Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/43
tarix23.02.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#9387
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   43

3.
 
Туғилиш деб нимага айтилади? 
а)
 
Кўп вақт ичида популяцияларда пайдо бўлган янги організм 
б)
 
Бир вақт бирлиги ичида популяцияларда бўлган янги організм 
в)
 
Бир йилда популяцияда пайдо бўлган янги організм 
г)
 
Бир ойда популяцияларда пайдо бўлган янги организм  
4.  Ўлиш нима? 
а)
 
Ноқулай шароитнинг таъсири 
б)
 
Йирқичлар, паразитлар, касалликлар таъсири 
в)
 
Генетик ва физиологик тўлиқмаслик 
г)
 
Ноқулай шароит ва касаллик таъсири 
5.  Экосистемага мисол келтиринг. 
а)
 
Ўрмон, чўл, ўтлоқ, сув хавзаси 
б)
 
Ўрмон, чўл, сув хавзаси, хайвонлар 
в)
 
Ўрмон, чўл, ўсимликлар, инсон 
г)
 
Ўрмон, чўл, сув хавзаси, инсон 
6.  Биогеоценознинг асосий компонентлари. 
а)
 
атмосфера, тоғ жинслари , сув ўсимликлар ва хайвонот дунѐси 
б)
 
Атмосфера, тоғ жинслари, ўсимлик дунѐси 
в)
 
Атмосфера, тоғ жинслари, хайвонот дунѐси 
г)
 
Тоғ жинслари, ўсимликлар ва хайвонот дунѐси 
 
 
7.  Популяциянинг гуруҳли хусусиятлари: 
а)
 
Генетик бирлиги, кўпайиши 
б)
 
Гомеостази, динами каси 
в)
 
Сони, зичлиги, туғилиши, нобуд бўлиши 
г)
 
Морфологик, биологик хулқий (хатти-харакатлари) 
д)
 
Ўсиш тезлиги , экологик сиғими 
8. Популяция динамикасининг асосий кўрсаткичлари: 
а)
 
Туғилиш, ўсиш, ўсиш даражаси 
б)
 
Нобуд бўлиш, қирилиш, эмиграция 
в)
 
Иммиграция, эмиграция, ўсиш 
г)
 
Чиқиб кетиш, қўшилиш 
д)
 
Юқоридаги жавобларни барчаси тўғри 
9.
 
Популяциянинг гомеостазини ўсимликларда намоѐн бўлиши: 
а)
 
Уруғларнинг тўлиқ ҳаѐтчанликка эга эмаслиги 
б)
 
Уруғ ва меваларни турли йўллар билан тарқатиши 
в)
 
Ўз-ўзидан сийраклашиш, вегетатив қувватини ошириш 
г)
 
Вегетатив, жинссиз ва жинсий усулларда кўпайиш 

 
154 
д)
 
Вегетатив кўпайишнинг табиий кўринишларидан фойдаланиш 
10.
 
 Биоценознинг таркиби: 
а)
 
Вируслар, сув ўтлари, ҳашаротлар, содда ҳайвонлар 
б)
 
Дарахтлар, сут эмизувчилар, бактериялар, замбуруғлар 
в)
 
Ўсимликлар, ҳайаонлар, бактериялар, замбуруғлар 
г)
 
Бактериялар, балиқлар, дарахтлар, буталар 
д)
 
Замбуруғлар, лишайниклар, сувўтлар, ҳайвонлар. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Бумеранг тренинги 
 
1-гуруҳга бериладиган вазифа 
1.Популяция таркибини кўрсатувчи асосий омиллар. 
2.Популяцияда индивидларнинг жинси. 
3.Ривожланиш ,ўсиш, экологик фаолиятдаги  фарқларни аниқлаш. 
 
2-гуруҳга бериладиган вазифа. 
1. Популяция вакилларининг маконда тарқалиши. 
2. Популяцияда унинг аъзоларининг нотекис тарқалиши сабаблари. 
3. Ҳайвонлар ҳулқ-атвори. 
 
