Барча жониворлар ва уларнинг яшаш
шароитларини ўз ичига олган функционал
система
Продуцентлар
Яшил ўсимликлар, фотосинтез туфайли
энергияни органик модда шаклида йиғадилар
Ассоциация
Ўсимликлар қопламининг майда, лекин кўзга
аниқ кўринадиган ташқи кўринишига, яъни
физиономик бирлигига айтилади
Биотоп
Фотосинтез маҳсулдорлиги
Ўсимликлар томонидан ҳосил қилинган жамоа
ва шу жамоа билан боғлиқ ҳайвонлар ишғол
қилиб турган худуд
Редуцентлар
Бир суткада барг масса ѐки сатхи бирлиги
ҳисобига ютилган СО
2
нинг умумий миқдори
тушунилади
Ўлик органик моддалар ҳисобига яшайди, шу
модда қайтадан анорганик моддаларга
айлантиради
Экологик система
141
Биологик нуқтаи назардан
эксосистеманинг
компонентлари
142
Биологик нуқтаи назардан эксосистеманинг
компонентлари
Ноорганик моддалар
Органик моддалар
Ҳаво,сув, иқлим режимига аралашиб кетувчи мухит ва
физик факторлар
автотроф организмлар
Фаготрофлар
Гетеротроф организмлар
145
Мавзу: Экотизимлар, уларнинг ўзгариши ва барқарорлиги
(ўқув-услубий қўлланма)
6.
Дарснинг мақсади:
Табиатдаги барча организмларнинг ўзаро ва ташқи муҳит билан бўлган барча
боғланишлари экотизимни ташкил қилади. Барча жониворларни ва уларни ўз ичига
олган функиционал тизим экологик тизим деб аталади. Экотизимлар организмларнинг
озиқланиш даражасига қараб табақаланади. Талабалар экологияда экотизимни кенг
функционал
бирлик
сифатида
тасаввур
қилишлари
ва
билимларини
шакллантиришлари лозим.
7.
Дарснинг вазифаси:
Экотизим
тушунчасини
озиқланиш
даражаси
билан
боғлиқ
бўлган
биогеоценологик қобиқнинг ҳар қандай объектга тадбиқ этишни, функционал
жиҳатдан фарқ қиладиган организмларнинг экологик гуруҳларга бўлинишини
талабалар ўрганадилар.
8.
Ўқув жараѐнининг мазмуни:
10.
Экотизимлар ҳақида тушунча.
11.
Продуцентлар – автотроф организмлар тўғрисида.
12.
Консументлар - гетеротроф организмлар хақида тушунча
13.
Консументлар-органик моддаларни ҳисобига яшовчилар ва уларни шакли
тўғрисида.
14.
Редуцентлар – ўлик органик моддалар ҳисобига яшовчилар, шу моддаларни
қайтадан органик моддаларга айлантирувчилар ҳақида.
15.
Экотизимни ўзгариши ва барқарорлиги.
16.
Табиатда содир бўладиган сукцессияларнинг алмашиниши тўғрисида.
17.
Бирламчи ва иккиламчи сукцессиялар.
18.
Сукцессия жараѐнларининг босқичлари тўғрисида.
9.
Ўқув жараѐнини амалга ошириш технологияси - метод, форма(шакл), восита,
усул, назорат, баҳолаш.
а ) Дарснинг тури- суҳбат.
б ) Метод- Бумеранг, Вертушка, ФСМУ.
в ) Форма (шакл) –гуруҳ.
г ) Восита –доска, тарқатма материал, жадвал, графиклар.
д ) Усул-нутқ.
е ) Назорат-кузатиш.
ж ) Баҳолаш- ўз-ўзини ва умумий баҳолаш.
10.
Метод- Бумеранг, Вертушка, ФСМУ.
Бумеранг тренинги
Талабалар кичик гуруҳларга бўлинади. Уларга вазифа ѐзилган материал
тарқатилади ва ўз фикрларини баѐн қиладилар.
146
1-гуруҳга бериладиган вазифа
1. Экотизимларни тушунтириб беринг.
2. Экотизим атамасини фанга қайси олим киритган?
3. Экотизим тушунчасини озиқланиш даражаси билан боғланг.
2-гуруҳга бериладиган вазифа
1. Муҳит омилларини кўрсатинг.
2. Биогеокенологик қобиқ нима?
3. Экотизимни ўрганган олимлар.
3-гуруҳга бериладиган вазифа
1. Экотизимнинг боғланишини тушунтиринг.
2. Функционал жиҳатдан фарқ қиладиган организм гуруҳларини кўрсатинг.
