’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat univerteti

E’tiqod tuzilmasining boshqa unsurlari. E’tiqod ilm bilan cheklanmaydi. U muayyan g’oyalar va qadriyatlarni faol aqliy va hissiy qabul qilish, sevish, ixlos qo’yish, ularga o’z ideallarini, ijtimoiy intilishlari va amaliyotini moslashtirishdir. E’tiqodda ishonch katta rol o’ynaydi. Ishonch e’tiqod mazmunini tashkil etuvchi tushunchalar, me’yorlar, g’oyalar, ta’limotga - ilmga (bilimga) nisbatan kuchli emotsional (hissiy) ijobiy munosabatdir. Ishonch turmush tajribasi negizida hosil bo’lgan kundalik ong darajasiga va ilmiy bilimlarni muayyan (to’g’ri yoki noto’g’ri) tushunishdan hosil bo’lgan nazariy ong darajasiga oid bo’lishi mumkin. Ishonch oilaning tarbiyasi, submuhit ta’siri natijasida, jamiyatning ta’lim muassasalari, tashviqot va axborot vositalari orqali kishi ongiga ta’sir etishi oqibatida vujudga keladi. Ishonch ham, o’z mazmuniga ko’ra, ratsional yoki irratsional xarakter kasb etadi.
Ratsional ishonch shaxsning faol harakatiga, yaratuvchiligiga asoslanadi. Uning ob’ektini tashkil qilgan g’oya, ta’limot, ideal to’gri yoki xato, real yoki utopik bo’lishi mumkin. Lekin shaxs unga sidqidildan ixlos bilan intiladi, unga erishish yo’llarini izlaydi, ijod qiladi. Natijada, u o’sha maqsadga yetolmasa ham (agar u sarob bo’lib chiqsa) ma’lum samaraga erishadi, faoliyati izsiz ketmaydi.
Irratsional ishonch shaxsning ijodiy passivligiga, farmonbardorligiga, mutaassibligiga tayanadi. «Agar irratsional ishonch nimanidir yo ko’pchilik yoxud qandaydir obro’li shaxs haqiqat hisoblagani uchungina haqiqat deb qabul qilsa, ratsional ishonch samara beruvchi o’z kuzatishlariga va mushohadalariga asoslangan e’tiqod mustaqilligini bildiradi»⁶, - deb yozadi Erix Fromm. Nazarimizda, Frommning ushbu xulosasi umumiy ko’rinishda ma’lum darajada biryoqlama, masalaga bir oz torroq yondashishning oqibatiga o’xshasada, lekin uning asosiy xulosasi nihoyatda teran va to’g’ri: ratsional ishonch bu samara beruvchi e’tiqod mustaqilligidir. Boshqacha qilib aytganda, ishonchning ratsional bo’lishi e’tiqod mustaqilligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Mustaqil e’tiqod esa shaxs va jamiyat ehtiyojlarini nisbatan to’g’ri anglaydi, bu extiyojlardan kelib chiqib yangiliklarga, rang-baranglikka, mavjud holatni o’zgartirishga intiladi. Irratsional ishonch erkinlikka, mustaqillikka, ijtimoiy yangilikka intilmaydi, balki ularni g’ayritabiiy kuchlardan, dohiylardan, avliyolardan kutadi. «Irratsional ishonch nimagadir yoki kimgadir mutaassibona (fanatik) ixlos qilishdirki, uning mohiyati shaxsga tegishli yoki shaxsdan tashqarida turuvchi irratsional obro’ga bo’ysunishdan iborat»⁷, - deganida, E.Fromm asosan haq edi.
Fromm mulohazalaridagi bizga biryoqlamalik bo’lib tuyulgan jihatlarga kelsak, quyidagilarni ta’kidlash lozim. Ishonch, uning ratsional yoki irratsional xarakteri shaxsning uzoq davom etgan mulohazalari, xulosalari va hayotiy tajribasi mahsuli bo’lishi ham, bo’lmasligi ham mumkin. Keyingi holda u jamiyatdagi yoxud shaxs submuhiti - oilasi, mehnat yoki diniy jamoasi yoki ulfatlarining norasmiy davrasidagi hukmron e’tiqod asosida shakllanadi va shaxs tomonidan tayyor aksioma sifatida qabul qilinadi. Ammo ishonchning ratsionalligi yoki irratsionalligi bular bilan belgilanmaydi.