3-гуруҳга бериладиган вазифа 
1. Популяция белгилари тўғрисида. 
2. Популяцияни гуруҳли хоссалари. 
3. Популяциянинг маконда тарқалиши. 
 

 
155 
4- гуруҳга бериладиган вазифа 
1. Элементар популяция. 
2. Экологик популяция. 
3. Географик популяция. 
 
5- гуруҳга бериладиган вазифа 
1. Модификация ѐки турланувчи омиллар. 
2. Бошқарувчи омиллар. 
3. Популяциянинг биологик бирликлари. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
156 
Вертушка методи
 
 
 
№ 
                
                          Таърифи 
М
и
к
ор
и
за
 
Симби
оз 
 
п
ар
азити
зм
 
мутуализм
 
к
оме
н
сали
зм
 
Иж
ар
ач
и
ли
к
  
Бе
тар
афл
и
к
  

Иккита турга хос организмларнинг   ўзаро фойда 
келтирган холда бирга яшаши 
 

 
 
 
 
 

Замбуруғлар билан юксак  ўсимликлар  
ўртасидаги  симбиоз мунособатларнинг шакли 

 
 
 
 
 
 

Хар хил турга мансуб икки организмнинг 
биргаликда яшашидан иборат бўлиб,  бунда хар 
бир  хайвон иккинчисига  хеч қандай зарар 
келтирмаган холда  унинг  орқат  қолдиқлари  
ҳисобига  кун кечиради 
 
 
 
 

 
 

Симбиознинг  бир шакли бўлиб, организмлар 
ўртасидаги  мунособатлар ўзаро фойдали  бўлади. 
 
 
 

 
 
 

Ўз хаѐт  фаолитининг  маълум  даврларида   
бошқа  турга мансуб  индивидуаларда яшовчи 
организмлар яшаш тарзи 
 
 

 
 
 
 

Бир турга хос индивидларнинг бошқа тур учун  
макон  хизматини ўтайдиган  қурилмаларга кириб  
жойлашиб олиши. 
 
 
 
 
 

 

Икки  турнинг шу худудда бир бирига  хеч қандай  
тўғридан тўғри  таъсир  қилмай яшаши. 
 
 
 
 
 
 


 
157 
 
 
 
 
 
 
 
Популяция  
Маконда тарқалишига 
кўра тавсифи 
Популяцияга таъсир 
қилувчи табиий 
омиллар гуруҳлари 
 
 
 
 
 

 
158 
 
 
Популяция  
Маконда тарқалишига 
кўра тавсифи 
Популяцияга таъсир 
қилувчи табиий 
омиллар гуруҳлари 
 
Элементар 
популяция 
 
Экологик 
популяция 
 
Туғрофик 
популяция 
 
Модонификация 
омиллари 
 
Бошқарувчи 
омиллар 

 
159 
 
 
Машғулот: Популяция турлари, уларни тузилмалари. 
                             (ўқув-услубий қўлланма) 
1.Дарснинг мақсади:  
 
   Популяция  деганда  бир  турга  кирувчи,  маълум  жойларда  тарқалган,  бошқа 
популяциялардан ажралган ва бир-бири билан ўзаро боғланган индивидлар йиғиндиси 
тушунилади.  Талабаларга  популяция  ҳақидаги  таълимот,  шаклланиши  ва 
ривожланиши тушунтирилади. 
 
2. Дарснинг вазифаси. 
        Популяция  тушунчаси,  кўпайиши,  қонунятлари,  популяцион  гуруҳларнинг 
хусусиятлари,  тур  миқдори,  зичлиги,  туғилиши,  кўпайиши,  янгидан  вужудга  келган 
индивидлар ва уларнинг ривожланиши, маълум бир вақтда йўқолиб кетган индивидлар 
сони ўрганилади.  
 
3.
 
Ўқув жараѐнининг мазмуни. 
1. Турларнинг популяцион тузилиши  
2. Популяцияларнинг бўлиниши 
3.Популяциянинг биологик жихатдан ўзига хослиги 
4. Популяциянинг жинси ва ѐшига қараб тузилиши  
5. Ўсимлик ва ҳайвон популяцияларини маконда тарқалиши. 
6. Ҳайвонлар популяциясининг этология тузилиши.  
 