3. Продуцентлар нима?
4-гуруҳга бериладиган вазифа
1. Табиатда содир бўладиган ўзгаришларни тушунтиринг.
2. Даврий ўзгарувчанлик нима?
3. Кўп йиллик ўзгарувчанликни тушунтиринг.
5-гуруҳга бериладиган вазифа
1. Консументлар нима?
2. Редуцентларни тушунтиринг.
3. Табиатда консументлар вазифасини ким бажаради?
Вертушка методи
Бу тренингда 3-4 та гуруҳга материал тарқатилади ва ҳар бир гуруҳ якка ҳолда
белгилайди. Ундан сўнг бу материаллар гуруҳларга аралаштириб берилади ва яна
белгиланади.
Талабалар ўртасида бу материал 3 ѐки 4 марта айлангандан кейин ўқитувчи
талабалар билан тўғри жавобни муҳокама қиладилар.
Т/р
Организмларнинг экологик
гуруҳлари
Автотроф
Гетеротроф
Ўлик органик
модда
1
Продуцентлар
2
Консументлар
3
Редуцентлар
6.Мустақил бажариш учун вазифалар
Экотизимлар, уларнинг ўзгариши ва барқарорлиги.
Экотизимлар тузилиши.
Агар биомларда йиғилган организмнинг ҳар хиллиги ҳисобга олинадиган бўлса,
уларнинг трофик ва хронологик боғланиш йўллари жуда ҳам мураккаб эканлиги кўзга
яққол ташланади. Агарда биомларнинг озиқланиш шароитлари қўшиб ўрганилса, бу
мураккабликни ўлчаш янада қийинлашади.
147
Экология фани жонли организмнинг муҳит шароитидаги абиотик омиллар
таъсирига қандай шаклда ва қай даражада боғлик эканини ўрганади, бу эса
организмларнинг озиқланиш жараѐнида сезилади. Организмлар билан бу омиллар
ўртасида ҳар хил шаклдаги боғланишлар мавжуд: ѐруғлик, ҳарорат, даврийлик, намлик,
кимѐвий, эдафик омиллар ва бошқалар шулар жумласидандир.
Табиатдаги барча организмларнинг ўзаро ва ташқи муҳит билан бўлган барча
боғланишлари экосистемани ташкил қилади. Бу атамани биринчи бўлиб фанга 1935 йилда
инглиз олими эколог А.Тенсли таклиф қилган. У анорганик ва органик омиллар тенг
хуқуқли компонентлар сифатида намоѐн бўлади, деб ҳисоблайди. Тенсли жонли
организмларни уларни ўраб турган муҳитдан ажратиб бўлмаслигини алоҳида қайд этади.
У экологик тизимни ер юзасидаги табиатнинг асосий бирлигидир, деб қабул қилади.
Бу тизим маълум ҳажмга эга эмас, у маконнинг исталган узунлигини эгаллаши
мумкин.
Шундай қилиб, барча жонворларни ва уларнинг яшаш шароитларини ўз ичига
олган функционал тизим экологик тизим деб аталади. Экотизимни чуқур ўрганган
олимлар Линдеман, Э.Одум, Й.Овинтен, Вингберглар ўз асарларида унинг моҳиятини
тўла ѐритадилар. Жумладан, Линдеман биринчи бўлиб озиқланиш даражасини ўрганишга
энергетик нуқтаи назардан ѐндошиш кераклигини айтди.
Экотизим ҳам организмларнинг озиқланиш даражасига қараб табақаланади. Шунга
кўра бир биогеоценознинг ўзи фитоценоз чегарасида бир бутун экотизим бўлиб
ажратилиши мумкин.
Экотизим озиқланиш даражаси билан боғлиқ бўлган тирик организмларнинг
маълум бир ҳудуди йиғиндиси ҳисобланади. Қолаверса, бу организмларнинг озиқланиш
даражаси билангина эмас, балки ўзаро бир-бирлари билан модда ва энергия алмашинуви,
анорганик муҳит компонентлари (қаттиқ, суюқ ва газ фазалари, уларнинг таркиби, иқлим
шароитлари ва бошқалар) билан ҳам узвий боғланган бўлади.
Демак, экотизим тушунчаси озиқланиш даражаси билан боғлиқ бўлган
биогеоценологик қобиқни хар қандай объектга татқиб қилиш мумкин. Шу сабабдан бўлса
керак, чет эл адабиѐтларида экотизим атамаси ―биогеоценоз‖ атамаси маъносида
ишлатилади.
Академик В. Н. Сукачев экотизимни қуйидагича таърифлайди:
3.
