Œзбекистон республикаси олий ва œрта

1.2. Gruntlarning tabiati va turlari

Inshoot uchun zamin, muhit yoki qurilish materiali sifatida ishlatiladigan har qanday tog’ jinsi grunt deyiladi. Ma‘lumki, tog’ jinslari fizikaviy (harorat, shamol, suv va boshqalar), kimyoviy va qisman biologik ta‘sirlar natijasida o’z tuzilishini o’zgartirib (emirilib) boradi, bu esa xilma-xil gruntlarning hosil bo’lishiga olib kelgan.

Odatda gruntlar qattiq mineral zarrachalardan, suyuqlikdan (suvdan) va gazdan (asosan havodan) tashkil topgan uch fazali tizim sifatida qaraladi. Ba‘zi hollarda grunt tarkibida o’simlik va hayvonot dunyosi qoldiqlari ham bo’ladi va ularning nisbatan kam miqdorlari ham grunt xossalarini keskin o’zgartirishi mumkin.
Amaldagi qurilish me‘yorlari bo’yicha gruntlar ikkita sinfga bo’linadi: 1) qattiq zarrachalari o’zaro bikr bog’langan qoya gruntlari; 2) qattiq zarrachalari kuchsiz bog’langan gruntlar.
Qoya gruntlari. Yuqori harorat ostida suyuq holda yer qa‘ridan otilib chiqib, so’ng qotgan (magmatik) yoki yerda sodir bo’lgan o’zgarishlar natijasida chuqur qatlamlarga tushib qolib, yuqori harorat, bosim va kimyoviy jarayonlar natijasida qattiq zarrachalari o’zaro jipslashib qolgan (metamorfik) tog’ jinslari qoya gruntlarining asosiy turlari hisoblanadi. Granit, sienit, bazalt, diabaz, porfir va shunga o’xshashlar magmatik jinslarga, marmar, slanets, gneys va h.k. metamorfik tog’ jinslariga misol bo’la oladi. Shuningdek, ba‘zi bir cho’kindi tog’ jinslari ham, agar ularning qattiq zarrachalari o’zaro bikr bog’lanib (tsementlanib) qolgan bo’lsa, qoya gruntlari sinfiga kiradi.
Qoya gruntlarining mustahkamligi ularni tashkil etuvchi zarrachalarning mustahkamligiga yaqin, teng yoki undan katta ham bo’lishi mumkin. Ularning suvga to’yingan holdagi siqilishga qarshiligi ko’pincha 5 MPa dan kam bo’lmaydi.
Qoya gruntlari xilma-xil tuzilishga va xossalarga ega bo’lishlari mumkin. Ularni bir-biridan farqlash va baholashda quyidagi ko’rsatkichlardan foydalaniladi: Rc - suvga to’yingan holdagi siqilishga vaqtinchalik qarshiligi; Ksof - yumshalish koeffitsienti (gruntning suvga to’yingan va quruq holatlaridagi siqilishga vaqtinchalik qarshiliklarining nisbati); Kb – yemirilish (maydalanish) darajasi (emirilgan va yaxlit grunt qismlari zichliklarining nisbati). Gidrotexnika inshootlari qurilishida bundan tashqari qoya gruntdagi yoriqlarning solishtirma hajmini (g’ovakligini), gruntning suv o’tkazuvchanligini baholovchi filtratsiya koeffitsientini, grunt yaxlit qismining elastiklik modulini va gruntning suvda erish darajasini ham bilish lozim.
Siqilishga vaqtinchalik qarshiligi (Rc, MPa) bo’yicha o’ta mustahkam (Rc >120 ), mustahkam (120 > Rc > 50), o’rtacha mustahkam (50 > Rc > 15), kam mustahkam (15 > Rc > 5) va yarim qoya (Rc < 5) gruntlari bir-biridan farqlanadi. Yumshalish koeffitsienti bo’yicha qoya gruntlari suvda yumshalmaydigan (Ksaf > 0,75) va yumshaladigan (Ksaf < 0,75) turlarga bo’linadi. Yemirilish darajasiga ko’ra gruntlar yemirilmagan yaxlit (Kb =1); kuchsiz yemirilgan (1 > Kb > 0,9); yemirilgan (0.9 > Kb > 0.8) va kuchli yemirilgan (Kb < 0.8) holatlarda bo’lishi mumkin.
Magmatik kelib chiqishga ega bo’lgan qoya gruntlari eng ishonchli zamin bo’la oladi, chunki ular deyarli zichlanmaydi, yuqori mustahkamlikka ega, suv ta‘sirida ularning minerallari erimaydi va o’z tanasidan suvni deyarli o’tkazmaydi. Shu sababli, dunyodagi baland tug’onlarning 30 % ga yaqini ana shunday gruntlar ustida qurilgan.
Metamorfik qoya gruntlarining fizikaviy va mexanik xossalari magmatik tog’ jinslarinikiga ko’p jihatdan yaqin bo’lib, ular o’z tanasidan suvni deyarli o’tkazmasligi yoki juda sekin (yoriqlar mavjud bo’lganda) o’tkazishi mumkin. Yashil slanetsga o’xshash ba‘zi bir jinslar sovuqqa chidamsiz, gilli slanetslar esa sovuqqa chidamsizligi bilan bir qatorda suv ta‘sirida o’zlarining mustahkamligini ham yo’qotishi mumkin. Bundan tashqari ko’pchilik metamorfik qoya gruntlari tuzilishi bo’yicha bir jinsli emas.