4. Ўқув жараѐни амалга ошириш технологияси - метод, форма(шакл), восита, 
усул, назорат, баҳолаш. 
          а) Дарснинг тури-суҳбат. 
          б) Метот: Бумеранг; Вертушка; ФСМУ. 
          в) Форма (шакл)-гуруҳ. 
          г) Восита–доска, тарқатма мартериал, жадвал,тайѐр препарат, гербарий.  
         Д) усул – нутқли.  
         е) Назорат – кузатиш (кўриниш). 
   Ж) Баҳолаш -  ўз –ўзини ва умумий баҳолаш 
 
5. Метод – Бумеранг, Вертушка, ФСМУ. 
 
5.1 Бумеранг тренинги. 
 
 
1-гуруҳга бериладиган вазифа.  
1. Популяция таркибини кўрсатувчи асосий омиллар.  
2. Популяцияларда индивидларнинг  жинси.  
3. Ривожланиш, ўсиш, экологик фаолиятдаги фарқларни аниқлаш.  
 
       2-гуруҳга бериладиган вазифа. 
1. Популяция вакилларининг маконда тарқалиши.  
2. Популяцияда унинг аъзоларининг нотекис тарқалиши сабаблари.  
3. Ҳайвонлар хулқ–атвори.  
  
     3-гуруҳга бериладиган вазифа 
1.
 
Популяция белгилари тўғрисида.  
2.
 
Популяцияни гуруҳли ҳоссалари.  
3.
 
Популяциянинг маконда тарқалиши.  

 
160 
 
     4-гуруҳга бериладиган вазифа. 
1. Элементар популяция. 
2. Экологик популяция.  
3. Географик популяция.  
  
    5-гуруҳга бериладиган вазифа. 
1. Модификация ѐки турланувчи омиллар.  
2. Бошқарувчи омиллар.  
3. Популяцияни биологик бирликлари.  
 
Вертушка методи 
 
           Бу тренингда  учта ѐки бешта гуруҳга материаллар тарқатилади ва хар бир гуруҳ 
якка  ҳолда  бергилайди.  Кейин  бу  материал  гуруҳларга  аралаштириб  берилади,  яна 
белгиланади,  материал  3  ѐки  5  марта  айлангандан  сўнг  ўқитувчи  талабалар  билан 
умумий тўғри жавобни муҳокама қиладилар. 
 
6. Мустақил бажариш учун вазифалар 
 
Популяция турлари ва тузилмалари. 
 
 
     Популяция  -  бу  бир  турнинг  ѐки  бир  неча  тур  вакилларининг  гуруҳидир.  Улар 
маълум  жойда  учрайди  ва  кўп  ҳаѐтий  белгиларга  эга  бўлади  ва  шу  белгилар  бутун 
гуруҳнинг  доимий  функцияларини  акс  эттиради.  Популяция  аъзоларининг  ҳаѐтий 
белгиларига:  тур  вакилларининг  сони,  зичлиги,  тузилиши,  ўлиши,  ѐш  бўйича 
тақсимланиши, тарқалиши ва ўсиши керади. Популяция генетик  хусусиятга эга бўлиб, 
бу ҳолат организмнинг экологик мосланишига, қайта кўпайишига олиб келади.  
 
Популяциянинг белгилари иккига бўлиниши мумкин: 
1.
 
Популяциянинг белгилари уларнинг тузилиши ва сонлари нисбати билан боғлиқ; 
2.
 