Биом фитоценозлар, зооценозлар, микробиоценозлар, микроценозлар
барча озуқа ва фазадаги боғланишларни бирлаштириб туради.
4.
Муҳит омиллари: экотоп, калиматоп, эдафатоп. Дунѐдаги барча
экотизимларнинг ўзаро боғланиши Ер шари бўйича катта экотизимлар
тўғрисидаги тасаввурнинг шаклланишига олиб келади, яъни амалда
биосфера тўғрисидаги тушунчани пайдо бўлишига сабаб бўлади.
Экологияда экотизим жуда кенг функционал бирлик сифатида
белгиланган, чунки унда ѐпиқ модда айланиши мавжуд.
Табиатда модда алмашиниш жараѐнини сақлаб туриш учун анорганик моддаларни
ўзлаштириш мумкин бўлган шакллар заҳираси бўлиши керак. Бунда функционал
жиҳатдан фарқ қиладиган организмларнинг учта экологик гуруҳлари бўлиши керак:
продуцентлар, консументлар ва редуцентлар.
Продуцентлар – булар автотроф организмлардир. Яшил ўсимликлар, фотосинтез
туфайли энергияни органик модда шаклида танасида йиғадилар, бошқача айтганда, булар
ўзларининг гавдасини анорганик моддалар ҳисобига ҳосил қилиш қобилиятига эгадир.
Консументлар – булар гетеротроф организмлардир. Консументлар продуцентлар
томонидан ѐки бошқа консументлар томонидан ҳосил қилинган органик моддалар
ҳисобига яшайди ва уларни янги шаклга айлантиради.
148
Редуцентлар – ўлик органик моддалар ҳисобига яшайди, шу моддаларни қайтадан
анорганик моддаларга айлантиради. Бу тақсимлаш нисбийдир, чунки консументлар ҳам,
продуцентлар ҳам айрим ҳолларда редуцентлар шаклида намоѐн бўлади. Ҳаѐтий даврида
улар ўзини ўраб олган муҳитга модда алмашиш жараѐнида минерал моддаларни чиқариб
турадилар.
Табиатда консументлар ролини фақат ҳайвонлар бажаради, уларнинг фаолиятлари
атомларнинг циклик миграциясини экотизимда сақлашда ва тезлатишда жуда ҳам
мураккаб шаклда намоѐн бўлади.
Табиатда экотизимлар кўламлари жуда хилма-хилдир. Худди шунингдек, моддалар
айланишининг ѐпиқлик даражаси ҳам бир хил эмас, яъни бир хил атомнинг босқичда
такрорланиши бир неча марта юз беради. Айрим тизим сифатида дарахтлар поясидаги
лишайникларни кўриш мумкин.
Экотизим ўзининг ҳажмига қараб қуйидаги турларга бўлинади:
1)
Макроэкотизим - океан ѐки жўғрофик ҳудудлар;
2)
Мезоэкотизим - ўрмон, ховуз, кўл;
3)
Микроэкотизим - қуриѐтган дарахт, колба, аквариум.
Макроэкотизим. Катта ѐки кичик экотизимларга энергиянинг кириш-чиқишида
муҳитнинг ўзгараши ҳар хил бўлади, яъни 1)ўзгариш экотизимнинг ҳажмига боғлиқ, агар
у катта бўлса (табиий ҳудуд, океан), ташқи муҳитнинг қисман ўзгаришига карам
бўлмайди, кичиклар (ҳовуз, боғ) қарам бўлади; 2) экотизим катта бўлса, унда энергия ва
моддалар келиши, алмашиниши ва чиқиши ҳам кўп бўлади; 3)экотизимда автотроф ва
гетеротроф организмлар ўртасида бўлиб ўтадиган жараѐнлар тенглигининг бузилиши
кучли бўлса, уни тиклаш учун ташқаридан келадиган энергия ҳам кўп бўлади; 4)ѐш
тизимларнинг ривожланиш стадияси ва даражаси эски, етилган системалардан фарқ
қилади.
Экотизимлар тузилиши. Экотизимларнинг асосий хусусиятларидан бири - бу ер
усти муҳити, чучук сув, денгиз ѐки сунъий экотизимларда учрайдиган автотроф ва
гетеротроф организмлар ўртасидаги муносабатлардир. Экотизимлар трофик (озиқланиш)
тузилиши бўйича қуйидаги поғоналарга бўлинади, яъни: 1)юқори автотроф (мустақил
овқатланувчи) поғона ѐки ―яшил поғона‖. Бу поғонани ўсимликлар ѐки уларнинг
қисмлари ташкил қилади. Улар ўз таналарида органик моддалар тўплайди. 2)пастки
гетеротроф поғона (бошқалар билан овқатланиш)да тупроқда тўпланган турли
қолдиқ(барг, шоҳ, илдиз)лар намлик ѐрдамида чирийди, моддалар бир кўринишдан
иккинчи кўринишга ўтади ва мураккаб бирикмалар ҳосил бўлади.