Uzoq ilmiy tahlillar, mantiqiy xulosalar asosida shakllangan ishonch irratsional bo’lishi hech gap emas (agar tadqiqot usuli noto’g`ri tanlansa, dastlabki shartlarda va tayanilgan dalillarda xatoga yo’l qo’yilsa va h.k.). Axir filosofiyadagi, diniy ta’limotlardagi, ijtimoiy na-zariyalardagi irratsional oqimlar atoqli mutafakkirlarning uzoq yillar davomidagi aqliy mehnati, izlanishlari, boshqa ta’limotlarni tanqidiy tahlil qilib, ma’lum xulosalarga kelish natijasida paydo bo’lgan. Aksincha, tayyor holda, «beo’ylov» qabul qilingan ishonch chuqur ratsional bo’lishi mumkin.
Ratsionallik va irratsionallik shaxsiy yoki jamoaviy tajribaga, dunyoviylikka yoki diniylikka, materialistik yoki idealistik tamoyillarga suyanishga bevosita bog’liq emas. Ishonchning ratsionallik va irratsionallik mezonini taraqqiyot zaruriyatidan izlash kerak. Shaxs (jamoa) qattiq ishongan tushunchalar, me’yorlar, g’oyalar, ideallar tarixiy taraqqiyot talablariga qanchalik mos kelsa, ishonch shuncha ratsionallik kasb etadi. Tarixiy zaruriyatga, jamiyat rivojlanish talablariga mos kelmaydigan ilmga nisbatan shakllangan ishonch irratsionaldir. U ob’ektiv samara bermaydi. Demak, ma’naviyat rivojla-nishi uchun e’tiqod samarali ratsional ishonchga asoslanishi lozim. Bu ishonch chetdan mo’jiza kutib o’tirmaydi, shaxs o’z e’tiqodiga sodiq kolgan holda, maqsadiga erisha olmasa ham, sababini o’z faoliyatidan axtaradi. Binobarin, unga tanqidiy baho beradi, qo’shimcha vositalar izlaydi va h.k.
Yangi ta’limotlar, yangi dinlar o’zlaridan avval vujudga kelgan va faoliyat yuritayotgan boshqa muxolif ta’limotlar, dinlar bilan g’oyaviy, siyosiy kurashda o’z o’rnini topishga, o’z haqiqatini qaror toptirishga intilishi ular tarafdorlarini faol bo’lishga, o’z e’tiqodlari kelajagiga ishonishga, bu kelajakni amaliy faoliyatlari bilan yaratishga undaydi. Shu bois puxta va jiddiy ishlab chiqilgan yangi ta’limotlarga ishonch, ularning to’g’ri yoki noto’g’ri bo’lishidan kat’i nazar, dastlab o’ziga xos ratsionallik kasb etadi va amaliyotda katta samara beradi. Bu yangi ta’limotning ijtimoiy taraqqiyot bilan ziddiyatlari yuzaga chiqmaguncha, o’z ijodiy salohiyatini sarflab bo’lmaguncha davom etadi. Agar yangi ta’limot tarafdorlarining yaratuvchilik faolligi sust bo’lsa, ular ishonchining samarasi uzoq vaqt imkoniyat darajasida qolib ketadi. Uning voqelikka aylanishi yangi tarixiy davrda ta’limotning o’zida ham chuqur o’zgarishlar sodir bo’lgandan keyingina yuz berishi mumkin. Buni xristian dini misoli tasdiqlaydi.
