assotsiatsiya 
tashkil etib (Interbank Card Association), (ICA) 1969 yil bu uyushma 
Master Chadj kartalariga egalik huquqini sotib oldi. 
1970 y. Bank of America kartochkalarining egalik huquqlarini 
yangi tashkilotga sotti – National BankAmeriCard (NBI 
kartochkalari). 
1974 y. ICA Britaniya tizimini bilan shartnoma to`zadi va shu 
yildan boshlab EuroCard and Master Charge o’zaro aloqa kanallari 
ochildi. 
1977 y. NBI kartochkalari VISA kartochkalari deb atala 
boshladi. 
1996 yil 490 mln.Viza kartalari 247 davlatning 13 mln. tochkalarida 
foydalanishgan. 
1980 yil Master Chadjni Master Kardga o`zgartirildi.
1996 yili 270 mln. Master Kard 12 mln.tochkalarda 
foydalanishgan. 
1992 yili EvroKard bilan Evro Chek birlashib yangi tashkilot 
tashkil Evropey Interneshnl) etildi. 
1961 y. Yaponiya o`zining kredit kartalarini chiqaradi (JCB)