Ózbekstanda shomonlikdin’ zamanagóy kórinisleri Reje: Kirisiw

Ózbekstanda konfessiyalar arasında bag'ri tolerantlıqtıń tariyxıy túbirleri
Biziń mámleketimiz ozal-ozaldan áyyemgi dinler rawaj tapqan mákan retinde dúnya civilizatsiyası tariyxında bólek poziciyaǵa iye. Bul muborak jerde biziń babalarımız basqa dinge sıyınıw wákillerine mudami húrmet menen qaraganlar, mine sol jurt ozodligi jolında olar menen birge gúres alıp barǵanı, jelkeles bolıp miynet etkenin hesh kim biykar ete almaydı. Ekenin aytıw kerek, Oraylıq Aziya, atap aytqanda, Ózbekstan áyyemgi ásirlerden túrli mádeniyat, til, úrp-ádet, turmıs tárizine iye bolǵan, xilma qıylı dinlerge ıqtıqat etiwshi hám bir-birine uqsas bolmaǵan túrli xalıqlar, milletler, jasaǵan hám jasap kiyatırǵan úlke bolıp tabıladı. Áyyemgi zamanlardan biziń jurtımızda zardushtliylik, buddaviylik, evreylik, nasroniylik sıyaqlı dinler ámeldegi bolǵan. vIII asirde Movarounnahrǵa kirip kelgen islam dini jergilikli xalıqlardıń etika ideyaları, huqıqıy normaları hám úrp-ádetleri menen uyqaslasıp, házirgi Ózbekstan regioninde óz tolerantlıq ózgesheligi menen ajralıp turıwshı hanafiy islamdaǵı mektepleri táliymatı hám de social -etikalıq hám huqıqıy normalar uzul- kesil payda boldı.
Ǵárezsizlik jılları Ózbekstanda bul tariyxıy dástúrge jańasha rux baǵıshlaǵan halda túrli dinlerge tiyisli qádiriyatlardı abaylap - asırawǵa, barlıq puqaralarǵa óz ıqtıqatın ámelge asırıw ushın zárúr sharayatlardı jaratıp beriwge, dinler hám milletleraro awızbirshilikti jáne de bekkemlewge bólek itibar qaratılıp, bul jóneliste basqa mámleketliklerge ibrat bolatuǵın bay tájiriybe asırildi.
Búgin Ózbekstanda 2239 diniy shólkemler, atap aytqanda, 2065 musulman, 157 xristian, 8 evrey, 6 bahoiy, 1 Krishnani ańǵarıw hám de 1 Budda sıyınıwxonasi hám Ózbekstan Bibliya jámiyeti sıyaqlı diniy shólkemlerdiń óz-ara húrmet hám sheriklik asnosida iskerlik júrgizip kiyatırǵanı, mámleketimiz tárepinen júzlegen meshit, shirkew, sıyınıwxona, zıyaratgoh hám osori-atiqalar túp kórinisinde remontlanıp, diniy shólkemler ixtiyoriga berilgeni, dindorlarimiz múqaddes zıyaratlardı orınlawları ushın bólek ǵamxorlıq kórsetip kelinip atırǵanı, diniy tálim sisteması izbe-iz rawajlanıwı ushın qolay sharayatlar jaratılǵanı joqarıdaǵı pikirdiń jaqtı dálilleri esaplanadı.
Pa’nde xristianlik dininiń Oraylıq Aziya aymaǵına kirip keliwi eki jol menen ámelge asqanı tán alıw etiledi. Birinshisi, eramizǵa shekemdıń III ásirlerdinen tap búgingi kunga shekem xristianlikni targ'ib etiwshi missionerlarnin’ úgitshilik háreketi bolsa, ekinshi jol, regiondıń Rossiya Imperiyasi tárepinen basıp alınıwı hám xristian dinine ıqtıqat etiwshi xalıqtıń bul regionǵa kóplegen kóship keliwi arqalı ámelge asqan.
Zamanagóy Ózbekstan hám Kazaxstan aymaqlarında apostol Andrey Pervozvanniynin’ diniy iskerligi dáslepki xristianlik tariyxı dáreklerinde belgilengeni dıqqatqa iye. Bunıń dálili retinde búgingi shekem saqlanıp qalǵan hind xristianlarinin’ “Foma qaydnomalari” hám eramizǵa shekemiy II-asirde shólkemlesken Oraylıq Aziya shirkewi rawajlanıwı haqqındaǵı tariyxıy jazba derekler xızmet etedi. Házirgi Ózbekstan, Tadjikistan, Turkmenistan, Kirgizstan, Kazaxstan hám Sintszyan- Uyg'ur toliq huqıqlıiyati (Kitay ) aymaǵında arxeologik qazilmalar nátiyjesinde tabılǵan kóplegen xristianlik estelikleri, atap aytqanda sıyınıwxona hám monastirlarnin’ harobalari, freskali ikona jazıwları, shúbereklerge pitilgen ikonalar (zandanachi), Ínjıl qıssaları suwretlengen keramiklar, moyinge osiladiganxoch hám medallar hám de xristianlik tımsalı túsirilgen mámleket teńgeleri áhmiyetke iyelik etiw. Odan tısqarı mińlaǵan xoch túsirilgen qábir taslar yamasa qábir ústine qoyılǵan xochlar tabılǵan.
