ZƏHİRƏDDİn məHƏMMƏd babur baburnamə baki – 2011 Türksoy kitabxanası seriyası: 12

BABURUN AXSİ KURQANINI ƏLƏ KEÇİRMƏ CƏHDİ
Axsidən Şeyx Bəyazid özünü bizə tərəfdar kimi göstərərək adam gön­dərmə­yə başladı və bizi israrla çağırdı. Bunun səbəbi məni hər cür hiylə ilə xanlardan ayırmaqdı. (110 b) Mən xanlardan ayrıldıqdan sonra onlar bu­rada qala bilməzdi­lər. Bunu istəməsi böyük qardaşı Tənbəlin planı idi. Xan­lardan ayrılıb bunlarla əmək­daşlığa getmək bizim üçün mümkün deyildi.

Onun bu arzusunu xanlara çatdırdım. Xanlar da oraya gedib hər hansı bir şə­kildə Şeyx Bəyazidi əldə etməyimi uyğun gördüşlər. Belə hiyləgərlik bizim adət və üsulumuz deyildi. Özəlliklə arada bir əhd olsa, əhdi bu şəkildə pozmaq necə olar. Lakin ağlıma bu gəldi: hər hansı bir şəkildə Axsiyə girə bil­sək, onda Şeyx Bəya­zid Tənbəl ilə əlaqəsini kəsərək bizim tərəfimizə ke­çər, ya da iş tamam başqa səmtə yönələr və bizə də uyğun bir dövlət düşər. Biz də adam göndərdik.

Əhd və şərt bağlayıb bizim Axsiyə gəlməmizi istədi, biz də getdik. Qar­şı­la­mağa çıxdı. Kiçık qardaşım Nasir Mirzəni də yanında gətirmişdi. Bi­zi Axsi kurqa­nına gö­türdü. Dış kurqanda babamın imarətlərində mənə yer və məqam təyin et­mişlər, oraya yerləşdim.

Tənbəl isə böyük qardaşı Bəy Tilbəni Şeybani xanın yanına göndərib itaətini bildirərək onun gəlməsini istəmişdi. O sırada Şeybani xanın gəl­məkdə olduğunu bil­dirən məktubu alındı. Bu xəbər xanlara çatanda onlar qorxudan yerlərində qala bilməyərək Əndicandan getdilər.

Kiçık xan ədaləti və müsəlmanlığı ilə məşhur idi. Lakin Oş və Mər­gi­nan ki­mi onun idarəsinə girmiş olan kurqanlarda qoyduğu moğolları əha­lini müdafiə et­mək əvəzinə, tam əksinə, camaata əziyyət verir və pis rəftar (111 a) edirdilər. Xan­lar Ən­di­can üzə­rindən ayrıldıqdan sonra Oş və Mərgi­nan əhalisi də hücum edərək kurqandakı moğol­ları tutub yağmaladı, qovub şə­hərdən çıxardı.

Xanlar Xocənd çayını keçməyərək Mərginan və Kənd-Badam yoluyla qayı­dıb çayı Xocənddən keçdilər. Tənbəl də xanların arxasından Mərginana gəldi. Mənsə bu vəziyyətdə qərarsız idim. Qalmaq üçün bunlara o qədər eti­­madım yox idi, bir zərurət olmadan Axsidən çıxmaq da yaxşı görün­məz­di.

Bir sabah Cahangir Mirzə Tənbəldən ayrılaraq Mərginandan qaçıb gəldi. Mən hamamdaydım. Mirzə oraya gəldi, görüşdüm. O anda İbrahim bəy də həyə­canla içəri girdi, təlaşlı idi. Cahangir Mirzə ilə İbrahim bəy [Ta­ğayi] dedilər: «Şeyx Bəyazidi yaxalayıb ərki ələ keçirməliyik». Gerçəkdən də, işin doğrusu bu idi. Ancaq mən «əhd elədik, indi bunu necə poza bilə­rik» deyə qarşı çıxdım. Şeyx Bəyazid ərkə getdi. Körpüyə adam qoymamız lazm idi, bunu da eləmədik. Belə səhvlər təc­rübə­sizlikdən oldu.

Dan ağararkən Tənbəl iki-üç min silahlı adamla gəlib körpüdən keçə­rək ərkə gir­di. Əslində, mənim adamlarım çox deyildi. Üstəlik, Axsiyə gir­dik­dən sonra bə­zi­­ləri kurqanlara, bəziləri də valilik və təhsildarlıq üçün müx­tə­lif tərəflərə göndə­ril­mişdi. Axsidə mənimlə birlikdə (111 b) yüzdən bir az artıq adam qalmışdı. Bu adamlarımla ata minib küçə başlarında igid­ləri tə­yin edib müharibə hazırlığı gör­mə­klə məşğul olarkən Tənbəl tərəfin­dən gön­dərilən Şeyx Bəyazid, Qənbər Əli [Sal­lax] və Məhəmməd Dost sülh haqqın­da danışmaq üçün tələsik gəldilər. Savaş üçün vəzifələndirilən igid­ləri yer­lərində qoyub danışıq üçün atamın türbəsinə endim və Cahangir Mir­zəni də oraya çağırtdırdım.

Məhəmməd Dost geri qayıtdı, Şeyx Bəyazid ilə Qənbər Əli bəy gəldi­lər. Tür­bə­nin güney tərəfindəki eyvanında danışığa başlamaq üzərə idik, sən demə, Ca­hangir Mirzə ilə İbrahim Çapıq [Tağayi] bunları yaxalamağı qəra­ra almışlar.

Cahangir Mirzə əyilərək qulağıma belə dedi: «Bunları yaxalamaq la­zım­­dır». Mən də «Təlaş etməyin; indi iş yaxalamaqdan keçdi. Görək, bəlkə sülh yolu i­lə işi bir şeyə bənzədə bilərik» dedim, çünki onlar çox, biz isə azıq. Üstəlik, onlar bu üstün qüvvələri ilə ərkdə, biz isə zəif qüvvələrimizlə dış kur­­qanda idik. Şeyx Bəyazid ilə Qənbər Əli də bu toplantıda iştirak edir­dilər.

Cahangir Mirzə də İbrahim bəyin tərəfinə baxıb onu dayandırmaq üçün işarə verdi. Amma o yanlış anladığı üçün, yoxsa anlamazlıqdan gəldiyi üçün, bilmirəm, tam tərsinə davranıb dərhal Şeyx Bəyazidi yaxaladı. Ətraf­da duran igidlər də hər tərəfdən (112 a) yetişərək o iki adamı yaxaladılar. Artıq iş-işdən keç­mişdi. Bu iki adamı birinə təhvil verib müharibə üçün at­lara mindik.

Şəhərin bir tərəfi Cahangir Mirzənin məsuliyyətinə verildi. Mirzənin ada­mı az­ idi, buna görə öz adamlarımdan bir qismini ona köməyə verdim. Öncə oraya gedib hər tərəfə müharibə üçün adamlar təyin etdikdən sonra öz yerimə gəldim.

Şəhərin ortasında olduqca düz bir yer vardı. Orada bir dəstə igid qoy­muş­duq. Böyük bir atlı və piyada qrupu gəlib bunları oradan ataraq bir kü­çə­yə sıxşdırmışdı. Bu vəziyyətdə ikən mən yetişdim və gələr-gəlməz dərhal atı oraya çapdım. Qarşı çıxmadan qaçdılar. Onları küçədən qovub düz yerə çıxararaq, qılıncla hücum edər­kən atımm ayağına ox atdılar. Atım yıxılaraq məni düşmənin tam ortasında yerə saldı. Dərhal ayağa qalxıb bir ox atdım. Sahibqədəm Kahilin çox zəif bir atı vardı, özü atdan enib onu mənə verdi, mən də o ata mindim. Oraya adam təyin edib baş­qa bir küçə başına getdim. Atımın zəifliyini görən Sultan Məhəmməd Veys öz atı­nı mənə verdi. O ata mindim.

Bu əsnada Qasım bəyin oğlu Qənbər Əli bəy də yaralı olaraq Cahangir Mirzə­nin ya­nından gəldi və dedi: «Artıq bir müddətdir ki, Cahangir (112 b) Mirzəni sı­xışdırıb yerindən çıxardılar və Cahangir Mirzə şəhəri tərk etdi». Biz çaşıb qaldıq. Elə bu vaxt Bab kurqanında olan Seyid Qasım da yetişib gəldi. Bu çox vaxtsız bir gəliş idi. Belə bir zamanda elə möhkəm bir kurqanı əldən buraxmaq olardımı?

«Nə edək?» deyə İbrahim bəydən soruşdum. Bir az yarası vardı, on­dan, yox­sa təlaşından, əməlli bir cavab verə bilmədi.

Bir an üçün «Körpüdən keçib sonra körpünü yıxaraq Əndicana doğru gedə­rik» deyə düşündüm. Baba Şirzad orada çox yaxşı hərəkət etdi və «Qa­pı­dan da zor­layaraq çıxarıq» dedi. Baba Şirzadin sözüylə qapıya doğru yü­rüdük. Xoca Mir Miran da o əs­nada cəsuranə sözlər söylədi.

Küçə arasından gedərkən, Seyid Qasım və Dost Nasir Baqi Hız ilə çar­­pış­­dı­lar. Mən, İbrahim bəy [Bəycik Tağayi] və Mirzəqulu Göyəldaş bir az irəlidə idik. Qapının qarşısına çıxanda Şeyx Bəyazidin köynəyin üstün­dən xirqə geymiş oldu­ğu halda, üç-dörd atlı adamla birlikdə qapıdan gir­məkdə olduğunu gördüm. Kiri­şimdəki oxu çəkib atdım, boynundan yarala­dım, am­ma çox yaxşı bir atış idi. Tə­laşla qapıdan girər-gir­məz sağ tərəfə dö­nən kü­çədən qaçıb getdi. Biz də onun ar­xasından yürüdük.

Mirzəqulu Göyəldaş bir piyadaya (113 a) toppuz tutuzdurdu. Bu arada başqa bir piyada Mirzəqulu keçincə İbrahim bəyə ox çəkdi. İbrahim bəy «hey-hey» de­yə bağıraraq sürətlə keçincə, əsgərin çox yaxın məsafədən qol­tuğuma atdığı ox mənə dəydi, kalmık zirehimin ikiqat yarpağını parçaladı. Əsgər qaçdı, amma mən də ar­xa­sından oxumu atdım.

Bu əsada bir piyada da divarın üzərindən qaçırdı, oxumu atıb börkünü divara mıxladım. Börkü divarın kənarında qaldı, amma sarığı qoluna dola­yaraq getdi. Bir at­lı da mənim yanımdan Şeyx Bəyazidin qaçdığı küçəyə doğru qaçırdı. Qılın­cımla başına arxadan vurdum. Az qaldı atdan düşsün, küçənin divarına söykənib düşmədi, güc-bəla ilə qaçıb qurtuldu.

Oradakı atlı və piyadaları qapıya doğru qovaraq qapını aldıq. Artıq tədbir za­­manı keçmişdi, çünki ərkdəki iki-üç min silahlı adama qarşı dış kurqanda cəmi­si yüz-iki yüz adam vardı. Cahangir Mirzəni az əvvəl qovub çıxar­mışdılar və bizim adam­larımızın yarısı da onunla birlikdə çıxmışdı. Bu hala təcrübəsizlikdən düşmə­mizə baxmayaraq qapıda durub «Yaxındadırsa gəl­sin, birlikdə gedək» deyə Ca­hangir Mirzənin dalınca adam göndərildi. Lakin artıq iş bu dərəcədən keçmişdi.

İbrahim bəyin atı zəif idi, yoxsa yaralı idi, bilmirəm, mənə «Atımın halı xa­rabdır» dedi. Məhəmməd Əli Mübəşşirin Süleyman adlı (113 b) ada­mı orada idi, heç kim ona heç nə demədiyi halda öz atından düşüb onu İbra­him bəyə verdi, çox mərdanə bir iş gördü.

Biz o qapıda durarkən Kül şikdarı¹ olan Kiçık Əli çox cəsarət göstərdi. O za­manlar Sultan Məhəmməd Veysin xidmətindəydi. Oşda da iki dəfə yax­şı hərəkət etdi. Mirzənin dalınca gedən adam geri dönənə qədər qapıda qal­dıq. Gedən adam gəlib Cahangirin bir müddət əvvəl çıxıb getmiş olduğu xə­bərini gətirdi. Artıq dur­maq zamanı keçmişdi. Biz də hərəkət etdik. Orada bu qədər durmağımızın heç bir da fay­dası yox idi. Yanımızda yanlızca iyir­mi-otuz adam qalmışdı. Biz hərəkət et­dikdən sonra arxamızdan bir çox zi­reh­li adam gəlib yetişdi.

Biz tam xəndək körpüsündən keçmişdik ki, o körpünün şəhər tərəfinə də düş­mənin adamları yetişdi. Qasım bəyin oğlu Həmzənin anasının atası [Qasım bəyin qaynatası] Bəndə Əli bəy oradan İbrahim bəyə bağıraraq dedi: «Həmişə yüksəkdən atır və inad edirdin, dur bir az qılınc oynadaq». İb­ra­him mənim yanımdaydı və «Gəl, qabağını nə kəsir!» deyə cavab verdi. Ağılsız adam belə bir məğlubiyyət anında da inad edirdi. Bu, inad edəcək zama­n­mıy­dı? Durmaq və gözləmək zamanı deyildi, tez yürüdük. Düşmən bi­­zim ar­­­xamızdan adamlarımızı qıra-qıra dördnala gəlirdi.
BABURUN AXSİ KURQANINDAN QAÇMAŞI
Axsinin bir şeri məsafəsində Künbəd-Çəmən deyilən bir yer vardır. Oradan keçərkən İbrahim bəy mənə səsləndi. Dönüb geri baxdım: (114 a) Şeyx Bəyazidin bir çöhrəsi İbrahim bəyi oxla vurmuşdu. Cilovu çəkdim. Xanqulu Bəyanqulu ya­nım­da idi. «İndi dönmə zamanıdırmı» dedi və cilo­vu­mu dartıb irəlilədi.

Səngə çatana qədər adamlarımızın çoxunu vurdular. Səng Axsidən iki şe­ri məsafədədir. Səng çayından keçəndən sonra arxamızda düşmənin adam­ları görün­mədi və biz də Səng çayının sahilindən yuxarıya doğru yürüdük.

Bu vəziyyətdə səkkiz adam qalmışdıq: Dost Nasir, Qasım bəyin oğlu Qən­bər Əli, Xanqulu Bəyanqulu, Mirzəqulu Göyəldaş, Şahım Nasir, Əb­dül­qüddüs Seydi Qara [Kuhbər], Xoca Hası və səkkizinci də mən idim.

Bu çayın yuxarısına doğru gedən yol olduqca yaxşı idi. Bu dərə ana yol­dan uzaq və kimsəsizdi. Bu dərədən yuxarıya doğru yürüyəndən sonra ça­yı sağ tərəfi­miz­də buraxıb təkrar başqa bir quru dərəyə girdik. Ancaq ikin­­di namazı vaxtı bu dərədən düzlüyə çıxa bildik.

Düzlükdə uzaqdan bir qaraltı göründü. Yanımdakıları bir sığınaqda bu­raxıb özüm piyada olaraq bir təpəyə çıxıb ətrafa göz yetirdim, bir çox atlı arxamızdan sürətlə gəlib bir təpənin üzərinə çıxırdı. Çox və ya az olduq­la­rını dəqiqləşməyə vaxt yoxdu, atlara minərək yola düşdük. Təqib edənlər iyirmi-iyirmi beş olardı. Biz isə yuxarıda söylədiyim kimi, səkkiz adamdıq. Əgər o əsnada onların bu qədər adamdan ibarət olduğunu dəqiq bilsəydik, yax­­şıca vuruşardıq. Biz bunların təqibçi olduğunu zənn etdik (114 b) və on­ların arxasından gələnlərin olacağını düşündük və bunun üçün dərhal yürü­dük.

Qaçan düşmənin sayı çox belə olsa, dönüb sayı az olan təqibçiyə qarşı çıxa bilməz. Necə ki demişlər:

Səfi məğlubra huye bəsənd əst.

Yenilmiş düşmənə bir hey səsi kifayətdir.

Xanqulu belə bir təklifdə bulundu: «Bu iş belə olmaz, hamımızı ələ ke­­çi­rə­cək­­lər. Siz və Mirzə Kuh Göyəldaş atların arasından iki yaxşı at se­çərək sürətlə gedin, bəlkə qurtula bilərsiniz». Söylədiyi yanlış deyildi. Savaş olma­dığı üçün bəlkə bu şəkildə qurtulmaq mümkün olardı. Lakin içlərindən biri­ni düşmən içində atsız qoy­maq yaxşı deyildi. Amma yenə də axırda ha­mısı bir-bir düşmənin əlinə dü­şə­cəkdi.

Mənim mindiyim at bir az süst idi. Xanqulu düşüb öz atını mənə ver­di. Mən öz atımın üstündən sıçrayaraq ona mindim, Xanqulu da mənim atıma mindi. Bu zaman geridə qalmış olan Şa­hım Nasir ilə Əbdülqüddüs Seydi Qaranı vurub atdan saldılar. Xanqulu da geridə qaldı. Hi­mayə və kömək za­manı deyildi. Atları son sü­rətlə çapırdıq. Atı vurulan geridə qalırdı. Dost [Nasir] bəyin atı da gücdən düşdü və geridə qaldı.

Bu mindiyim at da süstləşməyə başladı. Qənbər Əli enib atını verdi, mindim. Qənbər Əli də mənim atıma mindi və geridə qaldı. Xoca Hası topal bir adamdı, təpələrə doğru çəkildi.

Yalnızca Mirzəqulu Göyəldaş ilə mən qaldım. Atlarımızın dördnala çap­mağa gücü (115 a) qalmamışdı, ancaq yenə də sürətlə gedirdik. Mirzə­qulunun atı da süst­ləşməyə başladı. «Səni buraxıb hara gedim, yürü, ölümdə da, dirimdə də bir­lik­də olaq» dedim və bir müddət Mirzəquluya ayaq uy­du­raraq yürüdüm. Axırda Mirzəqulu dedi: «Mənim atım gücdən dü­şüb, yü­rüyə bilməz. Siz mənə görə yaxa­lanmayın, gedin. Bəlkə qurtula bil­di­niz». Bu mə­nə çox ağır gəldi. Mirzəqulu da geridə qaldı. Mən yal­nız qaldım.

Düşməndən iki adam ortaya çıxdı. Birinin adı Baba Sayrami, digərinin adı isə Bəndə Əli idi. Mənə bir az daha yaxınlaşdılar. Atım heydən düşmüş­dü, dağa qədər isə bir küruha yaxın məsafə vardı. Qarşıma bir daş yığını çıxdı. «Atım yorulub, dağ da bir az uzaq, hara gedə bilərəm ki? Oxdanımda iyirmi qədər ox var, bari enib bu daş yığınında oxlarım bitən qədər vuru­şum» deyə bir an düşündüm. Sonra ağ­lıma «Bəlkə dağa yetişə bilərəm, dağa çıxdıqdan sonra bir qədər oxu belimə san­cıb da­ğa dırmanaram» düşüncəsi gəldi. Çevikliyimə çox güvənirdim. Bu niyyətlə davam etdim. Atımın çabuq qoşacaq halı qalmamışdı. Bunlar da bir ox atımı mə­safəyə qədər yaxınlaş­dı­lar. Mən də oxumu atmağa qıymadım (1l5 b). Bunlar da çə­kindilər və daha artıq yaxınlaşmadılar, amma bu şəkildə arxamdan gəlməyə da­vam et­dilər.

Günəş batarkən dağa yaxınlaşdım. Anidən bağırdılar: «Belə hara ge­dir­­siniz? Cahangir Mirzəni ələ keçirdilər. Nasir Mirzə də onların əlindədir».

Bu sözlərlə xeyli təlaşlandım, çünki hamımız düşmən əlinə düşsək, təhlükə eh­timali çox idi. Cavab vermədən dağa doğru yürüməyə davam et­dim. Xeyli yol getmişdim ki, təkrar səslənməyə başladılar. Bu dəfə əvvəl­kin­dən daha mülayim da­nışdılar. Atdan enərək səsləndilər. Bunların sözünə qulaq asmadan yürüməyə da­vam etdim.

Dərədən yuxarıya doğru gedirdim. Yatsı namazına qədər yürüdüm. Axır­da bir ev böyüklüyündə bir daşın yanına çatdım. Daşın yanından dolan­dım. Uçurum­lar başladı, at gedə bilmədi. Onlar da atdan endilər. Hörmət və sayğı göstərib daha mülayim olaraq sözə başladılar. «Gecə qaranlıq, yol da yox, belə hara gedirsiniz» de­dilər, «Sultan Əhməd bəy sizi padşah edər» de­yə and içdilər.

Mən də belə dedim: «Mənim ona güvənim yoxdur, oraya getmək mə­nim üçün mümkün deyil. Amma sizin mənə bir xidmət göstərmək niyyətiniz varsa, (116 a) illərcə ara­yıb tapa bilməyəcəyiniz xidmət budur: mənə xan­ların yanına ge­dən yolu göstərin. Si­zə istədiyinizdən daha artıq iltifat və şəf­qət göstərərəm. Bu­nu edə bilməsəniz, gəldiyi­niz yolla qayıdın. Qoy mənə nə olursa-olsun. Bu da yaxşı bir xidmətdir».

«Kaş gəlməmiş olaydıq. Madam ki gəldik, sizi necə belə buraxıb ge­dək? Ma­dam ki gəlmirsiniz, haraya getsəniz, xidmətinizdə olacağıq» dedilər.

«Elə isə sözünüzün doğruluğuna and için» dedim.

Quran üzərinə böyük and içdilər. Bundan sonra mənə də inam gəldi.

Mənə dərənin yaxınındakı sırtlardan bir dərə yolu göstərdilər.

«O zaman bu yolda qabağa siz keçin» dedim. Gərçi and içmişdilər, amma ye­nə onlara tam inanmırdım. Onları qabağıma qatıb arxalarından yü­rüdüm. Bir-iki küruh yol get­dik, qabağımıza bir çay çıxdı.

«Geniş dərə yolu bu olmasın» dedim.

Buna ehtimal vermədilər və «O yol çox irəlidədir» dedilər, lakin geniş dərə yolu ora imiş və onlar mənə xəyanət edib gizləmişlər.

Gecə yarısına qədər yürüyüb təkrar bir çaya çatdıq, onlar «Biz səhv etmi­şik, geniş dərə yolu geridə qalıb» dedilər. «Elə isə nə edək?» dedim. «Önü­­müzdə Gavə yolu yaxındır, o yolla Fərkətə çıxmaq olar» dedilər (l16 b) və o yola girdilər. Ge­cə­nin üç pasına¹ qədər yürüdük və Gavədən keçən Kər­nan çayına gəldik.

«Siz burada gözləyin, mən gedib Gavə yoluna baxıb gəlim» dedi Baba Say­rami və bir müddət sonra gəlib belə söylədi: «Moğollardan bir neçə adam bu yola gəlib, buradan keçmək olmaz».

Bu sözü eşidərək əndişəyə düşdüm. Vilayət içində idik, sabah yaxın­laş­mışdı və hədəfimiz də uzaqdı.

«Bir yerə götürün ki, gündüz orada gizlənib gecə olunca atlarımızla Xo­­cənd çayını keçərək o tərəfdən Xocəndə doğru gedək» dedim.

«Burada bir təpə var, orada gizlənmək mümkündür» dedilər.

Bəndə Əli Kərnanın darğasıydı. «Atlarımızın və özümüzün boğazını dü­şün­mə­k lazımdır. Mən Kərnana gedib nə tapa bilsəm gətirim» dedi. Ora­dan dönüb Kər­nana doğru getdik. Kərnana bir küruh məsafədə dayandıq. Bəndə Əli getdi, biz də orada gözlədik. Sabah yaxınlaşırdı, o isə hələ də gəl­mirdi. Çox təlaşa düşdük.

Dan yeri ağaranda Bəndə Əli tələsik gəldi. Üç çörək gətirmiş, lakin atlara heç bir şey gətirməmişdi. Hər birimiz bir çörəyi qoynumuza qoyub tə­laşla dönərək təpə­nin üstünə çıxdıq. Atları bir dərədə bağlayıb hərəmiz bir tə­rəfə, yüksək bir ye­rə çıxıb ətrafa göz qoymağa başladıq.

Günortaya yaxın (117 a) Əhməd Quşçu dörd atlıyla birlikdə Gavədən Axsi­yə doğru gedirdi. Bir an üçün Əhməd Quşçunu çağırıb vədlərlə şirnik­dirərək at­larını al­mağı düşündüm, çünki atlarımız bütün gecə-gündüz savaş və qaçışda idi, üstəlik, yem də tapılmadığı üçün haldan düşmüşdülər. Lakin qəlbim narahat idi, on­lara güvənə bilmədim.

Yanımdakılarla qərara qldıq ki, bu gecə onlar Kərnana gedəcək, gecə giz­lincə girib atları çıxaracaqlar ki, bizi bir yerə qədər götürə bilsinlər.

Günorta olmuşdu, uzaqda, amma gözlə görünən bir yerdə, bir atın üs­tün­dəki bir şey günəş şüalarıyla parlayırdı. Nə olduğunu heç cür başa düş­mə­­dik. Sonra an­la­dıq ki, o, Məhəmməd Bakir bəymiş. Axsidə bizimlə bir­lik­dəydi. Axsidən çıxanda hərə bir tərəfə getmişdi, Məhəmməd Bakir Bəy də bu tərəfə gəlib gizlənərək yürü­yürmüş.

Bəndə Əli ilə Sayrami dedilər ki, atlar iki gündür acdır. Ovaya enib atları ota salaq. Oradan atlara minərək ovaya endik və atlarımızı ota sal­dıq.

İkindi namazı vaxtı atlı bir adam bizim gizləndiyimiz təpəyə çıxırdu. Onu tanıdım və Gavənin böyüyü Qədirverdi olduğunu anladım. Yanımda­kı­lara de­dim ki, Qədirverdini çağırsınlar. Çağırdılar, o da gəldi. Görüşüb hal-əhval tut­duqdan son­ra inayət və şəfqət sözləri söyləyib, vədlərdə bulunub şir­nikdi­rərək urğan, oraq, bal­ta və suyu keçmək üçün lazım olan əsbabla bir­likdə atlara yem, özümüzə ye­mək (117 b) və əgər mümkünsə at da gətir­mə­sini söy­ləyib göndərdik, yatsı na­mazı vaxtında həmin yerə gəlməsini qə­rar­laş­dırdıq.

Axşam namazı vaxtında atlı bir adam Kəman tərəfindən Gavəyə doğru keçib gedirdi. «Kimsən?» deyə soruşduq, o da bir ad deyib cavab verdi. Sən demə, bu adam Məhəmməd Bakir bə­yin ta özü imiş. Günorta gördüyümüz yer­dən ayrılmış və gizlənmək üçün başqa bir yerə gedirmiş. Səsini elə də­yişdirmişdi ki, illərlə mə­nim yanımda qalmasına bax­mayaraq heç tanıya bil­mədim. Onu tanıyıb özümüzə qoşsaydıq, yaxşı olardı. Onun keçib get­mə­sinə çox üzüldük. Qədirverdi Gavaniyə vət etdiyimiz yerdə qala bil­mədik.

Bəndə Əli belə dedi: «Kərnanın məhəllələrində kimsəsiz bağlar var. Heç kim ağlına gətirməz ki, biz orada olarıq. Oraya gedib Qədirverdiyə adam göndə­rək, oraya gəlsin».

Bu niyyətlə atlara minib Kərnanin məhəllərinə gəldik. Qışdı və çox so­­yuq idi. Əski bir quzu dərisi tapıb gətirdilər, geydim. Bir çanaq darı şor­ba­sı gətirdilər, içdim. Çox rahat oldum.

«Qədirverdiyə adam göndərdinmi?» deyə Bəndə Əlidən soruşdum.

«Göndərdim» dedi. Lakin bu alçaq həriflər onunla gizlicə danışaraq onu Ax­siyə Tənbəlin yanına göndərmişlər.

Divarla çevrilmiş bir evə girdim və od qalayıb bir müddət yuxuya dal­dım. Bu həriflər nökərlik edib mənə təkrar belə dedilər: «Qədirverdidən xə­bər al­madan buradan hərəkət edə bilmərik. Bura məhəllə arasıdır, kənarda kim­­səsiz bağlar var. Oraya (l18 a) getsək, heç kim bizim orada ola biləcə­yi­mizi ağlına belə gətirə bilməz».

Gecə yansı ata minib kənar bağa getdim. Baba Sayrami divar üzərin­dən ətrafı gözətləyirdi. Günortaya yaxın divardan enib yanıma gələrək dedi: «Yusif darğa gəlir».

Buna çox üzüldüm və «Öyrən gör, mənim burada olduğumu bilərəkmi gə­lir» dedim.

Çıxdı və danışdıqdan sonra gəlib belə dedi: «Yusif darğa deyir ki, Ax­si qapı­sında qarşıma bir piyada çıxdı və padşahın Kərnanda filan yerdə ol­du­­ğunu söy­lədi. Mən də başqaları bilmədən bu piyadanı müharibədə əlimə dü­şən Vəli Xəzinə[çi] ilə birlikdə bir yerə gizlədim, sonra da sizin yanınıza qoşdum. Bəylərin bu işdən xəbəri yoxdur».

«Sən nə düşünürsən?» deyə soruşdum.

«Bu adamlar hamısı da nökərlərinizdir, sizə nə eləyə bilərlər ki? Get­mək la­zımdır. Sizi padşah edəcəklər» dedi.

«Bu qədər qovğadan və savaşdan sonra necə etimad edib gedə bilə­rəm» de­dim.

Biz belə danışarkən Yusif gəlib önümdə iki dizi üstünə çöküb dedi: «Siz­dən nə gizlədim, bundan Sultan Əhməd bəyin xəbəri yoxdur. Şeyx Bə­yazid bəy sizin xə­bərinizi alıb məni göndərdi».

Belə deyincə mənə qəribə bir hal oldu. Dünyada can qorxusundan da­ha pis bir şey yox imiş. «Doğrusunu söylə, iş bir az başqa isə gedib abdəst alım» de­dim.

Yusif and içdi, lakin onun andına kim inanar (l18 b). Özümdəki taqət­sizliyi düşündüm. Qalxıb bağın bir guşəsinə gedib öz-özümə düşünərək, «İn­san min il də yaşasa, axırda öləcək» dedim:

Əgər səd sal mane, var ya ki ruz,

Bibayəd rəft əz in kahi diləfruz.

İstər yüz il, istər bir gün qal,

Bu könül aydınladan köşkü tərk edəcəksən.

Ölümü qəbul etdim. Bu bağdan bir su axırdı. Abdəst aldım. İki rükət namaz qıldım. Başımı münacata qoyub dilək dilərkən yuxuya dalmışım.

Röyamda Xoca Yəhyanın oğlu və Xoca Übeydullah həzrətlərinin nə­və­si olan Xoca Yaqub ağ və qara nişanlı bir ata minmiş olaraq izdihamlı bir camaat­la bir­likdə qarşıma çıxdı. Mənə belə dedi: «Qəm yeməyin, məni sizin yanınıza Xoca Əhrar göndərdi və dedi ki, biz ona kömək göndərib pad­şahlıq məqamına oturt­muşuq, bir yerdə çətinə düşsə, bizi göz önünə gətirib yad et­sin, biz orada hazır olarıq. Bu anda belə şans hələ sizin tərəfinizdədir. Ba­şınızı qaldırın və yuxudan oyanın». Bu vəziyyətdə sevinclə oyandım.

Yusif darğa və yanındakılar öz aralarında danışıb belə deyirdilər: «Bə­hanələr tapıb hiylə eləyir, tutub bağlamaq lazımdır».

Bu sözü eşittim və «Siz belə danışırsınız, yaxınlaşın görüm, hansınız mənə ya­xınlaşa bilərsiniz» dedim. Tam bu sözü söylərkən, bağın divarının dı­­şından iz­dihamlı bir atlı qafiləsinin ayaq səsləri gəldi (119 a)

«Əgər bizimlə birlikdə Tənbəlin hüzuruna getsəydin, bizim işimiz dü­zələrdi. İndi isə sizi yaxalamaq üçün bu qədər adam gödərib» deyən Yusif darğa bu səs­lərin Tənbəlin göndərdiyi adamların səsi olduğunu təxmin etdi. Bunu eşidincə təlaşım lap artdı və nə edəcəyimi bilmədim.

O anda bu atlılar bağın qapısını aramaq üçün vaxt itirmədən əski di­varın bir yerindən bir dəlik açaraq içəri girdilər. Baxdım ki, onlar mənə can­dan bağlı olan adamlarımdır. Qutlu Məhəmməd Barlas və Babayi-Pər­ga­ri yanlarında on beş və ya iyirmi adamla gəlib yetişmişdi. Yaxınlaşanda öz­lə­rini atlardan yerə at­­dılar və uzaq­dan hörmətlə əyilib sayğı göstərərək ayaq­larıma qapandılar. O anda mənə qəribə bir hal oldu, sanki Allah mənə ye­ni­dən can vermişdi.

Mən gələnlərə «Bu Yusif darğanı və yanındakı xain hərifləri yaxa­la­yıb bağla­yın» dedim. Bu həriflər qaçmışdılar, amma onlardan birini bir yer­də ya­xalayaraq bağlayıb gətirdilər.

«Siz hardan gəlirsiniz və necə xəbər aldınız?» deyə soruşdum.

Qutlu Məhəmməd Barlas belə anlatdı: «Axsidən qaçıb çıxarkən, siz­dən ayrıl­dıqdan sonra Əndicana gəldim. Xanlar da Əndicana gəlmişdilər. Mən bir röya gör­­düm. Rüyamda Xoca Übeydullah mənə dedi ki, Babur pad­şah Kərnan (1l9 b) de­yilən kənddədir, gedib onu gətirin. Padşahlıq məqamı ona verilmişdir. Bu rö­yanı gördükdən sonra sevinərək böyük və kiçik xana ərz etdim və dedim ki, mə­nim beş-altı kiçık qardaşım və oğlum var, bunlara bir neçə igid qoşun, mən də Kə­rnan tərəfinə gedib xəbər alım. Xanlar biz də onun o tərəfə getmiş olacağını dü­şünürük, deyərək yanıma on adam təyin et­dilər və o tərəfə gedib yaxşıca araş­dı­raraq bir xə­bər al, heç ol­ma­sa, o tərəfdə bir xəbər tapa bilərsən, dedilər. Biz belə da­nışarkən Babayi-Pərgari mən də gedib axtarım, dedi və o da iki igid kiçik qar­daşı ilə bir­likdə bi­zə qoşuldu. Bu­­gün üçüncü gündür ki, yoldayıq. Əlhəmdül­illah, sizi tap­dıq».

Sonra isə dedilər ki, indi darhal ata minin və bu bağlananları da alaraq ge­dək. Burada durmaq yaxşı deyildir. Tənbəl sizin buraya gəldiyinizdən xə­bər tutub. Tez buradan gedək və xanlara qoşulaq.

Dərhal ata minib Əndican tərəfinə yola çıxdıq. İki gündən bəri heç ye­mək ye­mirdım. Günorta namazı vaxtı bir qoyun taparaq gedib bir yerdə fa­silə verdik və kabab bişirdilər. Bu kababdan doyunca yedim. Ondan sonra atlara minib beş gün­lük yolu iki gün və iki gecədə sürətlə gedib Əndicana girdik. Orada böyük və ki­çik xan dayılarımla görüşdüm, başımdan keçənləri tam şəkildə onlara danışdım.

Dörd ay xanların yanında qaldım. Hər tərəfə (120 a) dağılan adam­la­rım yı­ğıldı­lar. Üç yüzdən bir az artıq adam vardı. «Madam ki bu Fərqanə vi­layətində yer­siz və yurdsuz olaraq yaşamam lazımdır, mən də başımı alıb başqa bir tərəfə ge­dim» deyə düşündüm və məhərrəm ayında Xorasana get­mək niyyətilə Fərqanə vi­layətindən yola çıxdım¹.