Dastlabki xristianlik ta’limotining aksariyat tarafdorlari qullar yoki harakat erkinligi cheklangan oddiy kishilar bo’lgani sababli, xristianlik o’rnatilgach, Yevropada antik davrga nisbatan ma’naviyatning aksariyat sohalarida, ayniqsa, ilm-fan, tibbiyot, adabiyot, san’at-da ortga ketish bo’ldi. Bu holat Uyg’onish davrigacha davom etdi. Islomga ishonch ham aynan shu sababdan u vujudga kelganidan keyingi dastlabki asrlarda olamshumul buyuk harbiy, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy va madaniy yutuqlarga olib keldi. Kuchli ijtimoiy taraqqiyotni ta’minlab, jahonda yangi sivilizatsiya yaratdi. Ta’limotga ratsional ishonch ijtimoiy faollik va safarbarlik bilan qo’shilsagina yuksak amaliy samara beradi.
Dastlab ratsional bo’lgan ishonch ijtimoiy tarjibalar orqali tasdiqlanmasa, hayotda o’zini oqlamasa, omma kutgan natijaga olib kelmasa, o’zining aksiga - yo ishonchsizlikka yo irratsional ishonchga (mutaassiblikka, mantiqqa zid ixlosga va sh.k.) aylanadi. Ma’naviyat esa inqirozga uchraydi, qashshokdashadi. Qashshoq ma’naviyatda mutaassiblikka moyillik kuchlidir. Ortodoksal diniy ta’limotlarning, marksizm-leninizmning va boshqa hayotga moslashib rivojlana olmagan ta’limotlarning qismati buni tasdiqlab turibdi.
Ilm kabi ishonch e’tiqodning asosiy bosh unsuridir. Ilm e’tiqodning mazmunini, ishonch uning hayotiylik kuchini tashkil etadi. Agar inson o’z borlig’ini, turmush va mehnat sharoitini, ijtimoiy ahvolini o’zgartira olishiga ishonmasa, u ijodiy izlanishlardan, qiyinchiliklar bilan kurashdan to’xtab, faqat tabiatga va hayotga moslashib yashayveradi. Bunday holda u yarim yovvoyi mavjudod sifatida qolib ketardi, hayvonot dunyosidan uncha uzoqlashmasdi. Ishonch izlanish, ijod qilish, kashf etish - yuksalish uchun insonga kuch-quvvat va rag’bat berdi. Fan negizida ham, din negizida ham, odamlarning o’zaro ijobiy aloqalari, bir-birini qo’llab quvvatlashi negizida ham ishonch yotadi. Ishonchsiz e’tiqod va ma’naviyat yo’q.
E’tiqod dunyoqarashning, u orkali butun ma’naviyatning o’zagi sifatida voqelikka inson munosabatini, xulq-atvorini, faolligini belgilaydi. Faollik uchun, ayniqsa, ijodkorlik uchun oddiy ishonchga asoslangan ilm ko’p hollarda kamlik qiladi. Ijodkorlik va faollik ishonchning ixlos va ishq bilan boyitilishini taqozo etadi.
Odatda, ixlos biror g’oyaga, nazariyaga yoxud san’at asariga, umuman qadriyatga, uning mualliflariga yoki targ’ibotchisiga ko’ngil qo’yishdir (salbiy narsaga «ko’ngil qo’yish», hatto ijobiy narsaga mavjud axloqiylik chegarasidan chiqib, me’yoridan ortiq intilish aslo ixlos emas, u hirs va nafs yoki mutaassiblik deyiladi). Ammo ixlos shunchaki ko’ngil qo’yish emas, ko’ngil qo’yadigan ob’ektni bilish, emoqional va xolis baholash va unga intilish hamdir. Ixlos ijobiy emotsional baho, ob’ektga samimiy intilish tufayli vujudga keladi. Inson biror narsaga ko’ngil qo’yishdan avval uni har tomonlama tahlil qiladi, kuchli va zaif, foydali va befoyda jihatlarini aniqlaydi. Boshqa o’xshash narsalar bilan solishtiradi, taqqoslaydi, ulardan ustunligini, odamlar va jamiyat uchun foydaliroq ekanini, axloqiylik va go’zallik talablariga ko’proq mos kelishini bilib oladi. Unda o’sha ob’ektta nisbatan havas tug’iladi. Agar ixlos ob’ekti ijodkor shaxs bo’lsa, o’zini uning shogirdi, o’quvchisi, izdoshi, muxlisi deb hisoblaydi, unga nisbatan chuqur va samimiy hurmat yuzaga keladi. Ixlos qiluvchi kishi muxlis deyiladi. Ixlos ob’ekti diniy arbob bo’lsa, (tasavvufda) pir, eshon, ixlos qiluvchi esa murid deyiladi. Lekin murid pir irodasiga to’liq bo’ysunadi. Uning ixlosi avtoritar mazmunga ega.