Популяциянинг  белгилари  умумий  генетик  хусусиятлари  билан  характерланади. 
Лаборатория  ѐки  тажриба  шароитларида  популяциянинг  гуруҳлик  белгилари  ва 
сонларини  аниқлаш  мумкин,  табиий  шароитда  анча  мураккаб  бўлади.  Популяция 
белгиларини  аниқлаш  экологик  тадқиқот  орқали  амалга  оширилади  ва  умумий 
экология учун катта аҳамиятга эга. 
          Популяциялар  бир-бирлари  билан  асосан  эклогик  алоқалар  орқали  боғланиб 
туради.  Популяция  ичидаги  асосий  қонун  бу  муҳитдаги  жуда  оз,  чегараланган 
ресурслардан  фойдаланиб,  келажакда  авлод  қолдиришдан  иборатдир.  Бундай  ҳолат 
популяция  аъзоларининг  миқдор  ўзгариши,  тур  вакилларининг  ўз  сонини  бошқариб 
туриши орқали амалга оширилади.  
          Популяция – бу тур вакилларининг гуруҳлик уюшмалари, бирлашмалари бўлиб, 
улар  ўзига  хос  специфик  хусусиятларга  эгаки,  бундай  ҳислатлар  айрим  вакилларга 
тааллуқли эмасдир. Популяциянинг гуруҳлик хоссалари қуйидагилардан иборат: 
1.
 
Тур вакилларининг маълум худуддаги умумий сони; 
2.
 
Маълум  майдонда  тур  вакилларининг  ўртача  сони,  популяция  зичлиги  ѐки 
маълум ҳажмда ва маконда популяция аъзоларининг массаси;  
3.
 
Туғилиш – маълум вақт ичида тур вакилларидан ҳосил бўлган янги вакиллар 
сони;  
4.
 
Ўлиш – маълум вақтда популяция ичида ўлган аъзолар сони;  
5.
 
Популяциянинг  ўсиши  туғилиш  ва  ўлиш  ўртасидаги  фарқ  бўлиб,  бу  фарқ 
салбий ѐки ижобий бўлиши мумкин; 

 
161 
6.
 
Ўсиш  тезлиги  –  маълум  вақт  ичида  популяция  аъзолари  сонининг  ўртача 
ўсиш тезлиги.  
Популяциянинг  (классификация)  маконда  тарқалишини  профессор  Н.П.Наумов 
қуйидагиларга  бўлади:  элементар  (бошланғич,  содда),  экологик  ва  географик 
популяциялар.  
1.
 
Элементар  популяция  –  бу  унча  катта  бўлмаган,  бир  хил  жойда 
учрайдиган тур вакилларининг йиғиндиси. Агар биогеоценоз ичида яшаш шароити ҳар 
хил    бўлса,  популяцияларнинг  сони  кўп  бўлади,  тур  кўп  сонли  популяциялар  ҳосил 
қилади.  
2.
 
Экологик популяция – содда элементар популяциялар йиғиндисидан ҳосил 
бўлади. Улар маълум биогеоценозда тур ичидаги гуруҳлардан юзага келади.  
3.
 
Географик  популяция  –  экологик  популяцияларни  ўз  ичига  олади  ва  бир 
ҳил  географик  шароитда,  худудда  учрайди.  Лекин  географик  популяциялар  етарли 
даражада  бир  –  биридан  чегараланган  бўлиб,  катта-кичиклиги,  кўпайиши,  экологик 
мосланишлари, физиологик ва хулқий хусусиятлари билан фарқ қилади. 
Популяциянинг  миқдори  ва  зичлигига  таъсир  қиладилар  кўп  табиий  омиллар 
модификация ва бошқарувчи гуруҳларга бўлинади. 
1.
 
Модификация (ѐки турланувчи) омилларга ҳамма абиотик омиллар кириб, улар 
популяциянинг  сони,  сифати,  зичлиги,  тузилиши,  озуқа  ресурларига  фаол 
таъсир  қилади,  уларнинг  ўзгаришига  сабаб  бўлади,  аммо  ўзлари  ўзгармай 
қолади.  Организм  абиотик  омиллар  таъсирини  сезади,  улар  қулай  бўлганда 
популяция аъзолари ҳаддан зиѐд кўпайиб кетади. 
2.
 
Бошқарувчи  омиллар  -  попуяция  аъзоларининг  миқдорини  ўзгартиради, 
ўзгаришни тезлаштиради, оптимал ҳолатдан четлаштиради. Бундай бошқарувчи 
омилларга  организмларнинг  бир-бирлари  орасидаги  биотик  муносабатлар 
киради.  Организмлар  бир-бирлари  билан  аоқада  яшайди,  гуруҳлар  ҳосил 
қилади, бир-бирлари сонини бошқариб туради. 
   