Биологик нуқтаи назардан экотизим таркибида қуйидаги компонентларни ажратиш
мумкин, яъни: 1) Ноорганик моддалар (С, N, CO
2,
H
2
O); 2) Органик моддалар биотик ва
абиотик қисмларни бирлаштиради; 3) Ҳаво, сув ва субстрат муҳитлар бўлиб, улар
иқлимнинг ҳамма физикавий омилларини ўз ичига олади; 4) Автотроф организмлар
мажмуи - продуцентлар (яратувчилар), яшил ўсимликлар; 5) Гетеротроф организмлар –
макро- ва микроконсументлар ѐки фагатрофлар тайѐр бирламчи маҳсулотлар ҳисобига
яшайдиган ҳайвонлар сапротрофлардан чириндилар ҳолатига ўтказадиган организмлар
мажмуаларига редуцентлар ѐки деструкторлар кириб, уларни бактериялар, замбуруғлар,
содда тузилган ва ўлик органик моддалар билан озиқланадиган организмлар ташкил
қилади. Трофик тузилишдаги қонуниятлар икки категорияга бўлинади: биофаглар –тирик
органик моддалар билан озиқланувчилар ва сапрофаглар – ўлик органик моддалар билан
озиқланувчилар. Биофаглар ичида фитофаглар - ўтхўр ҳайвонлар, инсонлар, паразитлар
бирламчи консументлар, йиртқичлар иккиламчи, учламчи консументлар учрайди.
149
7.Мустақил ишлаш тартиби
1.топшириқ
Адабиѐтлардан фойдаланган ҳолда экотизимлар ва биоценозлар ҳақида маълумот йиғиб,
унинг тавсифи жадвалга чизилади.
2.топшириқ
Экотизимлар ўзгариши ҳақидаги маълумотларни адабиѐтлардан фойдаланиб, жадвалга
тушурилади.
8.Кутиладиган натижалар
А) Мавзу бўйича мақсадни тушунтириш
Б) Талабаларда қизиқиш уйғотиш
В)Янги технологик усулларни кўллаш
Талаба
А)Мавзу бўйича тўла маълумот олиш
Б) Талабалар билимини шакллантириши
В) Талабалар қизиқиш билан қабул қилиши.
150
6 МАВЗУ
Популяция миқдорини бошқарувчи омиллар
I. ТАЪЛИМНИНГ ТЕХНОЛОГИК МОДЕЛИ
Ўқув соати: 3 соат
талабалар сони: 10 – 12 та
Ўқув машғулоти шакли
Билимларни кенгайтириш ва чуқурлаштириш бўйича лаборатория
машғулот
Лаборатория
машғулотининг режаси
10.
Популяция аъзоларининг ҳаѐтий белгилари.
11.
Популяциянинг гурух хоссалари.
12.
Популяциянинг классификацияси.
Ўкув машғулотининг мақсади: Талабаларни популяция хақида тушунча, белгиларини,
гурухларини, классификация ва биологик бирликларини ўргатилади.
151
II. ТАЪЛИМНИНГ ТЕХНОЛОГИК ХАРИТАСИ
Таълим шакли. Иш
босқичи
Фаолият
Ўқитувчиники
талабаларники
Маъруза: тайёргарлик босқичи
1-боқич.
Ўқув машғулотига
кириш
(30 дақ)
1.1. Мавзуни мақсади, режадаги ўқув
натижаларини эълон қилади, уларнинг
аҳамиятини ва долзарблигини асослайди.
Машғулот
ҳамкорликда
ишлаш
технологиясини қўллаган ҳолда ўтишни
маълум қилади.
1.2. Тезкор сўров ѐрдамида ушбу мавзу
бўйича маълум бўлган тушунчаларнинг
айтилишини таклиф этилади (1- илова).
1.3.
Талабалар
жавобини
тинглайди,
хатоларини тўғрилайди.
1.4.а 1.4. Талабаларга «Ақлий хужум» усули
бўйича тезкор ва аниқ тушунтирилади
(2-илова)
тушунчаларга
изохларни
тўғрилайди ва саволларга жавоб қайтаради.
1.5. Тушунчаларга изохларни тўғрилайди
ва саволларга жавоб қайтаради.
1.1.Тушунчаларини
айтадилар.