Birovning tazyiqida kishida ixlos shakllanmaydi. U shaxsning o’z moyilligi, erkin tanlashi (ongli yoki ongsiz) asosida qaror topadi. Hatto avtoritar ixlos ham asosan erkin tanlashning yoki tarbiyaning natijasidir. Demak, ixlos tarkibiga «intilish» bilan birga «ixtiyor» ham kiradi. G’oya yoki ta’limotga ixlos qo’yish, unga o’z umrini bag’ishlash xolis xizmat qilishni, bundan shaxsiy foyda izlamaslikni anglatadi. Ilm-fan, adabiyot va san’at daholari, buyuk mutafakkirlar orasida bunday zotlar tarixda ko’p uchraydi. Ularning aksariyati juda kamtarona, ba’zilari hatto ancha qashshoq kun kechir-gan. Lekin tanlagan g’oyasiga, ta’limotiga umrbod sodiq qolgan. Ixlosga amaliy intilish mavjudligi sababli u e’tiqodning yuzaga chiqib, amaliy faoliyatga aylanishiga xizmat qiladi.
G’oya yoki ta’limotga nisbatan irratsional ixlos puch xayolparasatlikka yoki tajovuzkor mutaassiblikka, fanatizmga olib keladi. G’oya, ta’limot taraqqiyparvar bo’lsa, unga ixlos qilgan kishi faoliyati jamiyatga foyda keltiradi. Aksincha, qoloq g’oyaga, xato ta’limotga ixlos qo’ygan kishi faoliyati amaliy samara bermaydi, odamlarga, jamiyatga zarar keltirishi mumkin. Agar xato g’oyaga xizmat qiladigan shaxs yuksak lavozimga yoki katta intellektual salohiyatga, kuchli irodaga ega bo’lsa, u ko’plab odamlarni chalg’itadi, noto’g’ri yo’lga burib yuboradi, mamlakatga, jamiyatga katta zarar keltiradi.
Shaxsga ixlos qo’yish g’oyaga ixlos qo’yishdan ancha farq qiladi. U o’z mazmuniga ko’ra erkin (liberal) yoki avtoritar mazmunda bo’lishi mumkin. Avtoritar ixlos, oxir-oqibatda, shaxsga siginishga olib keladi. E’tiqod va tafakkur erkinligiga putur yetkazadi. Dogmatizmga, avtoritar shaxs qarashlarini dogmatlashtirishga yo’l ochadi. Avtoritar shaxs unga sig’inuvchi, og’zidan chiqadigan har bir so’zini birdan-bir haqiqat deb biladigan ixlosmandlarsiz shakllanmaydi. U ixlosmandlarsiz, nari borsa, odamlar miyig’ida kulib, jiddiy qabul qilmaydigan, o’ziga bino qo’ygan olifta, satang, kalondimog’ shaxs bo’lib qolaveradi. Yevropaliklarning «Qirolni a’yonlari qirol qiladi» degan maqolida katta hikmat bor.
Samarali, xolis ixlos bilan boyigan ishonch axloqiylik kasb etadi. Ixlos butun e’tiqodga, ma’naviyatga ijobiy ma’nodagi axloqiy xis-hayajon, samimiylik va ijtimoiy mo’ljal, maqsad baxsh etadi. Haqiqiy erkin ixlos insonni tarbiyalaydi: ijtimoiy mo’ljal sifatida uni takomillashishga, ma’lum bir marralarni egallashga, o’zida muayyan xislatlarni shakllantirishga undaydi. Chunki erkin ixlos ibrat olishga, ixlos qo’ygan kishining yaxshi fazilatlariga havas qilishga, buyuk ajdodlariga, xalqiga, tarixiga munosib voris bo’lishga qaratilgan. Avtoritar ixlos esa biror shaxsga mute, qaram bo’lishga, ko’r-ko’rona taqlid qilishga, ixlos ob’ekti shaxsiga sig’inishga yoki o’z xalqini, ta-rixini biryoqlama baholashga, boshqa xalqlar va madaniyatlarga bepisand qarashga, millatchilikka, milliy manmanlikka xizmat qiladi.