Популяция  биологик  бирликлар  -  биоценозлар  ичида  ўрганилади.  Улар 
фақат  лаборатория  шароитида  ѐки  алоҳида  ўралган,  чегараланган  жойлардагина 
якка-якка ўрганилиши мумкин. 
 
7.
 
Мустақил ишлаш тартиби  
 
1.
 
топшириқ.  Адабиѐтлардан  фойдаланган  ҳолда  турларнинг  популяцион 
тузилишларини ва гуруҳларини жадвалга туширилади. 
2.
 
топшириқ.. Популяциянинг маконда тарқалишини адабиѐтлардан фойдаланиб 
жадвалга туширилади.  
 
 
 
8. Кутиладиган натижалар. 
 
Ўқитувчи: 
1.
 
Мавзу бўйича мақсадни тушунтириш. 
2.
 
Талабаларда қизиқиш  
уйғотиш. 
3.
 
Янги тахнологик усулларни қўллаш. 
 
Талаба: 
4.
 
Талабалар  мавзу  бўйича  тўла  маълумот 
олиши. 
5.
 
Талабалар билимини шакллантириш. 
6.
 
Талабаларнинг қизиқиш билан қабул  
қилиши.
 
 
 
 
 

 
162 
 
9. Келгуси режалар. 
 
1.Ўқитувчининг 
интернетдан 
янги 
маълумотларни 
олишини, 
тахлил 
қилишини мукаммаллаштириш. 
2. Янгилаш ва жорий этиш  
3. Касбий    тайѐргарликни 
инсонпарварлаштириш  
1. 
Талаба 
ушбу 
материалларни 
ўзлаштириши, 
конспект 
тайѐрлаши,  
мустақил ишлаши.  
2.  Адабиѐтлар билан ишлаши.  
3.Янги 
техногияга 
ѐндашуви.

 
163 
    
4 – МАВЗУ 
Минтақа биосферасига саноат, транспорт , қишлоқ хўжалиги 
ва бошқа омилларнинг таьсири. 
 
 
ТАЪЛИМНИНГ  ТЕХНОЛОГИК МОДЕЛИ 
Ўқув соати: 2 соат 
талабалар сони: 80 – 90  та 
Ўқув машғулоти  шакли 
 
Ахборотли ва кўргазмали маъруза 
 
Ўқув 
машғулотининг 
режаси 
1.
 
Экологик муаммо турлари 
2.
 
Минтақа биосферасига саноатнинг тасири 
3.
 
Ўзбекистон саноат марказларида атмосфера ҳавосининг 
ифлосланиш динамикаси 
 4.   Минтақа биосферасига транспорт ва қишлоқ ҳўжалигининг      
      таъсири 
 5.  Ўзбекистондаги экалогик муаммолар ва уларни яхшилаш    
йўллари 
Маърузанинг  мақсади:  Экалогик муаммолар ва уларнинг келиб чиқиш сабаблари, антропоген 
таъсир динамикаси ҳақида Экалогик  онгни шакллантириш. 
Педагогик вазифалар: 

 
Минтақа  биосфераси      ҳақида  
тушунча бериш. 

 
Республикада    муаммо  бўлиб 
турган    экологик  ва    табиатни  
муҳофаза  қилишга  оид масалалар. 

 
Кимѐлаштириш    воситаларидан  
фойдаланишнинг 
 
ижтимоий  
экологик      муаммолари  ҳақида  
тушунтириш бериш. 
Ўқув фаолиятининг натижалари: 
талабалар биладилар: 

 
Умумбашарий,    минтақавий,    маҳаллий 
муаммоларни  илмий асослайдилар. 

 
Атмосферани    ифлосланишида    саноат,   қишлоқ  
хўжалиги    ва    транспортнинг    таъсирини 
биладилар. 

