Œзбекистон республикаси олий ва œрта

Graviyli qum (o’lchamlari 2 mm dan yirik zarrachalar massasi bo’yicha 25% dan ko’p bo’lsa;
Yirik qum (o’lchamlari 0,5 mm dan yirik zarrachalar massasi bo’yicha 50% dan ko’p bo’lsa);
O’rta yiriklikdagi qum (o’lchamlari 0,25 mm dan yirik zarrachalar massasi bo’yicha 75% va undan ko’p bo’lsa);
Mayda zarrachali qum (o’lchamlari 0,1 mm dan yirik zarrachalar massasi bo’yicha 75% va undan g’altakq bo’lsa);
Changsimon qum (o’lchamlari 0,1 mm dan yirik zarrachalar massasi bo’yicha 75% dan kam bo’lsa)
Qumli gruntlar plastiklik xususiyatiga ega emas, suv o’tkazuvchan, nisbatan bikr skeletga ega. Ular statik yuklar ta‘sirida kamroq, dinamik ta‘sirlarda esa yaxshiroq zichlanadi. Quruq holda qumlar sochiluvchan bo’ladi, namlik ta‘sirida ularning g’ovakligi keskin o’zgarishi mumkin. Qum g’ovaklari bo’ylab suvning kapillyar ko’tarilishi 0,5 m balandlikkacha kuzatiladi.
Qatlami qalin tekis zichlangan qum ancha ishonchli zamin vazifasini o’taydi. Yuk ko’tarish qobiliyati bo’yicha qumli gruntlar yirik bo’lakli gruntlardan kuchsizroq, gilli gruntlardan kuchliroqdir. Qattiq zarrachalarining yiriklashib borishi bilan ularning yuk ko’tarish xususiyati ham ortib boradi. Suvga to’yingan mayda zarrachali qumlar tabiatda muvozanat holatda bo’lib, kovlab olinganda tezda oquvchan quyqaga aylanishi mumkin. Dinamik ta‘sirlarda quyqalanish ayniqsa kuchliroq bo’ladi, chunki bunda nisbatan kichikroq g’ovaklarda ushlanib qolgan suv grunt bo’yicha tekis taqsimlanib, uning harakatlanuvchanligini oshiradi.
Umumiy xususiyatlarga ega bo’lgan yirik bo’lakli va qumli gruntlar sochiluvchan gruntlar turkumiga kiradi. Donalarining o’lchamlari turlicha bo’lgan bu gruntlar qoya jinslaridek o’z shaklini saqlay olmaydi (siljituvchi kuchlar ta‘sirida o’z shaklini tezda yo’qotishi mumkin).
Tarkibida massasi bo’yicha 3% dan ko’proq gil zarrachalari bo’lgan va suv ta‘sirida yopishqoq holatga keladigan gruntlar gilli gruntlar deyiladi. Ularning tarkibida gildan tashqari chang, qum zarrachalari va har xil yiriklikdagi toshlar mavjud bo’lishi mumkin. Gilning miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, ularning suv o’tkazuvchanligi kamayib, plastikligi va qovushqoqligi oshib boradi.
Ignasimon, yoysimon, plastinasimon shakldagi o’lchamlari (gidravlik diametri) 0,005 mm dan kichik gil zarrachalari asosan tog’ jinslarning kimyoviy va qisman biologik yemirilishi natijasida hosil bo’lgan.
Tarkibidagi gil zarrachalari miqdoriga ko’ra gilli gruntlar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Qumok tuproq (gil zarrachalarining miqdori grunt massasi bo’yicha 3...10% ni tashkil etadi); 2. Sog’ tuproq (gil zarrachalari 10...30% ni tashkil etadi); 3. Gil tuproq (gil zarrachalari 30% dan ko’p ).
Grunt tarkibida gil zarrachalari qanchalik ko’p bo’lsa, suv ta‘sirida ularning xossalari shunchalik o’zgaruvchan bo’ladi. Tarkibidagi suvning miqdoriga qarab, ular qattiq, plastik yoki oquvchan holatlarda bo’lishi mumkin.
Hosil bo’lish sharoiti, tarkibi, suv ta‘siridagi holati va boshqa xususiyatlariga qarab, gilli gruntlar guruhida muzlik davri gili (morena), tasmasimon gil, lyoss, sho’rlangan gilli grunt va boshqalar bir-biridan farqlanadi. O’zbekistonda, ayniqsa uning janubiy hududlarida lyoss va lyossimon gruntlar ko’p uchraydi.
Tarkibiga ko’ra lyoss yoki lyossimon gruntlar qumoq tuproq, sog’ tuproq yoki gil tuproq guruhlariga kirishi mumkin. Ularning tarkibi deyarli bir jinsli bo’lib, 50...80 % massasini changsimon zarrachalar (0,005...0,05 mm) tashkil etadi. Lyosslar tarkibida shuningdek, gumus, ohak, gips va boshqa suvda oson eriydigan tuzlar ham mavjud bo’ladi.
Lyossli gruntlarning o’ziga xos tomonlaridan biri, ularning tuzilishida vertikal yo’nalishda joylashgan va ko’z ilg’aydigan yirik tutash g’ovaklarning mavjudligidir. G’ovaklarning joylashuvi suv sizishining asosan vertikal yo’nalishda sodir bo’lishiga sabab bo’ladi. Lyossli gruntning qattiq zarrachalari o’zaro kuchsiz bog’langanligi uchun, suv ta‘sirida bog’lanish kuchlari keskin kamayib, katta miqdordagi cho’kish hodisasi ruy beradi. Shu sababli, lyosslar o’ta cho’kuvchan gruntlar turiga kiradi.
O’zbekiston sharoitida shuningdek sho’rlangan gilli gruntlar ham keng tarqalgan bo’lib, ularning tarkibi va xossalari odatdagi gruntlarnikidan birmuncha farq qiladi. Ularning tarkibida har xil suvda oson eruvchan tuzlar mavjud bo’ladi. Bunday gruntlar zarrachalarining zichligini aniqlashda inert suyuqliklardan (masalan, kerosindan) foydalaniladi. Ularning granulometrik tarkibini o’rganishda esa, grunt namunasini oldindan suv bilan yuvish, ya‘ni tuzlarni grunt tarkibidan butunlay chiqazib tashlash lozim.