Erkin ixlos e’tiqodning «insoniy» qiyofasini belgilovchi unsurlardan biri. Zero, erkin ixlos orqali e’tiqod milliy va umuminsoniy qadriyatlar, madaniy meros, ijodkor shaxslar, mutaffakirlar asarlari, ibratli hayoti hamda tarixiy voqealar bilan bog’lanadi, konkretlashadi, hayotiylashadi. Ixlos tufayli e’tikod aqliy hodisadan ko’ngil hodisasiga aylanib, individual shaklga ega bo’ladi, muayyan shaxs ongi va faoliyatining harakatlantiruvchi kuchiga aylanadi. Ixlos insonning o’z maqsadiga erishish, aqlan va axloqan takomillashish, ijod qilish, yaratuvchilik faoliyati bilan shug’ullanish yo’lida juda katta hissiy rag’batdir.
Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, ixlos e’tiqodning ilm va ishonch kabi uzviy tarkibiy qismidir. U ishonchga nisbatan bir oz torroq, ammo undan ancha teranroq, e’tiqod mohiyatiga yaqinroqdir. Ixlos qotib qolgan tushuncha emas. Balki u ham ilm va ishonch kabi o’zgaradi, rivojlanadi. Ba’zan inson ixlos qo’ygan narsasidan ilmi kengayishi, chuqurlashishi natijasida yoki ishonchi oqlanmagani yoki boshqa sabablarga ko’ra, ko’ngli soviydi. Ba’zan esa, aksincha, insonning ixlosi yanada ortadi, kuchayadi. U ixlos ko’ygan narsasidan axloqiy tayanch topibgina qolmasdan, go’zallik va aqliy zavq-shavq tuyadi. Xis-hayajoni ehtirosga aylanadi. Bu ixlosning ishqqa aylanishidir.
Ishq ixlosning har tomonlama kuchaygan, kengaygan, ixlosga xos axloqiy his-hayajonga aqliy va estetik tuyg’ularni ham qo’shib insoniy ehtirosga muhabbatga, sevgiga, shu jumladan, diniy yoki g’oyaviy-siyosiy ehtirosga aylangan ko’rinishidir. Ishqda ehtiros kuchli bo’lganligi sababli unga ayrim hollarda teranlik yetishmasligi mumkin. Ammo aksincha ham bo’ladi, ishq insonning aqliy imkoniyatlarini, ijodkorlik salohiyatini maksimal ravishda yuzaga chiqaradi va e’tiqodga nihoyatda teranlik baxsh etadi.
Ishq ko’p hollarda maishiy (falonchiga oshiq bo’lish va sh.k.) yoki diniy-falsafiy (haqiqatga, haqqa intilish) mazmunlarida ishlatiladi. Maishiy tushunchadagi ishq haqida Alisher Navoiy shunday yozgan: «Avvalgi qism. Avom ishqidurkim, avom unnos orasida bu mashhur va shoe’durkim derlar: «Falon falonga oshiq bo’libdur». Va bu nav’ kishi har nav kishig’a bo’lsa bo’lur, shag’ab va istiroblaricha lazzati jismoniy va shahvati jismoniy emas va bu qismning biyikrak martabasi nikohdurkim, bari xaloyiqqa sunnatdir va mubah. Va pastroq martabasida va parishonliq va mushovvashliqlar va besomonliq va nohushliqlareki, zikri tarki adabdur va bayoni behijobliqqa sabab»<sup>8</sup>.
Mazmuni: birinchi qism - oddiy odamlar ishqi bo’lib, xalq orasida mashhur va keng tarqalgandir. Aytadilarki, «Falon odam falonchiga oshiq bo’libdi» - bu xildagi odamlar kimgadir oshiq bo’lib iztirob chekib, shuning xayoli bilan yurgaylar. Bu ishq jismoniy lazzat va shahvoniy nafs bilan chegaralanadiki, oliy martabasi nikohdir. Nikoh - barcha xalqlar uchun umumiy va zaruriydir. Quyiroq martabasida janjal, tashvishlar, ko’ngilsizlik va sharmandaliklar ko’rinadiki, bu haqda so’zlash — odobsizlik, bayon etish - hayosizlikdir.<sup>9</sup> Tasavvuf talqinida ishq inson e’tiqodining mohiyatigina emas, inson hayoti ma’nosi va pirovard maqsadi hamdir. SHu bois ishq so’fiy uchun e’tiqodning oliy ko’rinishi, mukammal e’tiqod. Ishqning ushbu shaklini Alisher Navoiy «siddiqlar ishqi» deb ataydi. Siddiqlar deganida u yuksak maqomga yetgan sufiylarni nazarda tutadi. Ularning qalblarida, fikru-zikrida Ollohdan, unga muhabbatdan o’zga hech narsa yo’q. Ular faqat Olloh ishqi bilan yashaydilar, boshqa narsalar, hayot tashvishlari bilan qiziqmaydilar. Ishq turli mazmunlarda qo’llanilishi tabiiy. Alisher Navoiy «Mahbub ul-qulub» asarida uning uch qismi (ko’rinishi) borligini ta’kidlaydi. Yuqorida biz keltirgan ishqning ikki ko’rinishidan tashqari yana bir xilini - estetik, badiiy ijodga aloqador shaklini aytib o’tadi: «nazmtirozlar» va «afsonapardozlar» ishqi.
Ishq e’tiqodni nafaqat yanada faollashtiradi, xatti-harakatga, o’z maqsadiga, sevgan narsasiga yetishishga undaydi, shuningdek, uni o’z mohiyatiga yot ta’sirdan muhofaza ham qiladi. Chunki ishq murosa neligini bilmaydi. Ishq bilan yo’g’rilgan e’tiqod aql va ko’ngilni bir tomondan ziyrak qilsa, ikkinchi tomondan ko’r qilishi mumkin. Ishq tufayli e’tiqod negizida yotgan va ishonchga aylangan ilm yanada konkretlik, individuallik, to’laqonli ehtiroslilik kasb etadi. Ishqning faolligi, uning murosa bilmasligi, o’z maqsadiga ehtirosli intilishi bilangina chegaralanib qolmaydi. Ishq e’tiqodning ichki harakatlantiruvchi kuchi, energiyasidir. Ishqda ijodiy yaratuvchilik xususiyati mavjud. Bu, eng avvalo, ishqning idealni shakllantirishida ko’rinadi.
Ishq ko’ngil ehtiroslarini yuzaga chiqarishga, avvalo o’z mahbubiga, qolaversa, boshqalarga yetkazishga ehtiyoj sezadi. Mahbubiga hamdu sanolar aytadi. Siddiqlar hamdu sanosi botiniy bo’lishi mumkin. Nazmtirozlar va afsonapardozlar ishqi go’zallikni kuylovchi g’azallar, qasidalar, she’riyatning boshqa janrlarida ifodalansa, oddiy oshiqning ishqi oddiy so’zlarda va har xil maishiy shakllarda ifodalanadi. Kimdir mahbubasiga ehtirosli maktublar, bayram va har xil sanalar munosabati bilan tabriklar yozadi, gullar va boshqa sovg’alar bilan siy-laydi. Oshiqlik paytida ko’tarinki kayfiyatda qo’shiq hirgoyi qilib yuradi, ba’zilar hatto she’r to’qiydi va h.k. Tadqiqotchi olim ham faniga, o’rganayotgan mavzusiga, olg’a surgan g’oyasiga muhabbati va sodiqligi tufayli yillar davomida zahmat chekib ishlaydi, izlanadi, «igna bilan quduq qazadi». Qisqasi, hamma oshiqlarda ijodga rag’bat paydo bo’ladi. Ishq, shunday qilib, inson ma’naviy dunyosini boyitadi. Uni ma’naviyatni yaratuvchi ijodkor kuch, desak yanglishmaymiz. Ishqni ba’zan ma’naviyatning javhari deyishadi.
