Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ZOMIN XALQ BOG’I Rеspublikadagi Turkiston tog’ tizmasining shimoliy yonbag’irlarida joylashgan. 1977 yilda tashkil etilgan. Uning maydoni 47,7 ming gеktar bulib, dеngiz satxidan 1000-4030 m ba- landlikda joylashgan. Ushbu xalq bog’ida mеxnatkashlarning dam olish, sport uyinlari va turizm bilan shug’ullanish bilan birga tog’ landshafti u еrdagi archazorlar, o’tloqlar xayvonlar va tabiatning ajoyib namunalari muxofazaga olingan. Muammoli vaziyat Planеtamizda ilmiy-tеxnika taraqqiyoti bir tarafdan hayvonot olamining kamayib kеtishiga sabab bo’moqda. Jahon ko’lamida dеmografik o’zgarishlar, shaharlar va sanoat markazlarining tеz suratlar bilan o’sib borishi, Yangi inshootlarning qurilishi, qo’riq еrlarning o’zlashtirilishi o’sha joylarda yashovchi ayrim noyob hayvonlarning yanada kamayib kеtishiga sabab bo’lmoqda. Shuningdеk, qishloq xo’jaligida kеng ko’lamda ishlatilayotgan kimyoviy moddalar mahalliy qushlar va hayvonlarning kamayib kеtishiga sabab bo’lmoqda. Adabiyotlar: 1.A.To’xtaеv Ekologiya. T., ―O’qituvchi‖., 1998y. 2.Yu.Shodimеtov Ijtimoiy ekologiyaga kirish. T., «O’qituvchi‖, 1994y. 3.G.V.Stadnitskiy, A.I.Rodionov Ekologiya. Moskva., «Visshaya shkola‖.,1988y. 4.Sh.Otaboеv, M.Nabiеv Inson va biosfеra. T., ―O’qituvchi‖, 1995y. 5.―O’zbеkistonda atrof-muhitni himoya qilish va tabiiy rеsurslardan foydalanish‖., O’zR tabiat muhofazasi Davlat qo’mitasining ma'ruzalari. T., 1993y. 372 18 - МАВЗУ Табиий муҳит ҳолатини назорат қилиш мониторинги. Экологик экспертиза I. ТАЪЛИМНИНГ ТЕХНОЛОГИК МОДЕЛИ Ўқув соати: 3 соат талабалар сони: 10 – 12 та Ўқув машғулоти шакли Билимларни кенгайтириш ва чуқурлаштириш бўйича лаборатория машғулот Лаборатория машғулотининг режаси 1. Ташқи муҳит ҳолатини назорат қилиш. 2. Антропоген тазийқ кучли бўлган ҳудудларни назорат қилиш. 3. Фан даражадаги назорат (ифлосланиш). 4. Экологик мониторинг ҳақида тушунча. Ўкув машғулотининг мақсади: Талабаларга табиий муҳит ҳолатини назорат қилиш, экологик мониторинг ва экспертиза ўрганадилар. Педагогик вазифалар: Талабаларни антропоген таъсири кучли бўлган худудларни назорат қилиш. Юза сувларни ифлосланиши. Экологик мониторинг ҳақида тушунча. Экологик экспертиза – экологик экспертиза табиат – жамият тизимидан ўзаро боғланиш ва зиддиятлар ҳақида тушунча берилади. Ўқув фаолиятининг натижалари: талабалар биладилар: Уйда машгулотга оид материаллар билан танишиб, иш дафтарига таҳлил усулини ѐзиб келадилар; Атропоген ифлосланишларни ўрганадилар. Экологик мониторинг ҳақида тушунча оладилар. Муҳитни оптималлаштиришни ўрганадилар. Экологик экспертиза ҳақида тушунча биладилар. Таълим усуллари Лаборатория машғулоти, тезкор сўров, ақлий ҳужум, мунозара. Таълим воситалари Дарслик, маъруза матни, ўқув қўлланмалар, кўргазмали қуроллар, идишлар. Ўқитиш шакллари Билимларни чуқурлаштириш ва кенгайтириш, индивидуал ва гуруҳ бўйича ўқитиш Ўқитиш шарт-шароити Махсус лаборатория воситалари билан жихозланган хона Мониторинг Тезкор сўров, савол-жавоб, тест II. ТАЪЛИМНИНГ ТЕХНОЛОГИК ХАРИТАСИ Таълим шакли. Иш босқичи Фаолият Ўқитувчиники талабаларники Маъруза: тайёргарлик босқичи 1-боқич. Ўқув машғулотига кириш (30 дақ) 1.1. Мавзуни мақсади, режадаги ўқув натижаларини эълон қилади, уларнинг аҳамиятини ва долзарблигини асослайди. Машғулот ҳамкорликда ишлаш технологиясини қўллаган ҳолда ўтишни маълум қилади. 1.2. Тезкор сўров ѐрдамида ушбу мавзу 1.1.Тушунчаларини айтадилар. 1.2. Саволлар берадилар 1.3.Талабалар жавоб берадилар, 1.4. Жадвал 373 бўйича маълум бўлган тушунчаларнинг айтилишини таклиф этилади (1- илова). 1.3. Талабалар жавобини тинглайди, хатоларини тўғрилайди. 1.4.а 1.4. Талабаларга «Ақлий хужум» усули бўйича тезкор ва аниқ тушунтирилади (2-илова) тушунчаларга изохларни тўғрилайди ва саволларга жавоб қайтаради. 1.5. Тушунчаларга изохларни тўғрилайди ва саволларга жавоб қайтаради. устунларини тўлдиради ва муҳокамада иштирок этади. 2-боқич. Асосий босқич (65 дақ) 2.1. Талабаларга ташқи муҳит ҳолатини назорат қилиш мониторинг, экологик экспертиза, атроф – муҳитни муҳофаза қилиш ҳақида ўқув материаллар берилади ва талабаларга иш бошлашни таклиф этадилар; 2.2. Вазифани бажаришда ўқув материаллари (дарслик, маъруза матни, ўқув қўлланмалар) дан фойдаланиш мумкинлигини эслатади. 2.3. Ишни тугаллаган талаба иш натижаларини тўғрилигини текширади ва камчиликларни тўғрилаб туради. 2.4. Саволларга жавоб беради. 2.5. Гурухларга тест саволларини тарқатади. (3 илова). 2.6. Гурухлар фаолиятига умумий балл берилади. 2.1. Саволлар беради. 2.2. Орол ва Орол бўйи экологик ҳолатини таснифлайдилар; 2.3. Инсон, ўсимлик ва ҳайвонот оламига Орол денгизининг қуришини ўрганадилар; 2.4. Орол бўйида яшовчи ҳалқларнинг саломатлигига таъсирини ўрганадилар; 2.5. Оролни тиклаш йўлларини ўрганадилар. 2.6. Тест саволларига жавоб берадилар. 3 – босқич. Якуний (10 дақ.) 3.1. Мавзу бўйича якун қилади, олинган билимларни келгусида касбий фаолиятларида аҳамиятга эга эканлиги муҳимлигига талабалар эътибори қаратилади. 3.2. Мустақил иш учун мавзу йўқ. 3.3. Келгуси машғулот учун мавзу берилмайди. 3.4. Саволларга жавоб беради. 3.1. Саволлар беришади. 3.2. Топшириқларини ѐзиб олишади. 374 1-илова ТЕЗКОР СЎРОВ УЧУН САВОЛЛАР 1. Ташқи муҳит ҳолатини назорат қилиш нима? 2. Антропоген тазийқни тушунтиринг? 3. Юза сувларни ифлосланиши? 4. Дюн даражасидаги назорат нима? 5. Экологик мониторингни тушунтиринг? 6. Инсоннинг нормал яшаши учун қандай муҳит керак? 7. Экологик экспертизани тушунтиринг? 8. Муҳитни сифати деб нимага айтилади? 9. Давлат экологик экспертиза деб нимага айтилади? 2-илова АҚЛИЙ ХУЖУМ УЧУН САВОЛЛАР 1. Инсоннинг ташқи муҳитга таъсири? 2. Экологик ҳавфсизлик нима? 3. Экологик таҳдидни тушунтиринг? 4. Экологик вазият нима? 5. Экологик тарбияни тушунтиринг? 3 – илова МАВЗУ БЎЙИЧА ТЕСТ САВОЛЛАРИ 1. Биосферанинг турғунлигини қандай таъминлаш мумкин? п) Биологик моддалар айланиш тезлигини ўзгартириш р) Геологик доирада моддаларнинг айланиш тезлигини ўзгартириш с) Биоген ва геологик моддаларни айланиши, энергияни тўғри тақсимлаш т) Одамни ҳўжалик фаолияти ѐрдамида таъминлаш мумкин у) Сув ва ҳавони айланишини мувозанатлаш билан 2. Минтақавий экологик муаммолар? а) Атмосферанинг ―димиқиши‖ б) Озон қатламининг сийраклашиши в) Кислотали ѐмғирлар г) СПИД ни авж олиши д) Орол ва Орол бўйи 3. Тоғ минтақасидаги нохуш ходисалар: а) Сел ходисасини кучайиши б) Ўт олиб кетиши в) Ҳайвонларнинг камайиши г) Ўсимликларнинг камайиши д) Юқоридаги жавобларнинг барчаси тўғри 4. Экология қандай фан? а) Боилогик фанлардан бири б) Ижтимоий фанлар жумласига киради в) Тирик организмлар билан ташқи муҳит ўртасидаги алоқани ўрганади г) Табиат, жамият ва техникани ўз ичига олган фан д) Юқоридагиларнинг барчаси тўғри 5. Экология фанида энг кўп фойдаланиладиган услублар? а) Тасвирлаш 375 б) Таққослаш в) Экспериментал г) Моделлаштириш д) Кузатиш 6. Экология фанига хисса қўшган Ўрта Осиѐ алломалари: а) Ал – хоразмий, Жайхоний б) Беруний, Бобур, Ибн Сино в) Самарқандий, Навоий, Фаробий г) Султон Балқий, Махмуд Ибн – Валий д) Фаробий, Ал – Хоразмий, Фарғоний 7. Тирик организмлар тарқалган асосий ҳаѐт муҳитлари: а) Сув, тупроқ, хаво, тирик организм б) Ер юзаси, қуѐш системаси в) Тирик организмлар, сув г) Ҳаво, тупроқ, коинот д) Ер, қуѐш, ой, тупроқ 8. 1961 йилга нисбатан Орол денгизининг шўрланиши қанчага ортиб кетди? а) Минерал тузлар, рельеф б) Ҳарорат, сув, ѐруғлик в) Инсон таъсири г) Рельеф, тупроқ, сув д) Ҳарорат, минерал тузлар, сув 9. Ҳаѐтни белгилаб берувчи омиллар мажмуи: а) Муҳитнинг тирик организм ҳаѐтига таъсир этувчи элементи б) Сув ва унинг барча физик ва кимѐвий ҳусусиятлари в) Ҳаво ва унинг кимѐвий таркиби г) Тупроқ ва унинг физик – кимѐвий ҳусусиятлари д) Тирик организмлар: ўсимлик, ҳайвон ва бактериялар 10. Мослашишнинг даражалари: а) Орган, тўқима, ҳужайра б) Молекулавий, ҳужайравий, организм, ценотик в) Организм, ҳужайравий, орган, тўқима г) Тўқима, молекулавий, ҳужайравий д) Биосферали, экотизимли жамоа 376 Илова Бахолаш мезони №5 № Мавзу бўйича саволлар Балл 1 Орол денгизининг қуриш сабаблари? Чўлланиш нима? 0,5 2 Орол денгизининг қуришининг иқлимга таъсири? Орол атрофидаги экологик ҳолатни қандай баҳоланади? 0,5 3 Экологик ҳалокат деб нимага айтилади? Орол денгизини сақлаб қолиш мумкинми? 0,8 4 Оролнинг қуриган қисмидан қандай моддалар кўтарилади? Орол атрофида ўсимлик дунѐсининг ҳолати қай ҳолатда? 0,5 5 Ташқи муҳит ҳолатини назорат қилиш нима? Антропоген тазийқни тушунтиринг? 0,5 6 Юза сувларни ифлосланиши? Дюн даражасидаги назорат нима? Экологик мониторингни тушунтиринг? 0,5 7 Инсоннинг нормал яшаши учун қандай муҳит керак? Экологик экспертизани тушунтиринг? 0,5 8 Муҳитни сифати деб нимага айтилади? 0,2 9 Инсоннинг ташқи муҳитга таъсири 0,5 10 Экологик ҳавфсизлик нима? Экологик таҳдидни тушунтиринг 0,5 11 Экологик вазият нима? 0,3 12 Экологик тарбияни тушунтиринг? 0,5 13 Давлат экологик экспертиза деб нимага айтилади? 0,5 14 Инсоннинг Орол денгизининг қуришига таъсири? Орол атрофида яшовчи ҳалқларнинг соғлигига денгиз қуришининг таъсирини? Чўлланиш қандай пайдо бўлади? 0,7 15 Орол денгизи ва Орол экологиясининг минтақада яшовчи аҳолига таъсири? 0,5 16 Орол минтақасида ичимлик сув муаммоси? 0,3 17 Мавзу бўйича тест саволлари 1,0 18 ФСМУ методи 0,2 Жами 9 377 Мавзу: Ташқи муҳит ҳолатини назорат қилиш мониторинги, экологик экспертиза (ўқув-услубий қўлланма) 1. Дарснинг мақсади. Экологик мониторинг атроф-муҳитни яхшилаш ва биосферани мусаффо сақлаш бўйича қатор тадбирларни амалга ошириш, унинг объекти табиат, антропоген ѐки табиат антропоген тузилмалари ҳолатини назорат қилиш ва олдини олиш, ягона экологик сиѐсат юргизишда, давлат экологик экспертизаси муҳим рол ўйнайди. Экологик экспертиза табиат ва жамият тизимидаги барча ўзаро боғланишлар ва зиддиятларни ҳар томонлама таҳлил қилади ва шу каби тушунчалар ҳақида маълумотлар берилади. 2. Дарснинг вазифаси. Мониторингнинг вазифаси фақат фактларни қайд этиш билан чекланмасдан, балки экспериментлар ўтказиш, жараѐнларни моделлаштириш, илмий башоратларнинг сифатини текшириш билан ҳам шуғулланади. Ундан ташқари, доимий кузатишлар олиб бориш ва биосферанинг ҳозирга ҳолатидаги фанлар параметрини аниқлаш, инсонлар таъсири туфайли содир этилган ўзгаришларни таққослашдан иборатдир. Давлат экологик экспертизаси республикада маълум бўлган эксперт органларининг тизимида алоҳида ўрин эгаллайди, шунингдек табиат-жамият тизимидаги барча ўзгаро боғланишлар ва зиддиятларни ҳар томонлама таҳлил қилади. 3. Ўқув жараѐнининг мазмуни. 1. ―Мониторинг‖ қайси сўздан олинган? 2. Мониторингнинг объекти. 3. Глобал мониторинг. 4. Миллий мониторинг. 5. Маҳаллий мониторинг. 6. Ҳудудий мониторинг. 7. Давлат экологик экспертизаси. 8. Экспертиза турлари. 9. Экологик экспертизанинг аҳамияти. 4. Ўқув жараѐнини амалга ошириш технологияси - метод, форма(шакл), восита, усул, назорат, баҳолаш. 5. Бумеранг ва вертушка методларини қўллаш. . Бумеранг тренинги. Талабалар кичик гуруҳларга бўлинади ва уларга материал тарқатилади. Ҳар бир гуруҳ ўз фикрини баѐн қилади ва гуруҳлар орасида савол-жавоблар кетади. 1-гуруҳга саволлар 1. Мониторинг нима? 2. Экологик мониторинг нималарни амалга оширади? 3. Экологик экспертиза нима? 2-гуруҳга саволлар 1. Экологик мониторининг вазифалари. 2. Экологик мониторингни ташкил қилишдан мақсад. 3. Экологик экспертизанинг вазифалари. 3-гуруҳга саволлр 378 1. Глобал (биосфера) мониторинги кимлар томонидан амалга оширилади? 2. Давлат экологик эксперизаси қайси тизимдаги зиддиятларни тахлил қилади? 3. Ҳудудий мониторинг ким томонидан олиб борилади? 4-гуруҳга саволлар 1. Экологик мониторинг асосан нималарга эътибор бериши керак? 2. Биосферада кетаѐтган жараѐнларни ким назорат қилади? 3. Антропоген тазйиқ кучли бўлган минтақаларни ким назорат қилади? 5-гуруҳга саволлар 1. Инсонни яхши яхшаши учун қандай муҳит бўлиши керак? 2. Муҳит сифати нима? 3. Экологик экспертизанинг вазифалари нималардан иборат? . Вертушка методи. Бу методда 3 та ѐки 5 та гурухга материал тарқатилади ва ҳар бир гуруҳ якка ҳолда белгилайди. Ундан кейин бу материал гуруҳларга аралаштириб берилади ва улар қайтадан белгилайдилар. Материални талабалар ўртасида 3-5 марта қайта айлантиргандан сўнг ўқитувчи ва талабалар ўртасида муҳокама бўлади. Ер тизимидаги атроф-муҳит мониторинги (И. П. Герасимов) Мониторинг блоклари Мониторинг объектлари Характерловчи кўрсаткичлар Хизмат ва таянч базалар Биологик Геотизим (хўжалик) Биосфера (глобал) 6. Мустақил бажариш учун вазифалар Ташқи муҳит ҳолатини назорат қилиш мониторинги, экологик экспертиза. Мониторинг тизимини шакллантирмасдан туриб, инсоннинг муҳит шароити ва умуман биосферани асраш мураккаб ишдир. Экологик мониторингда атроф-муҳитни яхшилаш ва биосферани мусаффо сақлаш бўйича қатор тадбирларни амалга ошириш кўзда тутилади, чунки биосферада вужудга келадиган ўзгаришлар асосан инсон фаолияти билан боғлиқдир. Мониторингда кўзда тутилган тадбирлар ўзгаришларнинг ривожланишини олдиндан билиш ва унинг олдини олиш имкониятини яратади. ―Мониторинг ― атамаси лотинча ―монитор‖ сўзидан олинган бўлиб, илгарига қаровчи ѐки ―кузатувчи― деган маънони англатади. БМТнинг атроф-муҳит билан шуғулланадиган котибияти экологик мониторингни атроф-муҳит элементларини маконда ва вақтда маълум мақсад ҳамда дастур асосида қайта кузатиш, деб таърифлайди. Мониторингнинг объекти табиат, антропоген, ѐки табиат антропоген экотизимлари бўлиши мумкин. Мониторингнинг мақсади фақат фактларни қайд этиш билан чекланмасдан, балки экспериментлар ўтказиш, жараѐнларни моделлаштириш, илмий башоратларнинг сифатини текшириш билан ҳам шуғулланади. 379 Мониторингни ташкил этишдан мақсад аѐн, у маҳаллий вазифаларни ечиши зарур, яъни айрим экотизимнинг ҳолатини кузатиши ѐки уларнинг бўлакларини (масалан,биотлар жонли организмлар мажмуаси) ва планетар характердаги, глобал тизимдаги мониторингларни ўз ичига олади. Глобал тизимдаги мониторинглар базасини космик ва ҳисоблаш техникаси ташкил этади. Шу нарса маълумки, сунъий ер йўлдошлари, учувчисиз ва учувчили бошқарилаѐтган йўлдошлар Ер биосферасида содир бўлаѐтган жараѐнлар ҳолатини жуда муваффақиятли кузатмоқда, айни вақтда бу жараѐнларни ерда туриб кузатиш жуда ҳам қийиндир. Мисол тариқасида, мониторингнинг маҳаллий вазифаси зараркунандалар популяциясининг динамикасини кузатиш ва уларни таъқиб қилиб туриш, жумладан катта майдондаги ҳашаротларни (у ѐки бу турнинг бутун ареалида), муҳофаза қилинадиган ҳайвонлар популяцияси ҳаракатини ҳисобга олиш. Мониторинг ўрмон ва дала ўсимликларига ҳашаротлар томонидан кўрсатиладиган зарарларни, уларнинг вақтларини назорат ва тахлил қилиш имкониятини беради. Кузатиш нуқталаридан олинган ялпи маълумотлар ҳисоблаш техникалари ѐрдамида яхши таҳлил қилиниши керак. Шундай қилиб, экологик мониторинг ҳар хил даражадаги занжирларни ўз ичига олиши зарур, жумладан: 1) глобал (биосфера) мониторинг, бу халқаро ҳамкорликда амалга оширилади; 2) миллий мониторинг, бу ҳар бир давлатнинг ўзида махсус ташкил қилинган ташкилотлар томонидан олиб борилади; 3) худудий мониторинг - бу йирик ҳудудда халқ хўжалигини ўзлаштириш бўйича фаол фаолият кўрсатилаѐтган район экотизимидаги ҳудудда йирик ишлаб чиқариш комплекси барпо этилаѐтган бўлса; 4) маҳаллий (биоэкологик) мониторинг, аҳоли яшайдиган мавзелар, саноат марказларида, корхоналарда муҳит сифатининг ўзгаришларини ҳисобга олади. Академик И.П Герасимов мониторинг тизимларининг ҳар бирини ўз вазифасига эга блокларга бўлиб, уларни таъминловчи базалар мавжуд деб кўрсатади. Атмосферанинг ифлосланиш даражасини асбоблардан фойдаланиб баҳолаш усуллари билан бир қаторда, биологик индикациялардан, яъни жонли организмлардан ҳам фойдаланилади (тест-объектлар), айниқса маълум кимѐвий қўшилмаларга сезгир организмлар ишлатилади. Ҳозир кўп қўлланиладиган усуллардан бири - бу лихеноиндикация усулидир, лотинча ―лихенес‖ сўзидан олинган бўлиб, лишайник маъносини англатади, бу усул асосан шаҳардаги йирик корхоналар жойлашган жойлардаги кўчатларда учрайдиган лишайникларни ҳисобга олишга асосланган. Шу нарса аниқланганки, лишайникларнинг дарахтлар поясида учраши билан атмосферанинг ифлосланиши ўртасида боғланиш бўлиб, агар атмосфера заҳарли моддалар билан ифлосланган бўлса, лишайниклар у ердаги дарахтлар поясида кам учрайди. Маҳаллий мониторингнинг вазифасига саноат корхоналаридаги санитария –саноат лабораториясининг фаолияти ҳам киради. Бу лаборатория вазифасига саноат корхоналари цехлари, саноат майдонларидаги ҳавонинг ифлосланганлигини, шунингдек сув тармоқларидаги сувнинг ифлосланишини аниқлаш даражалари киради. Глобал ва миллий мониторингни ташкил этиш, яъни биосферадаги муҳитнинг сифати ҳақида маълумот йиғиш учун махсус хизмат қиладиган корхоналарни ташкил этиш зарурдир. Бундай мониторинглар учун база бўлиб антропоген омилларнинг таъсирига учрамаган узоқ фаолият кўрсатадиган ҳудудлар комплекси бўлиши керак. Бошқача қилиб айтадиган бўлсак, муҳитнинг фон даражаси маълум миқдорда сақланган жой бўлиши шарт, буни таққослаш туфайли инсоннинг биосферага кўрсатган таъсирини аниқлаш имконияти яратилиши лозимдир. |