ZƏHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur

 

RANA SANKA ĠLƏ KANVA SAVAġI 

 

Şənbə  günü,  cəmadiyülaxır  ayının  on  üçündə  [=17  mart]  arabaları 

önümüzdən çəkdirərək sağ və sol qollarla mərkəzimiz bir küruha yaxın mə-

safəni səf halında  yürüyüb müəyyən edilmiş  yurda endik. Bəzi çadırlar qu-

rulmuş  və  bəziləri  də  qurulmaqda  ikən  düşmən  səflərinin  göründüyü  xəbə-

rini gətirdilər. Dərhal atlara minilib sağ və sol qolların öz yerlərinə gedərək 

arabalarla səfləri yaradıb düzənləmələri əmr edildi. 

İslam əsgərinin vəziyyəti və kafirlər sürüsünün özəllikləri, səflərin və-

ziyyəti və müsəlmanlarla kafirlərin savaşının tamamən bilinməsi üçün Şeyx 

Zeyn tərəfindən qələmə alınan bu fəthnamə eynən buraya alındı.  

 

ZAHĠRƏDDĠN  MƏHƏMMƏD BABUR 

QAZĠNĠN  FƏRMANIDIR 

 

Hər cür həmd vədinə sadiq, quluna köməkçi olub və əsgərinə arxa çı-

xaraq düşmənlərini təkbaşına aşağılayan və hər şeyin onun sayəsində ayaq-

da  durduğu  Allaha  məxsusdur.  Doğru  yola  girmiş  vəlilərinin  yardımıyla 

islamın sütunlarını yüksəldən, bütlərin ayaqlarını asi (316 b) düşmənlərini 

qəhr  edərək  alçaldan,  zülm  edənlərin  kökünü  qıran  Allahım,  yardım  sən-

dəndir. Aləmlərin rəbbi Allaha həmd olsun!

1

 

Allahın  səlat  və  səlamı  qiyamətə  qədər  yaratdıqlarının  ən  xeyirlisi, 

qazilərin və cihad savaşçılarının əfəndisi Məhəmmədin, soyunun və yol gös-

tərici əshabının üzərinə olsun. 

Allahın nemətərinin danışılaraq ağızdan-ağıza yayılması şükür və öy-

güsünün  çoxaldılmasına  səbəb  olur.  Şükür  və  öygüsünün  çoxaldılması  da 

nemətərinin danışılaraq ağızdan-ağıza yayımasını labüd edir. Hər bir nemət 

bir şükrü vacib qılır və hər bir şükürdən sonra da bir nemət qərarlaşdırılmış-

dır.  Lakin  şükrün  vacib  qıldığı  şeyləri  yerinə  yetirmək  insanın  qüdrətinin 

dışındadır, iqdidar sahibləri onun mərasimini yerinə yetirməkdən acizdirlər. 

Özəlliklə  də  bir  nemətə  qarşılıq  verilməsi  lazım gələn  şükrdən  böyük  dün-

yada nə bir dövlət var, nə də axirətdə ondan böyük bir xoşbəxtlik görünür. 

Bax, bu nemət  Onlar kafirlər, haqdan sapanlardır

2

 ayetində söyləndiyi ki-

                                                           

1

 Quran, Ənam surəsi, 6:45. Farsca olan fərmanın kursivlə verilən qismi ərəbcədir. 

2

 Quran, Abəsə surəsi, 80:42. 

BABURNAMƏ 

 

333 

mi,  əmsalları  haqqında  nazil  olan  kafirlərin  qüvvətliləri  üstündə  üstünlük 

tapmaq və  günahkar  zənginləri istila etməkdən başqa bir şey deyildir. Ağıl 

sahiblərinin  dəlib  keçən  düşüncələrində  bundan  daha  gözəl  bir  xoşbəxtlik 

görülə bilməz. Minnət Allahadır ki, bu böyük səadət və ulu ehsan beşikdən 

bu vaxta qədər xeyir düşünən qəlbin və doğru hökm edən ağlın soylu istəyi 

və yeganə məqsədidir. 

Bu mübarək günlərdə hər şeyi bilən padşahın xeyirxahlığı üz göstərdi. 

Minnətsiz nemət qapılarını açan və illətsiz bilgi bəxş edən Allah bilgi qapı-

larının fəthinin açarıyla böyüklüyü uğurun sığındığı nəvvabımızın əməlləri-

nə  açdı.  Gülərüzlülük  sahibi  qövmümüzün  məşhur  isimlərini  kərəm  sahibi 

qazilərin dəftərinə keçirdi. İslamm bayrağı zəfər sahibi əsgərlərimizin yardı-

mıyla (317a) ucalığın zirvəsinə çatdı. 

Bu  dövlətin  ortaya  çıxımasın  və  bu  xoşbəxtliyin  gerçəkləşməsi  belə 

olmuşdur: islamiyyəti qoruyan əsgərlərimizin qılınclarının işıqları Hindistan 

məmləkətlərini fəth etməsi və zəfər nurlarının işıqlarıyla -əvvəlki fethnamə-

lərdə yazıldığı kimi- aydınladtılmış qılınca, müqəddəs yardım, zəfər nişanə-

si  olan  bayraqlarımızı  Dehli,  Aqra,  Cunpur,  Harid,  Behar  v.s.  məmləkət-

lərində dalğalandırdı. Müsəlman və kafir olan qövimlərin böyük hissəsi gə-

ləcəyi  qutlu  nəvvabımıza  itaət  edib  baş  əyməyi  seçərək  doğruluq  və  səmi-

miyyət addımlarıyla qulluq yolunu tutdular. Lakin daha əvvəl uğurlu nəvva-

bımıza itaət etməkdən dəm vuran (Rana Sanka) kafiri indi Dirəndi, kibrləndi, 

nankorlardan oldu

1

 sözünə uyğun olaraq iş işləyib şeytan kimi baş qaldırdı. 

Zamanə  əsgərinin  komandanı  və  tərk  edilmiş  orduların  bələdçisi  halına 

gələrək  bəzilərinin  gərdanlarında  lənət  boyunduruğu  olan  zünnarı,  bəzi-

lərinin  də  ətəklərində  islam  dinindən  ayrılma  kədərinin  tikanı  olan  güruh-

ların bir araya toplanmasına səbəb oldu. 

O məlun kafirin -qiyamət günündə rəzil olsun- Hindistan vilayətindəki 

istilası o dərəcəyə vardı ki, padşahlıq dövləti günəşinin doğmasından və şah-

lar şahı xəlifəliyi nurunun parlamasından əvvəl bu vuruşmada onun fərma-

nına  boyun  əyən  əsl  racələr,  raylar  bu  müharibədə  hökmü  altında  bulunub 

islam  dinindən  ayrılaraq  din  dəyişdirən  hakim,  (317  b)  rəhbər  və  böyüklər 

onu göz önündə tutub heç bir müharibədə ona baş əyməmiş və bəlkə də uz-

laşmamışlar, heç bir səfərdə onun söhbət və arxadaşlığı yolunu tutmamışlar. 

Bu geniş diyarın, Dehli sultanı, Qucerat sultanı, Mandu sultanı vəsair 

bütün sultanları, digər kafirlərin aralarında bir uzlaşma olmadığı üçün o pis 

gedişli  adama  müqavimət  etməkdən  aciz  qalmışlar  və  dürlü-dürlü  hiylələri 

ilə  üzə  gülərək  dost  kimi  görünürlər.  Dinsizliyin  bayrağı  təxminən  iki  yüz 

islam  şəhərində  dalğalanmışdı.  Tapınaqları  və  məscidləri  təxrib  edərək,  o 

şəhər  və  məmləkətlərin  müsəlmanlarının  uşaqlarını  və  qadınlarını  əsir  et-

mişdi. Qüdrəti və qüvvəti o dərəcəyə varmışdı ki, hindin davam edib gələn 

                                                           

1

 Quran, Bəqəra surəsi, 2:34. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

334 

və bir lek gəliri olan vilayəti yüz atlı, bir küruru isə on min atlı olaraq say-

maqdan ibarət olan qaydası göz önünə alındıqda bu kafir başbuğu hərifin ələ 

keçirdiyi  məmləkəti  on  kürura  çatmışdı,  bu  da  bir  lek  [yüz  min]  süvarilik 

yer  edir.  Bu  zamana  gəldiyində  isə  daha  öncə  heç  bir  savaşda  ona  yardım 

etməyən məşhur kafirlərin çoxu islam əsgərinə olan düşmənlikləri üzündən 

bu kafirin işləri-gücləri qldurluq olan əsgərinə qoşuldular. 

İş  o  dərəcəyə  vardı  ki,  on  müstəqil  hakim  hər  biri  dikbaşlılıq  dava-

sında bulundular və hər biri bir qitədə kafir kütlələrindən birinə komandan 

olaraq o pis huylu kafirə xalxal və zəncir kimi  yapışdılar. (318  a)  Əşəreyi- 

mübəşşirənin

1

 tərsinə,  quldurluğu  artıran,  Onlara  acı  bir  əzabı  müjdələ

2

 

bayrağını çəkən bu on kafir izdihamlı qullara, əsgərlərə və geniş pərgənələrə 

sahibdilər. 

Bunlardan  Səlahəddin  otuz  min  süvarinin  başbuğuydu.  Ravəl  Udi 

Sing Bageri on iki min, Midni Rav on iki min, Həsən xan Mivati on iki min, 

Barməl İdəri dörd min, Nərpət Harə yeddi min, Sətərvi Keçi altı min, Dirim-

Div  dörd  min,  Bir-Sing  Div  dörd  min  atlıya  sahibdilər.  Sultan  İskəndərin 

oğlu Mahmud xan da vilayət və pərgənəsi olmamasına baxmayaraq sərdar-

lıq ümidiylə təxminən on min atlı  yığmışdı. Bu səlamət və əmniyyət vadi-

sindən  ayrılmış  olanların  cəmi  hind  vilayət  və  pərgənə  qaydasına  görə  iki 

lek və min atlı idi [ikiyüz bir mini].  

Nəticə olaraq, iç üzündə məğrur və görünüşdə kor olan bu kafir, gün-

ləri  qara  kafirlərin  qisvətli  gönüllərini  Bir-biri  üstünə  yığılmış  qaranlıqlar

3

 

kimi  birbirlərinə  bağlayıb  müxalifet  edərək  və  insanların  əfəndisinin  –Al-

lahın salat və səlamı üzərinə olsun- şəriətinin təməlini yıxmağı qəsd edərək 

müsəlmanlarla savaşmağa gəldi. 

Padşahın din üçün savaşan savaşçıları Allahın yazğısı kimi o tək gözlü 

dəccalın

4

 başına  üşüşərək,  Qəza  gəlincə,  göz  kor  olur  cümləsini  bəsirət  sa-

hiblərinin  nəzərlərinə  ərz  etdilər  və  Kim  cihad  edərsə,  ancaq  öz  yararına 

cihad  edər

5 

(318  b)  ayətini  göz  önündə  tutaraq,  itaət  edilməsi  gərəkli  olan 

Kafirlərə və münafiqlərə qarşı cihad et

6

 hökmünü tətbiq etdilər. Doqquz yüz 

otuz  üçünca  ilin  cəmadiyülaxır  ayının  on  üçüncü  şənbə  günü  [=17  mart 

1527] -ki,  Allah şənbə günlərinizi mübarək etmişdir, o günün mübarəkliyi-

nin  bir  nişanəsidir-  Biyanəyə  bağlı  olan  Kanva  mövqeyi  civarında  olan  və 

iki tərəfi din düşmənləriylə dolu olan dağlıq ərazi əncamları uğur olan islam 

                                                           

1

 Əşəreyi-mübəşşirə:  cənnətlik  olduqlan  sağlıqlarında  özlərinə  peyğəmbərimiz  tərəfin-

dən  müjdələnən  on  adam:  hz.  Əbubəkr,  hz.  Ömər,  hz.  Osman,  hz.  Əli,  hz.  Talha,  hz.  Zü-

beyr, Əbdürrəhman bin Övf, Əbu Übeydə bin Cərrah, Səid bin Zeyd, Səd bin Əbu Vəqqas. 

2

 Quran, Ali-İmran surəsi, 3:21. 

3

 Quran, Nur surəsi, 24:40. 

4

  Rana Sankanın taygöz olmasına işarə edilir. Rananın bir gözü kor idi.  

5

 Quran, Ənqəbud surəsi, 29:6.  

6

 Quran, Tövbə surəsi, 9:73. 

BABURNAMƏ 

 

335 

əsgərlərinin  çadır  qurduqları  yer oldu.  İslam  əsgərinin ululuğu və ehtişamı 

din düşmənlərinin və məlun kafirlərin qulağına çatanda isə  əshabi-fil

1

 kimi 

əhli-islamm  Kəbəsini  yıxmaq  istəyən,  Məhəmməd  ümmətinin  müxalifləri 

dağ görünüşlü, ifritə üzlü filləri özlərinə sipər etdilər.Hamısı də müttəfiq və 

yekdil olaraq, işləri quldurluq olan əsgərlərini bölük-bölük ayırdılar. 

Bə an filha hinduvani zəlil, 

Şodənd qürrə manəndi «əshabi-fil». 

 

Çü şami-əcəl cümlə məkruhu şum, 

Siyahtər zi şəb, biştər əz nücum. 

 

Həmə həmçü atəş, vəlekin çü dud, 

Kəşidə sər əz kin bə çərxi kəbud, 

 

Çü mür amədənd əz yəminü yəsar, 

Süvarü piyadə həzəran həzar.   

 

Bu aşağılıq, zəlil hindular  

Əshabi-fil kimi məğrur oldular.  

 

Hamısı əcəl gecəsi kimi ikrah doğurur, 

Gecədən qara, ulduzdan çoxdular.  

 

Hamısı atəş kimiydi, duman kimi,  

Başlarını mavi göy üzünə qaldırdılar.  

 

Qarışqa kimi sağdan və soldan,  

Atlı və piyada min-min saldırdılar. 

Üzlərini vuruşmaq və savaşmaq niyyətilə şüarı qələbə olan orduya çe-

virdilər. İgidlik bağının ağacları olan islam qaziləri şam fıstığı ağacları kimi 

səflər  bağlayaraq  (319  a)  günəş  kimi  parlayan  sanəvbər  heybətli  nizələrini 

Allah yoluna cihad edənlərin qəlbləri kimi  yüksəkliyin zirvəsinə  çıxardılar. 

                                                           

1

 Əshabi-fil: fil sahibləri. Həbəşistan kralı Nəcaşi Əshamə tərəfindən Yəmənə hökmdar 

təyin edilən Əbrəhə bin Səbbah-ül-Əşrəm və ordusu fil sahibləridir. Ziyarətçiləri Kəbə ye-

rinə öz bölgəsinə çevirmək istəyən Əbrəhə Sənada Qülleys deyilən bir kilsə tikdirir. Kinanə 

qəbiləsindən bir adam isə bir gecə bu kilisəyə təcavüz və həqarətdə bulunur. Bundan qəzəb-

lənən Əbrəhə Kəbəni yıxmağa and içir və ordusuyla birlikdə Məkkəyə gəlir. 

Yanında ən qüvvətlisi Mahmud adını daşıyan bir sürü fil varmış. Əbrəhə bu fillərlə Kə-

bəyə doğru getmək istədikdə heyvanlar diz çöküb hərəkətsiz qalır, başqa səmtlərə yönəldil-

dikdə  isə  qaçaraq  gedirdilər.  Allah  Əbrəhənin  ordusunun  və  fillərinin  təpəsinə  sürülərlə 

quşlar göndərib hamısını öldürdü. Hz. Məhəmmədin bu hadisənin baş verdiyi il içində do-

ğulması bu ilə "fil ili" adının verilməsinə səbəb olmuşdur.  

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

336 

İskəndərin səddi kimi dəmir rəngli bir səf və peyğəmbərin şəriətinin yolu ki-

mi doğruluq və əminlik baxımından dayanıqlı bir sığınaq meydana gətirdilər. 

Öz  yolunda  kənətlənmiş  binalar  kimi

1

 bunun  möhkəmliyinə  bir  işarə, 

qurtuluş  və  zəfər,  Onlar  rəblərinin  inayətiylə  hidayət  üzrə  olub  fəlah  bul-

muşların ta özləriydi

2

 

 

gərəyincə, o xalqa xas bir sifətdir. 

Qitə: 

Dər an rəxnə ni əz təbayü vəhim, 

Çü rəyi şahənşahü dini-qəvim. 

Ələmhayi u fərşi fərşa həmə, 

Əlifhayi «İnnə fətəhna»

3

 həmə.  

 

Bu səfdə nə rəxnə, nə qorxu var, 

Çünkü şahlar şahı qərarlı və din kimi güvənlidir. 

Onun səmanı süpürən bayraqları 

İnnə fətəhnanın əlifləridir. 

Nəhayət, tədbirli davranmağı göz önünə alaraq, rum qaziləri kimi, or-

dunun  önündə  olan  tüfəngçi  və  radəndazları

4

 qoruması  üçün  arabalarla  bir 

sıra yaradılaraq bir-birlərinə zəncirlə bağlandı. Nəticədə islam əsgərləri elə 

bir nizam və güclü sipərlər yaratdılar ki, qoca ağıl və çərxi-əsr bunun tədbi-

rini alan və nizamlayan kişiyə afərin oxudu. Bu nizam, güclü sipərlər, möh-

kəmlik  və  düzgünlük  xüsusunda  o  sultanın  yaxınlarından  və  dövləti-xaqa-

niyyənin dayağı Nizaməddin Əli Xəlifə xeyli çalışqanlıq və bacarıq göstərdi, 

gördüyü  bütün  tədbirlər  təqdirə  layiqdi,  rəisliyi  və  uğurları  da  parlaq  ağlın 

zövqünə uyğun idi. 

Padşahın ali məqamı mərkəzdə idi. (319 b) 

Mərkəzin sağında izzətli, yetkin, bəxtiyavər bəradər və hər kəsin yar-

dımını  istədiyi  padşahın  qarşılıq  gözləmədən  göstərdiyi  sevgiylə  sivrilən 

Çin Teymur Sultan, izzətli, rəşid, Allahü təalanın təvəccüh nəzərinə məzhər 

olan məxdum Süleyman  şah [Baburun dayısının  nəvəsi], hidayətin sığınağı 

və  vəliliyin  müntəsibi  Xoca  Kəmaləddin  Dost  Xavənd,  səltənəti-aliyyənin 

dayağı  və  padşahın  sarayının  əmini,  ixtisas  sahiblərinin  ən  seçkini  və  xas 

yaxın Camaləddin Yunus Əli, xasların dəstəyi və ixtisası tam Cəlaləddin şah 

Mansur Barlas, xasların dəstəyi və ixtisas sahiblərinin ən seçkini Nizaməd-

din Dərviş Məhəmməd Sarban; xasların dəstəyi  və sevgisi həqiqi Şəhabəd-

din Abdullah Kitabdar və Nizaməddin Dost eşik-ağa yerlərini almışdılar. 

Mərkəzin  solunda  isə  səltənətin  sığınağı,  xilafətin  müntəsibi  və  hər 

                                                           

1

 Quran, Səf surəsi, 61:4. 

2

 Quran, Bəqərə surəsi, 2:5. 

3

 İnna  fətəhna:  «bizlər  fatehlərik"  cümləsi  bayraq  dirəkləri  kimi  dimdik  yüksələn  əlif-

lərlə başlayır və bitir mənasındadır. 

4

 Radəndaz: savaşda yüksək nəslə nərə cəkib düşməni vahiməyə salan dəstə. 

BABURNAMƏ 

 

337 

kəsin  yardımını  istədiyi  padşahın  qarşılıq  gözləmədən  göstərdiyi  sevgiylə 

sivrilən  Sultan  Bəhlul  Ludi  oğlu  Sultan  Əlaəddin  Aləm  xan,  müşarünileyh 

sultan həzrətlərinin  yaxını,  insanlar arasındakı  vəzirlərin  ən böyüyü, xalqın 

sığınağı və islamiyyətin qüvvətləndirəni Şeyx Zeyn Hafi, müşarünileyh sul-

tan həzrətlərinin yaxınının oğlu, xasların dəstəyi və səmimiyyəti tam Kəma-

ləddin Mühib Əli, mərhum Qoç Əhmədin qardaşı və xasların dəstəyi Niza-

məddin Turdu bəy, (320 a) böyüklərin və irəli gələnlərin dəstəyi və mərhum 

Qoç bəyin oğlu Arayiş xan, millətlər arasındakı vəzirlərin böyüyü və arslan 

qıran Qoca Kəmaləddin Hüseyn və divan məmurlarının bir qismi müəyyən-

ləşdirilmiş yerlərinə yerləşmişdilər. 

Sağ qanadda isə bəxtiyavər, səadət sahibi, arzularına çatmış, yaradıcı 

Allahın inayət nəzərinə məzhər, səltənət və arzu bürcünün ulduzu, hökmdar-

lıq və xilafət səmasının günəşi, kölələrin və hürlərin lisanıyla mədh edilmiş, 

səltənət və xilafətin əziz qıldığı, yetkin məxdum Məhəmməd Hümayun Ba-

hadır yer almışdı. 

Onun  səadətə  yaxın  olan  sağında  isə  səltənət  sığınağı  həzrətlərinin 

məxdumu və mükafatlar bəxş edən padşahın qarşılıq gözləmədən göstərdiyi 

sevgiylə sivrilən Qasım Hüseyn Sultan, xasların dəstəyi Nizaməddin Əhməd 

Yusif  Oğlaqçı,  mülkün  dayağı,  sevgisi  tam  Cəlaləddin  Hindu  bəy  Koçin, 

mülkün  dayağı,  sevgisində  sadiq  Cəlaləddin  Xosrov  Göyəldaş,  mülkün  da-

yağı Qıvam bəy Orduşah, xasların güvənəcəyi kişi, bağlılığı və sevgisi ka-

mil Vəli Xəzinə[çi] Qaraquzu, xasların dəstəyi Nizaməddin Pirqulu Sistani, 

millətlər  arasındakı  vəzirlərin  dəstəyi  Xoca  Kəmaləddin  Pəhlivan  Bədəxşi, 

xasların  dayağı  Nizaməddin  Əbdüşşükur,  əyanların  dəstəyi,  İraq  elçisi  Sü-

leyman ağa ilə (320 b) Sistan elçisi Hüseyn ağa bulunurdular. 

Onun  zəfərlə  dolu  olan  soluna  isə  müşarünileyhin  istək  sahibi  oğlu, 

səltənətin sığınağı, alicənab və həzrəti-mürtəzaya müntəsib Mir Həmə, xas-

ların  dirəyi  və  ixtisası  kamil  Şəmsəddin  Məhəmmədi  Göyəldaş  ilə  Niza-

məddin Hacəgi Əsəd Candar təyin edilmişdilər. 

Sağ qanaddakı hind əmirləri arasında mülkün dəstəyi, xanlar xanı Di-

lavər xan, əyanların dəstəyi Məlikdad Kərkərani və əyanların dayağı, şeyx-

lər şeyxi Şeyx Gürən də özlərinə fərman buyurulan yerlərini almışdılar. 

Şüarı islamiyyət olan ordunun sol qanadında isə mövqeyi uca, naqib-

liyin sığınağı,  yüksəkliyin dəstəyi, Təha və Yasin ailəsinin iftixar qaynağı, 

rəsullar əfəndisinin oğullarının örnəyi Seyid Mehdi Xoca, kam sahibi, əziz, 

yetkin  və  xaliq  həzrətlərinin  inayət  nəzərlərinə  məzhər  olmuş  bəradər  Mə-

həmməd  Sultan  Mirzə,  səltənətin  sığınağı,  xilafətə  müntəsib  və  özündən 

yardım  istənilən  padşahın  qarşılıq  gözləmədən  göstərdiyi  sevgiyə  məzhər 

olan Mehdi Sultan oğlu Adil Sultan, mülkün dayağı və sevgisi kamil Müiz-

zəddin  Əbdüləziz  Miraxur,  mülkün  dayağı  Şəmsəddin  Məhəmməd  Əli 

Cəng-Cəng;  xasların dayağı  və sevgisi kamil  Cəlaləddin Qutlu-Qədəm Qa-

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

338 

ravul, xasların dayağı və sevgisi kamil Cəlaləddin şah Hüseyn Yarəgi, Mo-

ğol Qançı və Nizaməddin Can Məhəmməd bəy-atəkə səf bağlamışdılar. 

Sol  qanadda  olan  hind  əmirləri  arasında  sultanların  nəsli  və  məzkur 

Sultan  Əlaəddinin  oğullarından  Kamal  xan  və  Cəlal  xan  (32l  a),  əyanların 

dayağı Əli xan Şeyxzadə Fərmüli, əyanların dayanı Nizam xan Biyanə təyin 

edilmişdilər. 

Ehtiyat qüvvələri olaraq da xasların dayağı və sevgisi Kamil Turdukə 

və  Baba-Qaşqanın qardaşı  Məlik Qasım Baba-Qaşqa bir  dəstə  moğolla sağ 

qanada,  xasların  dayağı,  sevgisi  həqiqi  Mömin  Atəkə  ilə  xasların  dayağı 

Rüstəm  Türkmən  də  bir  dəstə  xas  mühafizlə  birlikdə  sol  qanada  göndəril-

dilər. 

İxtisas  sahiblərinin  seçkini,  xasların  dəstəyi  və  ixtisası  kamil  Niza-

məddin Sultan Məhəmməd  Bəxşi  islam qazilərinin irəli gələnlərini  və  rəis-

lərini qərarlaşdırılmış yerlərinə və mövqelərinə yerləşdirmişdi və özü də ve-

riləcək əmrlərimizi eşitmək üçün hazır durur, tavaçı və yasavulları

1

 ətrafa və 

yanlara  göndərərək  piyadaların  və  süvarilərin  nizamı  və  idarəolunması  ba-

rədəki itaət edilməsi qəti olan əmrlərimizi böyük sultanlara, kərim əmirlərə 

və digər ehtiram sahibi qazilərə çatdırırdı. 

Ordunun təməl dirəkləri dikilib hər kəs öz yerinə qoşunca, heç kimin 

olduğu  yerdən  qımıldanmaması  və izinsiz bir şəkildə müharibəyə  başlama-

ması barədə əməl və itaət edilməsi şərt olan bir fərman çıxarıldı. 

Bəhs  etdiyim  o  gündən  bir  pas  keçmişdi  ki,  qarşılıqlı  iki  firqə  qarşı- 

qarşıya  gələrək  savaşmağa  və  vuruşmağa  başladı.  İki  tərəfin  əsgərlərinin 

mərkəzləri (321 b) işıq və qaranlıq kimi qarşı-qarşıya gəlmiş bir vəziyyətdə 

ikən  sağ  və  sol  qanadlarda  elə  böyük  bir  boğuşma  başladı  ki,  yeri  zəlzələ,  

uca göyü də bir vəlvələ bürüdü. 

Əsərləri quldurluq olan kafirlərin sol qanadı şüarı islamiyyət olan əs-

gərlərin  meymənət  örtülü  sağ  qanadının  üstünə  yürüyüncə  başda  Xosrov 

Göyəldaş və Baba-Qaşqanın qardaşı Məlik Qasım olmaq üzrə irəliyə həmlə 

etdilər. Əziz qardaş Çin Teymur Sultan fərmana uyğun olaraq onların yardı-

mına  qoşaraq  cəsuranə  döyüşməyə  başladı  və  kafirləri  yerlərindən  qoparıb 

mərkəzlərinə qədər sürdü. Bu əziz bəradərə gərəkli mükafat verildi. 

Əsrimizin  yeganəsi  Mustafa  Rumi  isə  arabaları  -əmr  edən  və  yasaq-

layan  padşahın  inayət  nəzərlərinə  məzhər  olmuş  əziz  və  kam  sahibi  oğlu- 

Məhəmməd  Hümayun  Bahadırın  mərkəzindən  irəli  sürərək,  kafir  əsgərinin 

səflərini tüfəng və zərbzənlərlə öz qəlbləri kimi qırmışdı. Savaş zamanı əziz 

və rəşid bəradər Qasım Hüseyn Sultan, xasların dəstəyi Nizaməddin Əhməd 

Yusif və Qivam bəy Orduşah da əmr alaraq onların yardımına qoşdular. 

Kafir bölükləri də zaman-zaman və arxa-arxaya öz adamlarının yardı-

mına  gəlirdilər.  Biz  də  mülkün  dayağı  Cəlaləddin  Hindu  bəyi,  onun  arxa-

                                                           

1

 Yasavul: yasaqçı, mühafizə məmuru, səflərin nizamını təmin edən zabit. 

BABURNAMƏ 

 

339 

sından  xasların  dəstəyi  Məhəmmədi  Göyəldaşı,  Hacəgi  Əsəd  Candarı,  on-

dan sonra da (322  a) ulu sultanın dayağı,  yüksək eşiyin güvənilən kişisi və 

xas  yaxınlardan  Cəmaləddin  Yunus  Əlini,  xasların  dayağı  və  sevgisi  tam 

Cəlaləddin  şah  Mansur  Barlası,  xasların  dəstəyi  Şəhabəddin  Abdullah  Ki-

tabdarı, onların arxasından xasların dəstəyi Dost eşik-ağa və Şəmsəddin Mə-

həmməd Xəlil axta-bəyini yardıma göndərdik. 

Kafirlərin sağ qanadındakılar islam əsgərinin sol qanadının üstünə tək-

rar-təkrar hücum etdilər və özlərini salamat olmuş qazilərə çatdırdılar. Lakin 

hər həmlələrində böyük  qazilər nəticəsi zəfər olan oxlarının yarasıyla onla-

rın  bir  qisminı  Yanacaqları  cəhənnəmə  (götürdülər).  Nə  pis  bir  yerdir  o

1

, 

hüsran evinə göndərib bir qismini da qaçırdılar. 

Belə  olduqda  xasların  dayağı  Mömin  Atəkə  və  Rüstəm  Türkmən  də 

quldurluğun sığınağı olan kafirlərin qaranlığın dəzgahı olan əsgərlərinin ar-

xasından  hücum  etdilər.  Xasların  dayağı,  sevgisi  həqiqi  və  nökərlərin  başı 

Xoca Mahmud Əli Atəkə və sultan həzrətlərinin yaxını, dövlətin dayağı Ni-

zaməddin Xəlifəni də onların yardımına göndərdik. 

Əziz  və  rəşid  qardaş  Məhəmməd  Sultan  Mirzə,  səltənətin  sığınağı 

Adil  Sultan,  mülkün  dayağı  Müizzəddin  Əbdüləziz  Miraxur,  Cəlaləddin 

Qutlu-Qədəm  Qaravul,  Şəmsəddin  Məhəmməd  Əli  Cəng-Cəng  və  xasların 

dəstəyi Şah Hüseyn Yarəgi və Moğol Qançı da inamla savaşa girdilər. Mil-

lətlər arasındakı vəzirlərin ən böyüyü Xoca Kəmaləddin Hüseyni divanilər-

dən (322 b) bir dəstə ilə birlikdə onlara yardıma göndərdik. 

Bütün cihad əhli ən yüksək səy və qeyrətlə vuruşmağa rəğbət göstərə-

rək De ki: «Bizə yalnız iki yaxşılıqdan (ya qazilik, ya da şəhidlik) birini gö-

zətmirsinizmi?»

2

 ayəti-kəriməsini göz önündə tutdular. Canlarını fəda etmə-

yi gözə alaraq, can alma bayrağını yüksəltdilər. 

Savaş və vuruşma uzanınca arabaların arxasında zəncirlənmiş aslanlar 

kimi  duran,  padşahın  xassə    əsgərlərindəki    müharib  igidlərin  və  birlik  or-

manı aslanlarının mərkəzin sağ və solundan dışarı çıxmalarına və tüfəngçi-

ləri  ortaya  alaraq  savaşa  girmələrinə  dair  müvafiq  fərman  çıxarıldı.  Bunlar 

da  dan  yeri  ağarmasının  üfüqdə  üz  göstərişi  kimi  arabaların  arxasından  dı-

şarı cumdular. Meymənətsiz kafirlərin şəfəq rəngli qanlarını dönən göy üzü-

nə  bənzəyən  savaş  meydanına  tökərək  neçə  itaətsizin  başlarını  ulduz  kimi 

vücud göyündən ayırdılar. 

Adamlarıyla  birlikdə  mərkəzin  önündə  duran  əsrin  nadir  şəxsiyyəti 

Ustad Əliqulu da igidliklər göstərərək kafirlərin dəmir qapılı hasara bənzə-

yən səflərinə elə ağır daşlar  atırdı ki, o daşların birini əməllər tərəzisinin bir 

gözünə qoysalar sahibi Kimlərin (əməllərinin) çəkisi ağır gəlsə, onlar xilas 

                                                           

1

 Quran, İbrahim surəsi, 14:29.  

2

 Quran, Tövbə surəsi, 9:52. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

340 

olanlardır

1

 

 

sirrinə məzhər olardı və ya daşları mətanətli və uca bir dağa at-

sa, ...atılmış rəngli yun kimi...

2  

onu sovurardı. Daş, tüfəng və zərbzən ataraq 

kafir cəsədlərinin binalarından çoxunu yıxdı. (323 a) 

Mərkəz  tüfəngçiləri  də  fərmana  uyğun  arabalardan  ayrılaraq  döyüş 

meydanına girib hər biri bir çox kafirə ölüm zəhəri daddırdı. Piyada olaraq 

böyük  təhlükə  məhəllinə  gəlib  adlarını  qəhrəmanlıq  ormanı  aslanları  və 

igidlik meydanı qəhrəmanları arasında göstərdilər. 

Bu əsnada xaqan həzrətlərinin mərkəzdəki arabaların irəli sürülməsini 

əmr edən fərmanı  çıxarıldı.  Şəxsən padşah sağında fəth  və dövlət,  solunda 

tale və uğur olduğu halda kafir əsgərinə doğru irəlilədi. 

Zəfər mənqibəli ordu bunu görüncə şüarı qələbə olan əsgərin yaratdığı 

coşqun  dəniz  böyük  bir  dalğalanma  göstərərək  bu  dənizin  timsahlarının 

ürəkliliyini düşüncədən əmələ keçirdi. Toz bir sis halında bütün savaş mey-

danını qara bir bulud kimi tutdu. Kəsici qılıncların parıltısının şimşəyi ildı-

rım parlamasını keçdi.  Qalxan toz günəşin üzünü eynən bir aynanın arxası 

kimi  işıqdan  məhrum  elədi.  Qalib  və  məğlub,  vuran  və  vurulan  bir-birinə 

qarışaraq  fərqlər  gözə  görünməz  oldu.  Zamanın  sehrbazı  gözlər  önünə  elə 

bir gecə gətirdi ki, hərəkətli səyyarələr oxdan, hərəkətsiz ulduzlar isə atların 

ayaqlarından qopan qığılcımdan başqa bir şey deyildi. 

Füru rəftü bər rəft ruzi nəbərd, 

Nəmi xun bə mahiyu bər mah gərd, 

 

Zi sümmi süturan dər an nahi dəşt, 

Zəmin şeş şodü asiman gəşt xəşt. 

 

Müharibə günü qan balığa çatdı, 

Toz isə aya qədər yüksəldi. (323 b)  

 

O geniş meydanda atların toynaqlarından  

Yer altı qat oldu, göy isə səkkiz qat.

3

 

Baş və can oynatmaqda olan qazi mücahitlər görünməyən çağırıçıdan 

gələn Süstləşməyin, üzülməyin, əgər inanırsınızsa, mütləq siz üstün gələcək-

siniz

4

 müjdəsini eşidib gözə görünməyənin xəbərcisindən Allahdan bir zəfər 

və yaxın bir fəth (var)... Möminləri müjdələ

5

 müjdəsini dinləyirdilər. O dərə-

cədə şövqlə savaşırdılar ki,  yüksək ruhların qütsilərindən qulaqlarına əhsən 

sədaları  gəlir  və  Allaha  yaxın  olan  mələklər  başlarının  üstündə  pərvanələr 

                                                           

1

 Quran, Möminin surəsi, 23:102. 

2

  Quran, Qəəriyyə surəsi, 101:5. 

3

 Firdövsinin Şahnaməsindən. Dini təsəvvürə görə, göylər yeddi, yer isə beş təbəqədir. 

Şair demək istəyir ki, toz üzündən göylər səkiz, yer isə altı təbəqə olmuşdur.  

4

 Quran, Ali-İmran surəsi, 3:139. 

5

 Quran, Səf surəsi, 61:13 və Tövbə surəsi, 9:112.  

BABURNAMƏ 

 

341 

kimi dönürdülər. İki namaz arasında savaşın atəşi o dərəcə tutuşdu ki, alov-

ları göklərə doğru yüksəldi. İslam əsgərinin sağ və sol qanadları sonları bər-

bad kafirlərin sağ və sol qanadlarını mərkəzləri ilə eyni yerdə topladı. 

Məşhur mücahidlərin qalibiyyət əsərləri və islam bayrağının yüksəlişi 

açıqça görünməyə başlayınca o kafir qovulmuşlar, o şərir dinsizlər bir saat 

qədər  çaşqın  bir  halda  qaldıqdan  sonra  canlarından  vaz  keçərək  mərkəzin 

sağ və soluna hücum etdilər. Sol tərəfə çox yüklənərək yaxınlara qədər gəl-

dilər. Lakin igidlik əlamətli qazilər, səvab meyvəsini göz önündə tutaraq hər 

birinin  köks  torpağına  ox  fidanları  dikdilər  və  hamısını  qara  bəxtləri  kimi 

geri oturtdular. Bu əsnada tale və qələbə rüzgarları nəvvabımızın dövlət çə-

mənlərində əsdi. (324 a) 

Biz sənə apaçıq bir fəth verdik

1 

müjdəsini gətirdilər. Fəth dilbəri dün-

yanı süsləyən  Və Allah sənə şanlı bir zəfər versin

2

 pərçəmiylə süslənmiş və 

gizlilik pərdəsi arxasında olan tale və xoşbəxtlik ona yar olmuş bir vəziyyət-

də  ortaya  çıxanda  batil  hindular  durumlarının  güclüyünü  anlayıb  ...atılmış 

yun kimi... dağılaraq  yayılmış pərvanələr kimi

3

 təlaşa qapıldılar. Çoxu savaş 

meydanında öldü. Bir qismi də başlarından keçərək sərsərilik çölünə düşdü-

lər, qarğalara və çaylaqlara yem oldular. Ölülərdən təpələr yüksəldi və baş-

lardan minarələr tikildi. 

Həsən  xan  Mivati  bir  tüfəng  zərbəsi  ilə  ölüm  yoluna  girmişdi.  Qöv-

mün  irəli  gələnləri  arasındakı  doğru  yoldan  sapma  əlamətli  o  üsyançıların 

böyük hissəsinin həyat günləri ox və tüfəng zərbəsi ilə beləcə sona çatmışdı. 

Bunlar arasında bilxassə Udeypur vilayəti valisi və on iki min atlı sahibi Ra-

vəl Udi Sing Bagəri, dörd min atlı sahibi Rav Çəndərban Çuhan, altı min atlı 

sahibi  daha  əvvəllər  bəhs  edilmiş  Səlahəddinin  oğlu  Çəndiri  hakimi  Pupet 

Rav, Manikçənd Çuxan və dörd min atlı sahibi Dilpet Rav, Gəngü və Kərm-

Sing, üç min atlı sahibi Rav Dənkusi və hər biri bir (324 b) camaatın böyü-

yü,  şövkət  və  səltənət  sahibi  bir  güruhun  başbuğu  olan  digər  bir  qrup  da 

cəhənnəm yolunu tutmuşdular. Bu çamur dünyasından cəhənnəmin ən dibi-

nə köçmüşdülər. 

Savaş meydanının yolu yolda ölmüş yaralılar üzündən cəhənnəm kimi 

doldu. Cəhənnəmin ən dibi cəhənnəm malikinə can vermiş münafiqlərla do-

lub-daşdı. İslam əsgəri hansı tərəfə səyirtsə, hər addımda bir xotkarı ölüsünü 

görürdü. Şöhrətli ordu bundan sonra nə qədər uzağa köç etsə möhtəşəm bir 

şəxsin yıpranmış vücudundan xali bir yer tapa bilmirdi. 

Həmə hinduvan küştə zarü zəlil, 

Bə səngü tüfək həmçü əchabi-fil. 

 

                                                           

1

 Quran, Fəth surəsi, 48:1. 

2

 Quran, Fəth surəsi, 48:3. 

3

 Quran, Qəəriyyə surəsi, 101:5 və 101:4 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

342 

Zi tənha bəsi kuhha şod əyan, 

Bə hər kuh əz an çeşmeyi-xun rəvan. 

 

Zi səhmi-sihami safi pürşükuh, 

Güzəran-güzəran bə hər dəştü kuh. 

 

Bütün hindular zarü zəlil olmuşdular 

Əshabi-fil kimi tüfəng daşından.  

 

Cəsədlər üzündən hər birindən  

Qan çeşməsi axan dağlar yarandı.  

 

Şövkətli səflərin oxlarının qorxusundan 

Hər çöldə, dağda donuzlar (və ya bahadırlar) qaçışırdılar. 

  

...Arxalarına dönüb qaçırlar... Allahın əmri olub-bitmiş bir şeydir

1

 

Bilən  və  eşidən  Allaha  həmd  edirik.  Yardım  yalnızca  əziz  və  hakim 

olan Allahdandır. 

Doqquz  yüz otuz üçüncü il cəmadiyülaxır ayının iyirmi beşində [=29 

mart 1527] yazıldı. 

Bu  fəthdən  sonra  tuğrama  Qazi  yazıldı.  Fəthnamədə  tuğramın  altına 

bu rübaini yazdım:  

İslam üçün avareyi-yazi

2

 oldum, 

Küffarü

3

 hünud

4

 hərbsazi oldum

5

, 

Cəzm eylər idim özüm şəhid olmağa, 

Əl-minnətillah ki, qazi oldum. 

Şeyx  Zeyn  bu  fəthə  Fəthi-padşahi-islam

6

 sözünü  tarix  düşürmüşdü. 

Kabildən  gələn  adamlar  vasitəsilə  Mir  Gisu  də  bu  sözü  tarix  düşürərək  bir 

rübai yazıb mənə göndərmişdi.  

Beləcə, təvarüd olmuşdu, həm Şeyx Zeyn, həm də Mir Gisu öz rübai-

lərində tapdıqları tarix çox yaxşı oldu, həm də eyni söz alındı. Yenə bir dəfə 

Dibalpur  fəthində  Şeyx  Zeyn  Vəsəti-şəhri-rəbiüləvvəl

7

 sözünü  tarix  düşür-

müşdü. Mir Gisu də həmin sözü tapmışdı. 

                                                           

1

 Quran, İsra surəsi, 17:46 və Əhzab surəsi, 33:38. 

2

 Yazı – çöl.   

3

 Küffar – kafirlər.  

4

 Hünud – hind sözünün cəmi, hindlər.  

5

 Hərbsazi oldum – hərb elədim, savaşdım.  

6

 Fəthi-padşahi-islam:  (islam  padşahının  fəthi)  ifadəsindəki  hərflərin  əbcəd  hesabı  ilə 

cəmi 933 (=1527) edir.  

7

 Vəsəti-şəhri-rəbiüləvvəl: (rəbiül-əvvəl ayının ortası) ifadəsindəki hərflərin əbcəd hesa-

bı ilə cəmi 930 (=1524) edir. 

BABURNAMƏ 

 

343