Ўзбекистон республикаси

Psixologik tiplar – “A” va “B”
Psixologik izlanishlarning ko’rsatishicha, odamlarning 20-25 foizigina hamisha har turli balo-qazolarga, quvonchu-omadlarga tayyor bo’lishadi, ya’ni, har qanday vaziyatlarga tez moslashib, turli vaziyatlarda, har qanday odamlar guruhi bilan to’g’ri muomalaga kirishib ketaveradi. Katta sport marofoni, musobaqa oldidan sportchining hayajonlanishi, katta amaldorning qabuliga kirish oldidan xodimning siqilishi, yangi loyihaga kirishish oldidan menejer his qiladigan tashvishlar tabiiy, lekin ularga kirishib ketish, o’zini qo’lga olib, salomatligiga putur yetkazmaslik har kimning ham qo’lidan kelavermaydi. Ayrimlar ayni shunday tanglik vaziyatlarida shu qadar asabiylashadiki, bilganini ham yodidan chiqarib, boshqa “ko’chalarda” sarson bo’ladi. Tez moslashuvchanlar esa aksincha, murakkab vazifalarni hal qilish, tez fursatda muammoli holatdan chiqish, to’g’ri qarorlar qabul qilish sharoitida o’zgacha ilxomlanadi, yangi “tashvishlarni” kutib turgandek, qandaydir ko’tarinkilik, kuch-g’ayrat bilan ishga kirishadi. Tabiiy, qon bosimining, yurak urishining o’zgarishi yuqorida qayd etganimiz – ikkala holatda ham deyarli bir xil darajada o’zgarishi, ya’ni ortishi mumkin, lekin birinchilarda bu ko’rsatgichlarning ortishi egasi foydasiga bo’lmasa, ikkinchisida konstruktiv o’zgarishlar bo’ladi.

Shu kabi tanglik holatlarida o’zini yo’qotib qo’yadiganlar, “tez sinadilar, o’zlarini nihoyatda lohas” sezadiganlarning toblari ham tez qochadi, o’zini qayerga qo’yishni bilmay, uyga qaytgach, o’chini yaqinlaridan olib, jizzakilashadi. Bel og’rig’i bilan xastalanganlarning aksariyat qismi aynan shunday toliqishlar qurbonidir. Ba’zilar esa yurak xurujlari, ko’rish qobiliyatining keskin pastlashi holatlariga ham kuzatiladi.

Shu nuqtai nazardan psixologiya fanida odamlarni asosan ikki toifaga bo’lishadi – “A” va “B” toifalar.

Birinchi toifalilarda mas’uliyat hissi shu qadar kuchliki, ulardagi maqsad va omadga, muvaffaqiyatga intilish hayotining mazmuniga aylangan, ular o’zlarini hurmat qiluvchi kishilar. “A” toifadagilar o’ta ishchan, hamisha o’zlarini nima bilandir band qila oladiganlar bo’lib, ular odatda dam olishni bilmaydilar, ya’ni bo’sh vaqtda salomatligi tiklash, asablarga tin berish odatini tez-tez buzadilar. Bunday odam hamisha boshqalarning u qilayotgan ishlarni bilishini, tan olinishni, maqtovlarga sazovor bo’lishni xohlaydi, shuning uchun ham o’z oldiga biror maqsad qo’ysa, uni bajarish davomida ham natijalarni, ya’ni qo’lga kiritgan yutuqlarini, keyingi niyatlarini birovlarga bildirib amalga oshiradi.

“A” toifali shaxs – odatda nizoli shaxsdir, shu bois bo’lsa kerak, bundaylar xizmat pog’onasida ko’pam yuqorilab ketolmaydi. Aynan shundaylar haqida Nobel mukofoti laureati, ingliz biologi M. Medavar yozib, ularni boshlang’ich sinf partasidayoq aniqlash mumkin, deb ta’kidlagan edi. Shu toifaga kiradigan bola masalan, maktabda o’qiyotganda, darsni qanchalik puxta tayyorlaganidan qat’iy nazar, hamisha qo’lini ko’taraveradi, o’qituvchi bergan barcha savollarga javobi tayyorday his qiladi o’zini, tez-tez ovozi ham chiqib ketadi, bu bilan boshqalarning yaxshi baho olishlariga xalaqit beradi. Doimo o’qituvchi unga e’tibor berib, undan savollarga javob olaverishini, o’zini ko’rsatishni juda yaxshi ko’radi. Bir qarashda faol va tirishqoq ko’ringan bu bolada ba’zan ayni shu sifati tufayli sinfdoshlari bilan kelishmay qolishi mumkin.