Ishqning muhim xususiyatlaridan biri idealni shakllantirish, dedik. Ideal jamiyat rivojlanishi jarayonida qo’lga kiritiladigan yutuqlarning, ijtimoiy hodisalarning (jumladan, inson shaxsi takomillashuvining) erishish mumkin bo’lgan mukammal mazmuni va shakli haqidagi tasavvurlardir. Yoki narsalar va hodisalarning xayoldagi, tasavvurdagi eng mukammal, nuqsonsiz, aybsiz namunasidir. Inson qo’lga kiritilgan yutuqlarni, yaratgan narsalarni, ilmiy va badi-iy ijodini (asarlarini) yashayotgan jamiyati va undagi tartib-qoidalarni doimo fikran muayyan ideallarga qiyoslaydi, mavjud holat bilan qonikmasdan, yanada takomillikka intiladi. O`zi ham bu jarayonda kamol topadi. Ushbu ma’noda ideal jamiyat va shaxsning o’sib borayotgan, yuksalayotgan ehtiyojlari va intilishlarini axloqda, huquqda, badiiy va ilmiy ijodda, ta’lim-tarbiyada, umuman turmushda ifodalaydigan, yuzaga chiqarishga qaratilgan eng yuksak, oliy ijtimoiy mo’ljallaridir. Shu boisdan u e’tiqodning unsuri. Idealsiz e’tiqod, binobarin, ma’naviyat yo’q.
Idealni mutlaqlashtirmaslik kerak. Aks holda u mavhum va nohayotiy, xayoliy hodisaga aylanadi. Ijtimoiy ideal konkret-tarixiy xarakterga ega. Uni mistiklashtirishning hech hojati yo’q. Xalq og’zaki ijodida Alpomish ideal qahramon, aql, fahm-farosat, jismoniy kamolot, mardlik, elparvarlik, vatanparvarlikning badiiy-epik namunasi. Alpomish mavhum g’oyalar, ideallar majmui emas, konkret ideallarni aks ettiruvchi jonli obraz. Navoiy uchun shunday ideal - Farhod. U jismoniy va ma’naviy kamolotga erishgan oshik shaxs. Lekin Farhod obrazi murakkab axloqiy, sufiyona-diniy, ishqiy g’oyalarni, ularni mehnat orqali namoyon etishi «Dil bayor, dast bakor» g’oyasini, insoniy munosabatlarni aks ettirishiga ko’ra, Alpomish obraziga nisbatan ancha konkretdir. Oybek romanida esa Navoiyning o’zi - ideal obraz. Ayni paytda u real tarixiy shaxs, konkret inson obrazidir. Bu ideallarning birortasi mavhum tabiatga ega emas. Ular o’z davrning komil inson to’g’risidagi tasavvurlarini ifodalaydi. Har uchchala obraz o’z ehtiroslariga, maqsad va intilishlariga ega, jonli inson, fidoyilik, elga beg’araz xizmat qilish, o’z e’tiqodiga sodiqlik namu-nasi sifatida o’quvchi tomonidan qabul qilinadi.
Yuqorida aytilganlarni umumlashtirsak, e’tiqod tarkibi quyidagi qismlardan tashkil topadi: 1) ilm; 2) ishonch; 3) ixlos; 4) ishq; 5) ideal. Ular uzviy bog’liq, bir-biriga ta’sir ko’rsatadi, boyitadi va h.k. Ulardan har birining e’tiqod bilan munosabatlari qism va butunlik o’rtasidagi dialektik aloqalardir. Aynan ushbu tarkibiy qismlarning har biri tegishli vaziyatda butun e’tiqodning o’rnini bosishi mumkin. Aksincha, e’tiqod ulardan har birining bir bo’lagiga, qismiga aylanishi mumkin. Masalan, ilmning bir bo’lagi sifatida ilmiy e’tiqod, ishqning (oshiqlikning) bir bo’lagi sifatida mahbubga e’tiqod, unga sodiqlik namoyon bo’ladi. Ilm e’tiqodga, e’tiqod ilmga yoki ishq e’tiqodga, e’tiqod ishqqa aylanishi to’g’risida ko’plab misollar keltirish mumkin.