Joqarıdagilarnin’ kópshiligi Iv - XIv ásirlerge tiyisli dep tabılǵan. Missionerlar iskerligi nátiyjesinde 280 jılda Talos (Marke) shirkewleri qurılıp bolǵan, Samarqandda (310 jıldan ), Marvda (334 jıldan ), Hirotda (430 jıldan ), Xorezmde hám Oraylıq Aziyanıń basqa qalalarında yepiskoplik, missiyalar dúzilgen. Keyinirek Samarqandda, Marvda (430 jıllar ), Hirotda (658 jıllar ) yepiskoplikdan ibarat diniy aymaqlıq jámáátler, birlespeler bolǵan. Iv ásir baslarında islengen Marv yepiskopligi, v ásir basında mitropoliyaga aynalǵan. Xurasanlıqlar hám sug'diyonaliklar zardushtiylar, monaviylar,buddaviylar menen bir qatarda xristianlar da bolǵan. Olar qoraxitoylar hám sosoniylarga qarawlı jerlerde jasaǵanlar.

431 jılda vizantiyadagi xristianlarnin’ Efes soborida kelspewshilik júz berdi - Nestorean aǵımınıń xristianlari, húkimran dinge sıyınıw isenimlerine qılap jumıs etken dep daǵaza etildi. Sonı da aytıw kerek, Nestorianlar - Konstantinopol patriarxi Nestornin’ isin dawamlawshıları bolıp, (5-ásir baslarında ) - olar Xristosnin’ ilohiy kelip shıǵıwı haqqında sóylep, onıń anası Mariya Xudoni emes, bálki insandı dúnyaǵa keltirip, onıń denesine Quday kirip alǵan hám sol sebepli náletlengen dep esaplaydilar. Oraylıq Aziyaǵa dáslepki orıs pravoslavlarnin’ kirip keliwi XIX ásirdiń 40 -jıllarındaǵı Patsha Rossiyasınıń Turkistonnin’ arqa aymaqların iyelewi nátiyjesinde Turkistonga orıslardıń kóship keliwi menen baylanıslı. Hár bir polkda arnawlı ruxaniylar bolıp, askarlarnin’ diniy mútajliklerin qandırıw maqsetinde kóshpeli sıyınıwxonalar islengen edi. 40 -jıllar aqırına kelip turaqlı sıyınıwxonalar jergilikli paxsa usılında qurıla baslaydı hám 1850 - jılı Kopalda birinshi ornıqlı sıyınıwxona qurinadi.

Orıslar jaylasqan aymaqlarda kishi diniy rezidenciyalar payda boladı. Dáslepki rezidenciyalar 1850-yillada Fort №1 (Aralsk qalası, Koraqalpog'iston), Perovsk (Qızıl -Orda, Kazaxstan ), Úlken Alma -Áke rayonı (Alma -Áke, Kazaxstan ), Sergiopol (Ayaguz), Lepsin (Lepsinsk), 1860 -jıllarda Tashkent, Jizzaq, Samarqand, Chimkent, Áwliyeota (Jambul), To'qmok, Úlken-Qo'rg'onda orıs pravoslavlarinin’ diniy rezidenciyaları bar edi.
1871 - jılda Tashkent gospitali janında arxiepiskop Yermogen (Golubev) tárepinen pravoslav rezidenciyası shólkemlestiriw etilgen. Bul sıyınıwxona házirgi Uspenskiy kafedral sobori ornında bolǵan.
Daslep Turkiston Orenburgnin’ quramında bolǵanlıǵı sebepli Tóbesk yeparxiyasiga bo'ysingan. Kóp ótpey ǵárezsiz arxierey kafedraǵa aylanadı.
1869 - jıl Turkiston ǵárezsiz yeparxiyasini shólkemlestiriw tuwrısında qarar qabıl etilgen. 1871 - jıl Tashkent hám Turkiston yeparxiyasini shólkemlestiriw tuwrısında imperator pármanı shıǵadı.