Ikkinchi – “B” toifalilar esa boshqacha: ular bosiq, vazmin, hyech shoshganini ko’rmaysiz, o’zlariga unchalik katta mas’uliyat ham olmaydi, qo’shimcha vazifalarni ham olmaydi. Lekin dam olishga kelganda, ular juda usta, tiniqib uxlashni yaxshi ko’radi.

“B” tiplar ataylab ta’tillar olib, unda puxta ishlab chiqilgan jadval asosida dam olishni yaxshi ko’rishadi, bu ishga oila a’zolarini ham jalb etadi, shu xislati bilan ularni ham avaylaydi. Biror ishni qilish kerak bo’lsa, shoshmay, sekin, vazminlik bilan boshlaydi, sarosimaga tushmay bajaradi, qiyinchilik va tashvishlarga chidamli, hayotdagi turli mashmashalarni ham bosiqlik bilan qabul qiladi. Rahbarning har qanday topshiriqlarini qonunday, falsafiy qarash bilan qabul qiladi, boshliq topshiriq bersa, mamnuniyat bilan bajarishga kirishadi, “nega menga buyuraveradi” degan fikr hyech qachon bo’lmaydi, faqat ba’zan muddatidan kechikib ishni bajarishi mumkin.

Demak, xulosa qanday? “A” toifadagi odamlar kuchli bo’lib, turmushda kirishuvchan, moslashuvchan, maqsadli, lekin o’z salomatligini asrash borasida “B” dan orqada qoladi. Chunki ulardagi o’ta jonsaraklik, tirishqoqlik, ba’zan agressivlik sifatlari borki, bu uning xalovatini buzadi, demakki, asabini ham bora-bora charchatadi. Lekin ikkinchi toifa vakillarida ham muammo yo’q emas. Ulardagi o’ziga ishonchning sustligi va o’zi to’g’risidagi bahoning pastligi ana shunday salbiy omildir. Shunday bo’lsa-da, ikkalasidagi ijobiy tomonlarni ajratib olish mumkin va oqil va fozil inson yaxshisidan ibrat olib, o’zi uchun to’g’ri xulosalarni qilishi lozim.

Ikkala toifa vakillarida ham salomatligini o’zi asrashi uchun imkoniyat, zahira mavjud, umumiyligi shundaki, ikkalasi ham hayotdagi yo’lini aniq tasavvur qiladi, umumiy talab shuki, ularning ma’anaviyati boy bo’lishi kerak. Chunki ruhan sog’lom odam hamisha aniq-ravshan qarorlar qabul qiladi, bu qarorlar odatda jamiyat normalariga, ko’pchilik e’tirof etgan axloq qoidalariga zid bo’lmaydi. Umuman, bu o’rinda yana bir bor shaxs ma’naviyati va axloqiy qiyofasining uning salomatligiga bevosita bog’liqligini ta’kidlash joiz. Zero, ma’nan pok insonning har bir xatti-harakati, mehnati, tutumlari hyech kimning manfaatiga zid bo’lmaydi, aksincha, u halol mehnati, sof vijdoni, adolatliligi, sabr-toqati, yangiliklari yaqinlariga, qarindosh-urug’lari, mahalla-kuyga, yaxlit jamiyatga foyda keltirishidan mamnun yashaydiki, bu uning kayfiyatini ko’taradi, ruhini tetiklashtiradi. Atrofimizda ertadan kechgacha tinimsiz izlanib, ishlab kun ko’rayotgan, lekin charchoq hissini bilmaydigan, tinimsiz harakatidan nolimaydigan yuksak fazilatli, bama’ni odamlar ko’p. Ular kasal ham bo’lmaydilar, zero, “harakatdagi barokat” nafaqat qornini to’ydiradi, balki uning salomatligini ham kafolatlaydi, muhimi o’zgalar bilan ziddiyatlardan o’zini asray bilsa bas.