1.2. Саволлар берадилар
1.3.Талабалар
жавоб
берадилар,
1.4. Жадвал устунларини
тўлдиради ва муҳокамада
иштирок этади.
2-боқич.
Асосий босқич
(65 дақ)
2.1. Талабаларга популяция ҳақида
тушунча
белгилари,
популяция
қонунлари, бир – бири билан экологик
алоқалари ва гурухлик хоссалари бўйича
ўқув материаллари берилади, уларга иш
бошлашни таклиф этадилар.
2.2.
Вазифани
бажаришда
ўқув
материаллари (дарслик, маъруза матни,
ўқув
қўлланмалардан
фойдаланиш
мумкинлигини эслатади).
2.3. Ишни тугаллаган талаба иш
натижаларини тўғрилигини текширади ва
камчиликларни тўғрилаб туради.
2.1. Саволлар беради.
2.2.
Популяцияни
белгиларини, тузилиши,
сони
генетик
хусусиятларини
лаборатория ва дала
шароитида аниқлашни
ўрганадилар.
2.3. Популяцияни гуруҳ
ҳоссаларини
ўрганадилар.
2.4.
Популяциянинг
классификациясини
Педагогик вазифалар:
Талабаларга популяция ҳақида,
унинг турлари;
Белгилари, гурухлари;
Экологик ва географик
популяциялар;
Популяция миқдори;
Модификация ва бошқарувчи
гурухлар ҳақида тушунча
берилади.
Ўқув фаолиятининг натижалари:
талабалар биладилар:
Уйда машгулотга оид материаллар билан
танишиб, иш дафтарига таҳлил усулини ѐзиб
келадилар.
Популяциянинг гуруҳ ҳоссалари: тур
вакилларини маълум майдондаги сони,
зичлиги, янги вакиллар сони.
Популяциянинг миқлори ва зичлигига таъсир
этувчи омиллар.
Бошқарувчи гуруҳларни ўрганадилар.
Таълим усуллари
Лаборатория машғулоти, тезкор сўров, ақлий ҳужум,
мунозара.
Таълим воситалари
Дарслик, маъруза матни, ўқув қўлланмалар,
кўргазмали қуроллар, идишлар.
152
2.4. Саволларга жавоб беради.
2.5. Гурухларга тест саволларини
тарқатади. (3 илова).
2.6. Гурухлар фаолиятига умумий балл
берилади.
таърифлайдилар.
2.5.
Популяциянинг
миқдори ва зичлиги
таъсир
қилувчи
омилларни ўрганадилар.
2.6. Тест саволларига
жавоб берадилар.
3-боқич.
Якуний
(10 дақ)
3.1. Мавзу бўйича якун қилади, олинган
билимларни
келгусида
касбий
фаолиятларида аҳамиятга эга эканлиги
муҳимлигига
талабалар
эътибори
қаратилади.
3.2. Мустақил иш учун ―Кимѐлаштириш
воситаларидан
фойдаланишнинг
ижтимоий экологик муаммолари‖.
3.3.
Келгуси машғулот учун мавзу
.―Биосферанинг умумий тузилмаси ҳақида
тушунча: сув, углерод ва азотнинг
табиатда айланиши‖ берилади.
3.4. Саволларга жавоб беради
3.1. Саволлар беришади.
3.2. Топшириқларини ѐзиб
олишади.
1-илова
ТЕЗКОР СЎРОВ УЧУН САВОЛЛАР
23.
Тур вакилларининг умумий сони.
24.
Ўсиш тезлиги.
25.
Популяциянинг ўсиши.
26.
Туғилиш, ўсиш.
27.
Элементлар популяцияси.
28.
Экологик популяция.
29.
Географик популяция.
30.
Бошқарувчи омиллар.
31.
Популяциянинг биологик бирликлари.
32.
Ҳаѐтий белгилари.
2-илова
АҚЛИЙ ХУЖУМ УЧУН САВОЛЛАР
12.
Популяциянинг сони тузилиши?
13.
Биологик бирлиги?
14.
Популяциянинг миқдори?
15.
Бошқарувчи омиллар?
16.
Популяция ичидаги қонун?
153
3 – илова
МАВЗУ БЎЙИЧА ТЕСТ САВОЛЛАРИ
1.
Экологик популяцияларни нечта типлари бўлиши мумкин?
а)
2 та
б)
3 та
в)
4 та
г)
5 та
д)
6 та
2.
Популяциянинг асосий параметрлари нечта?
а)
4 та
б)
5 та
в)
6 та
г)
7 та
д)
8 та
Dostları ilə paylaş: |