Biraq jergilikli imperator hámeldarları Tashkent degi kafedra iskerligi diniy avtoritetni kúsheytip túp siyasiy maqsetten shalǵıtadı dep qarsılıq kórsetken. General-gubernator fon Kaufman “Tashkentte na arxiereylik, na jandarmiyaga orın joq” dep aytıp ótken. Onıń kórsetpesine qaray yepiskop kafedrası rezidenciyası verniy (1854 - jıl tiykar salınǵan «verniy» qalasha, zamanagóy Alma -Áke) qalasına kóshiriliwi kerek edi. “Tashkent hám Turkiston” atınıń alǵan yeparxiya yepiskoplari oraydan tısqarına shıǵıp basqarıw logikasızlik ekenligi hám qolaysız bolǵanlıǵı sebepli kóshiwden bas tartadı. Imperatorlik dáwirinde Tashkent arxiereyasi kafedranıń Tashkentte bolıwı ushın gúresganlar. Aqır-aqıbetde 1916 jıl aqırında arxiepiskop Innokentiy (Pustinskiy) háreketleri sebepli bul másele pútkilley unamlı juwmaq tapqan.
Dáslepki shirkewlerdiń kóbisi anıq kózge taslanatuǵın bolǵan hám qońırawları da bolmaǵan. Orıs xalıqtıń kóbeyiwi XIX ásir aqırlarınan baslap bir neshe Rossiya shirkewlerinen qalıwmaytuǵın shirkewlerdiń dóretiw bolıwına alıp keldi. Olar arasında Tashkent Svyato-Preobrajenskiy (1888 - jılı qurılǵan, 1923 - jılı buzib taslanǵan.), verniy (Alma áke) dagi voznesenskiy (1907 - jılı qurılǵan, 1995 qayta tiklengen), Samarqanddagi Svyato-Aleksievskiy (1911 - jılı qurılǵan, házirde ashıq hám qayta tiklenip atır ) soborlari bólek ajralıp turǵan.
Oraylıq Aziyaǵa katolik hám protestant baǵdarı wákilleriniń kirip keliwine 1879 - jıl 27 - mart daǵı Rossiya imperatorinin’ arnawlı nızamına kóre birinshi jáhán urısında asrga alınǵan nemis, polyak, eston, shved, Litva, latish hám basqa evropalıq askarlarnin’ Turkiston úlkesine súrgin etiliwi dúmpish boldı. Bul óz gezeginde, evropalıq tutqınlar arasında diniy jámáátler dúziw hám de shirkewler payda bolıwına alıp keldi. Shet elliklerdiń bunday iskerligi asrimiznin’ shama menen 20 -30 jıllarına shekem dawam etdi. XX ásir baslarına kelip Turkistonda 6, 03 million musulmanǵa 391 mıń pravoslav tuwrı kelgen yamasa 5340 meshitke 306 shirkew tuwrı kelgen. Bunnan tısqarı, 10, 1 mıń pravoslaviega tiyisli bolǵan staroobryadchilar, 8, 2 mıń lyuterchilar, 7, 8 mıń katoliklar, 17, 1 mıńǵa jaqın basqa aǵıslarǵa tiyisli dindorlar hám 26 mıń evrey dinine tiyisli kisiler shólkemlesken.
Ayırım maǵlıwmatlarǵa kóre, XIX ásir aqırlarında Tashkentte 2300 ge jaqın katoliklar bolǵan. Sol waqıtta rim katoliklari jámáátlerine Yustin Pranaytis basshılıq etken. Tashkentte birinshi katolik shirkewi 1912 - jılda qurıla baslanıp, 1917 - jılda bitkazilgan. Házirgi kúnde bul jay tariyxıy estelik retinde qayta remontlandi.
Jurtımızda iskerlik alıp baratırǵan Arman apostol shirkewi eń áyyemgi xristian shirkewlerinen biri bolıp, maǵlıwmatlarǵa kóre, Orta Aziyada armanlar shama menen III-Iv ásirlerde payda bolǵanlıǵı belgilengen. 1890 - jılǵa kelip olardıń sanı 3839 kisin shólkemlesken. XIX ásir aqırlarınan baslap Sheshmiadzin Sinodi Turkiston úlkelikinde sıyınıwxonalar qurıwǵa qarar kilgan. Samarqand shirkewi óz iskerligin 1903 - jıldan baslap baslaǵan.
Ózbekstanda tarqalǵan xristianliknin’ úsh tiykarǵı baǵdarınan biri protestantizm bolıp tabıladı. Keyingi on jıllıqta jergilikli koreys milletine tiyisli shaxslar arasında protestantizm baǵdarına qızıǵıwshılıq arttı. Buǵan, bir tárepden koreyslarnin’ óz úrim-putaqları menen diydar kóriwiw hám basqa maqsetlerde Qubla Kareya, AQSh hám basqa rawajlanǵan mámleketliklerge barıp keliwleri faktor boldı. Shet elde olar málim bir diniy aǵıs tásirine túsip, Ózbekstandaǵı jaqınlarına da usı aǵıs táliymatların targ'ib ete basladılar. Sonıń menen birge, Qubla Kareya hám AQShlik koreys milletine tiyisli shaxslar da úlken materiallıq aqshaǵa iye bolǵan protestantizm baǵdarı orayları esabına jergilikli koreys milletleri ishinde missionerlik iskerligin alıp bardi.