 
Ўзбекистонда  экологик    вазиятни    яхшилаш 
йўлларини  таърифлайдилар.  
Таълим усуллари 
Кўргазмали маъруза,  тезкор сўров,  ақлий хужум 
Таълим воситалари 
Маъруза  матни,    дарслик,  ўқув  қўлланмалар,  
слайдлар,  кўргазмали қуроллар, мультимедия. 
Ўқитиш шакллари 
Оммавий, жамоавий. 
Ўқитиш шарт-шароити 
Махсус техник воситалар  билан жихозланган хона 
Мониторинг  
Тезкор сўров, савол-жавоб  
  
 
II. ТАЪЛИМНИНГ ТЕХНОЛОГИК ХАРИТАСИ 
 
Таълим шакли. 
Иш босқичи 
Фаолият 
ўқитувчиники 
                талабаларники 
Маъруза: тайёргарлик босқичи  
1-боқич. 
Ўқув машғулотига 
кириш  (5 дақ) 
1.1.  Дарснинг  аввалида  талабаларга  
маърузалар  матни  ва    топшириқларни  
тарқатадилар  (1 – илова)  
1.2.  Маъруза  мавзуси  ва  мақсадини  
айтади, 
 
талабаларнинг 
китобдан 
фойдаланишлари 
тушунтирилади.  
Маъруза кўргазмали ва ахборот шаклида 
боришини маълум қилади. 
 
 
1.1.Тинглайдилар, ѐзиб         
   оладилар    ва    маъруза  матни 
билан танишадилар. 
 
 

 
164 
2-боқич.  
Асосий босқич  
(65 дақ) 
2.1. 
Мавзу 
режаси, 
 
асосий 
тушунчалар билан тушунтирилади.  
2.2.    Мультимедия шаклида  маъруза 
мавзуси тушунтирилади. 
2.1. Ўқиб тинглайдилар.  
2.2. Мультимедия кўрадилар.  
3-боқич.  
Якуний 
(10 дақ) 
3.5
 
Мавзу  бўйича  якун  қилади, 
олинган 
билимларни 
келгусида 
касбий 
 
фаолиятларида 
фойдаланадилар.  Саволларга  жавоб 
берилади. 
3.2.  Келгуси  машғулот  учун  мавзу 
―Кимѐ саноати  атмосфера ҳавосининг 
атроф  –  муҳит  ва  инсон  саломатлиги  
ҳамда  турмуш  тарзига  таъсири‖ 
берилади. 
 
3.1. Саволлар беришади. 
3.2.  Топшириқларини  ѐзиб 
олишади. 
 
 
 
1-илова 
 
 БЛИЦ   СЎРОВ  УЧУН  САВОЛЛАР 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
    
 
 
33.
 
Экологик  муаммо деб нимага айтилади? 
34.
 
Атмосферани димиқиш ҳодисаси нима? 
35.
 
Чучук сув муаммоси. 
36.
 
Озон қатламининг сийракланиши. 
37.
 
Ўзбекистондаги экологик вазиятни яхшилаш. 
38.
 
Минтақавий муаммолар. 
39.
 
Ўзбекистондаги  экологик муаммолар. 
Таъриф: Йирик худудий  саноат мажмуалари  жойлашган районларда  табиатни 
муҳофаза қилиш.  Орол ва орол бўйи муаммолари,  сув ресурсларини  муҳофаза қилиш. 
Ҳайвонот ва ўсимлик дунѐсини  муҳофаза қилиш муаммолари. 

 
165 
 
 
     4 – Мавзу:   Минтақа биосферасига саноатнинг таъсири. 
 
1.
 
Экологик муаммо турлари. 
2.
 
Минтақа биосферасига саноат, қишлоқ хўжалиги ва транспортнинг таъсири. 
3.
 
Ўзбекистондаги экологик муаммолар, уларни  
     яхшилаш йўллари. 
4.
 
Минтақа биосфераси ҳақида тушунча. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
166 
Ma'ruza № 4 
 
 MavzuMintaqa biosfеrasiga sanoat, transport, qishloq xo’jaligi va boshqa omillarning  ta'siri. 
                                                  
Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   43




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin