ZƏHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur

 

CAMDAKI QIZILBAġ VƏ ÖZBƏK 

SAVAġININ ġAHĠDĠNĠN SÖYLƏDĠKLƏRĠ 

 

Çərşənbə  axşamı  günü,  ayın  on  altısında  [=29  dekabr]  qızılbaş  ilə 

özbək savaşında olan Div Sultanın adamı gəldi və bu bilgiləri verdi: Cam və 

Xırgird civarında aşura günü türkmənlər ilə özbəklər arasında səf hərbi olur. 

Sabahd  an  günortaya  qədər  vuruşurlar.  Özbəklərin  üç  yüz  min  olduğunu 

söylədi,  türkmənlər qırx-əlli  min adammış,  qaraltısını  yüz min  təxmin  etdi. 

Lakin özbəklər öz adamlarını yüz beş min olaraq göstərirlər. 

Qızılbaşlar rum tərzində arabalar, zərbzən və tüfəngəndazla dəstə-dəs-

tə özlərini örtüb vuruşurlar. İki min araba və altı min tüfəngəndaz var imiş. 

Şahzadə və Cüha Sultan iyirmi min yaxşı igidlə birlikdə arabaların qurduğu 

sipərin  içində  durur,  digər  bəyləri  isə  arabaların  dışında  sağ  və  sol  qolları 

(354b) nizamlayır. Özbəklər gələndə dışandakı adamları məğlub edib vura- 

vura  sürür,  arxadan  mühasirəyə  alıb  dəvə  və  sursatı  ələ  keçirirlər.  Axırda 

arabaların  içindəkilər  zənciri  açıb  dışarı  çıxırlar.  Burada  müdhiş  bir  savaş 

olur. Özbəklər üç dəfə dönərək hücum edirlər. Tanrı təalanın inayəti ilə qı-

zılbaşlar özbəkləri məğlub edirlər. 

Küçüm xan, Übeyd xan və Əbu Səid Sultan başda olmaq üzrə doqquz 

sultan  əsir  düşür.  Əbu  Səid  Sultan  həyatda  imiş;  digər  səkkiz  sultan  ölür. 

Übeyd Sultanın başını tapa bilmirlər, amma bədənini tapırlar. Özbəkdən əlli 

BABURNAMƏ 

 

373 

min və türkməndən isə iyirmi min adam tələf olur. 

Həmin gün on altı günlük müddətlə Cunepura getmiş olan Qiyasəddin 

Qurçu gəldi. Sultan Cüneyd və adamları Haridə əsgər sövq etmişlər, bu üz-

dən  zamanında  yetişə  bilməzlərmiş.  Sultan  Cüneyd  ağızdan  bunları  söylə-

miş:  şükür  ki,  tanrı  inayəti  ilə  bu  tərəflərdə  padşahın  iştirakını  vacıb  qılan 

bir iş görünmür. Mirzə gəlsə və bu civardakı sultan, xan və əmirlərə Mirzə 

ilə birlikdə hərəkət etmələri fərman olsa, ümid edilir ki, bütün işlər asanlıqla 

gerçəkləşəcəkdir. (355a) 

Gərçi Sultan Cüneyddən belə bir cavab gəldi, lakin kafir Sanka müha-

ribəsindən  sonra  Molla  Məhəmməd  Məzhəb  də  Benqala  elçi  göndərilmişdi 

və bugün-sabah gələcəyini söyləyirdilər. Onun xəbərini də gözlədik. 

Cümə  günü,  ayın  on  doqquzunda  [=l  yanvar  1529]  məcun  yeyib  bir 

neçə  yaxın dostla xəlvətxanada otururdum, Molla Məhəmməd Məzhəb, ax-

şam  vaxtı,  ki  şənbə  gecəsidir,  gəlib  mülazimət  etdi.  O  tərəfdəki  vəziyyəti 

bir-bir soruşub öyrəndik: benqallar bizə itaət edir və bizə tərəfdardırlar. 

Bazar günü [=3 yanvar] türk və hind əmirlərini xəlvətxanaya çağıraraq 

danışıb  məsləhətləşdik.  Bu  sözlər  ortaya  atıldı:  benqallara  elçi  göndərərək 

onların  bizə  itaət  etdiklərini  və  tərəfdar  olduqlarını  öyrəndik.  Benqala  get-

mək  faydasızdır;  çünki  oranın  civarında  əsgərin  işinə  yarayacaq  xəzinə 

yoxdur. Qərb tərəfində isə bəzi yerlər vardır ki, həm yaxındır, həm də xəzi-

nələri vardır. 

Malı vafir, eli kafir, yol yavuq,  

Şərq sarı gər iraqdır, ol yavuq. 

Axırda buna qərar verildi: mən qərb tərəfinə gedəcəyəm, yolumuz ya-

xın olduğu üçün bir neçə gün burada qalıb şərq tərəfindən arxayın olduqdan 

sonra (355 b) oraya yola düşəcəyəm. 

Qiyasəddin  Qurçuya  iyirmi  gün  müddət  verərək  Qanq  çayının  digər 

tərəfindəki  bütün  sultan,  xan  və  əmirlərin  əsgərini  ətrafına  yığaraq  bu  asi-

lərin üstünə  yürümələrini  bildirən fərmanlarla birlikdə təkrar Purab  əmirlə-

rinə qasid kimi göndərildi. Bu fərmanları oraya götürəcək, sonra da oradan 

xəbər alıb vaxtında gəlib bizə yetişəcəkdi.  

 

BƏLUCLARIN ÜSTÜNƏ YÜRÜġ 

 

O günlərdə bəluclarm gəlib bəzi yerləri yağmaladıqları haqqında Mə-

həmmədi Göyəldaşdan ərzi-hal gəldi. Bu işi Çin Teymur Sultana tapşıraraq 

Sihrind və Samanənin o tərəfində olan Adil Sultan, Sultan Məhəmməd Dul-

day, Xosrov Göyəldaş, Məhəmməd Əli Cəng-Cəng, Əbdüləziz Miraxur, Se-

yid Əli, Vəli Qızıl, Qaraca, Həlahil, Aşiq Bəkavul, Şeyx Əli, Kəttə, Gücür 

xan,  Həsən  Əli  Səvadi  kimi  komandanların  Cin-Teymur  Sultanın  ətrafında 

yığılaraq altı aylıq sursatla bəluclarm üstünə yürümələri, bu zaman hamının  

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

374 

Cin-Teymur Sultanın bütün əmirlərinə tabe olması haqqında fərmanları gö-

türməklə də Əbdülqaffar Tavaçıya həvalə olundu. 

Verilən qərara görə, o, bu fərmanları öncə Çin Teymur Sultana götü-

rəcək  və  ondan  sonra  adı  çəkilən  bəylərə  (356  a)  göstərəcəkdi.  Bunların 

hamısının əsgərləri ilə birlikdə Çin Teymur Sultan tərəfindən təyin olunacaq 

toplanma  yerinə  gəlmələrini  təmin  edəcəkdi.  Əbdülqaffar  özü  də  səfərdə 

onlarla birlikdə olacaq və hər hansı bir adamda süstlük və səhlənkarlıq görsə 

bizə  bildirəcəkdi,  qüsur  göstərənlər  dərəcə  və  rütbələri alınaraq özləri vila-

yət və pərgənələrindən uzaqlaşdırılacaqdı. 

Bu fərmanları verib ağızdan söylənəcək sözləri də söyləyərək Əbdül-

qaffarı yola saldıq. 

Bazar gecəsi, ayın iyirmi səkkizində [=8 yanvar] saat üç pəhər və altı 

geri olanda Cundan keçərək Dulpurdakı  Baği-Nilüfərə hərəkət etdik. Bazar 

günü, üçüncü pəhərə doğru bağa gəldik. Bağın ətrafında və civarında özləri-

nə bina və bağlar saldırmaları üçün bəy və elçilərə yer və yurd təyin edildi. 

Cümə axşamı günü cəmadiyüləvvəl ayının üçündə [=14 yanvar] bağın 

cənub-qərb tərəfində hamam üçün bir yer seçdik. Hamam tikiləcək yeri dü-

zəltdtilər. Bu düzəldilmiş  yerdə hamamın  təməlini  qoyduqdan sonra hama-

mın inşa edilməsini və bir otağında bir hövzi-kəbir tikilməsini əmr etdim. 

O gün Xəlifə Aqradan Qazı Ciya ilə Bir-Sing Divin ərzi-hallarını (356 

b) göndərmişdi: Beharı İskəndərin oğlu Mahmud zəbt etmişdi. Bu xəbər gə-

lincə qoşun çəkmək niyyətilə ertəsi cümə günü, altıncı geridə Bağı- Nilufər-

dən atlanaraq axşam üstü Aqraya gəldik. Məhəmməd Zaman Mirzə də Dul-

pura  gedirmiş,  yolda  bizə  rast  gəldi.  Cin  Teymur  Sultan  da  o  gün  Agraya 

gəlmişdi. 

Şənbə günü, bəylər məsləhətə dəvət edildi və cümə axşamı günü, ayın 

onunda [=21 yanvar] Puraba doğru hərəkətə keçilməsinə qərar verildi. 

Həmin şənbə günü Kabildən məktub və xəbər gəldi: Hümayun o tərəf-

dəki əsgəri yığıb Sultan Veysi də yanına alaraq qırx-əlli minə yaxın adamla 

Səmərqəndin  üzərinə  hərəkətə  keçmişdi.  Termizdən  yürüyüb  Qabadiyanı 

alan Tursun Məhəmməd Sultan kömək istəmişdi. Hümayun da Tülək Göyəl-

daş ilə Mir Hurdu izdihamlı bir qüvvə və mövcud moğollarla birlikdə Tur-

sun Sultana yardıma göndərmiş, sonra, özü də arxasından hərəkət etmişdi.  

 

BABUR ġƏRQ SƏFƏRĠNƏ HAZIRLAġIR 

 

Cümə  axşamı  günü,  cəmadiyüləvvəl  ayının  onunda  [=21  yanvar] 

üçüncü geridən sonra Puraba getmək üzərə yola çıxıb Cəlisir kəndindən bir 

az yuxarıda (357a) Cundan gəmiylə keçərək Bağı-Zərəfşana gəldim. 

Tuğ, nağara, axır və bütün əsgərin bağın qarşısına, suyun digər tərəfi-

nə  enmələri  və  hüzura  çıxacaq  adamların  suyu  gəmiylə  keçərək  gəlmələri 

BABURNAMƏ 

 

375 

əmr edildi. 

Şənbə günü benqal elçisi İsmayıl Mita benqalların hədiyyələrini gəti-

rib Hindistan tərzində mülazimət etdi. Bir ox atımı yerə qədər gəlib sayğıla-

rını ərz etdikdən sonra geri döndü. Sir-muyinə dedikləri xələti geydirib gə-

tirdilər. Bizim tərzdə üç dəfə yükünərək gəlib Nüsrət şahın ərzi-halını verdi 

və gətirdiyi hədiyyələri təqdim edib geri qayıtdı. 

Bazar ertəsi günü Xoca Əbdülhaq gəldi, gəmiylə sudan keçərək Xoca-

nın çadırına gedib mülazimət etdim. Çərşənbə axşamı günü də Həsən Çələbi 

gəlib mülazimət etdi. 

Əsgərin hazırlıqlarını tamamlamaq üzrə bir neçə gün çarbağda qaldıq. 

Cümə axşamı günü, ayın on yeddisində [=27 yanvar] üçüncü geridən sonra 

oradan  qalxıb  atlandıq.  Mən  gəmiylə  hərəkət  etdim.  Aqradan  yeddi  küruh 

məsafədə yerləşən Ənvar kəndinə endik. 

Bazar günü özbək elçilərinə qayıtmaları üçün izin verdim. Küçüm xa-

nın elçisi Əmin (357 b) Mirzəyə kəmərli bir xəncər, altın dibalı bir yelək və 

yetmiş min təngə ehsan edildi. Əbu Səid Sultanın adamı Molla Tağayiyə və 

Mehriban xanım ilə oğlu Polad Sultanın adamlarına düyməli yeləklər və qu-

maş xələtlər geydirildi. Bunlara da vəziyyətlərinə görə pul ehsan olundu.  

Ertəsi gün, Xoca Əbdülhaqın Aqrada qalması, özbək xan və sultanları-

nın göndərdiyi Xoca Yəhyanın nəvəsi Xoca Kəlanın isə Səmərqəndə getmə-

si üçün izin verildi. 

Hümayunun oğlunun doğulmasını və Kamranın evlənməsini təbrik et-

mək  üçün  on  min  şahruxi  hədiyyə  ilə  birlikdə  Mirzə  Təbrizi  və  Mirzə  bəy 

Tağayi göndərildi. Hər iki Mirzəyə də öz geydiyim paltar və bağladığım kə-

mər göndərildi. Hindu Molla Behişti vasitəsilə dəyərli daşlarla işlənmiş kə-

mərli  bir  xəncər,  yenə  dəyərli  daşlarla  işlənmiş  davat,  sədəflə  işlənmiş  bir 

qutu,  öz  geydiyim  qısa  bir  paltar,  qurşaq,  Baburi  xəttinin  müfrədatı  və  bu 

yazıyla  yazılmış  qitələr  göndərildi.  Hümayuna  Hindistana  gələndən  bəri 

yazdığım şeirlər və tərcümələr göndərildi. Hindal ilə Xoca Kəlana da tərcü-

mələr və şeirlər  göndərildi. Kamrana da Mirzə bəy  Tağayi  vasitəsilə  tərcü-

mə, Hindistana gələndən bəri söylənən şeirlər və Baburi xəttilə yazılan mək-

tub örnəkləri göndərildi. 

Çərşənbə  axşamı  günü  Kabilə  gedəcək  adamlara  məktublar  yazılaraq 

izin verildikdən sonra Molla Qasım, Ustad Şah Məhəmməd Səngtraş, Mirək, 

Mir Qiyas, (358 a) Mir Səngtraş və Şah Baba Bildara Aqra və Dulpurda ti-

kiləcək binalara dair izahatlar verilərək bu işlər onlara tapşırıldı  və getmələ-

rinə izin verildi. 

İlk pəhər yaxınlaşmışdı ki, Ənvardan atlandıq. Günorta sonuna doğru 

Çəndvarın bir küruhunda yerləşən Əbapur adlı kəndə endik. 

Cümə axşamı axşamı Əbdülmüluk Qurçunu Həsən Çələbiylə birlikdə 

şahın  [Şahzadə  Təhmasib]  yanına,  [İbrahim]  Çapıq  isə  özbək  elçiləri  ilə 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

376 

birlikdə xanların və sultanların yanlarına göndərildi. Gecənin bitməsinə dörd 

geri qala Əbapurdan qalxıb dan ağararkən gəlib Çəndvar qarşısından gəmiyə 

mindim.  Axşam  üstü  Rabiri  önündə  gəmidən  çıxıb  ordugaha  gəldim.  Ordu 

Fəthpura enmişdi. 

Fəthpurda  bir  gün  qalıb  şənbə  günü  səhər  vaxtı  abdəst  alıb  atlanaraq 

sabah namazını Rabirinin yaxınında camaatlə qıldıq. Mövlana Mahmud Fə-

rabi imamdı. Günəş doğarkən Rabirinin böyük dirsəyinin aşağısından gəmi-

yə mindik. O gün tərkib xəttilə yazmaq istədiyim tərcümə üçün on bir sətrlik 

bir mistar cızdım. O gün vəlilərin sözlərindən könlümə bir ilham doldu. 

Rabiri pərgənələrindən olan Cakin adlı pərgənənin qarşısında gəmiləri 

sahilə çəkib o axşam gəmidə qaldıq. Oradan da sabahdan bir az əvvəl (358 

b) gəmiləri hərəkətə keçirib bu arada sabah namazını qıldıq. 

Mən gəmidə ikən Sultan Məhəmməd Bəxşi yanıma Xoca Kəlanın ada-

mı olan Şəmsəddin Məhəmmədi gətirdi. Məktubdan və sözlərindən Kabildə-

ki vəziyyəti tam olaraq öyrəndim. Mehdi Xoca da mən gəmidə ikən gəldi. 

Günortadan bir az əvvəl Ətavənin önündəki çayın digər tərəfində olan 

bağa çıxaraq Cunda qüsl edib günorta namazını qıldım. Namaz qılınan yer-

dən  bir  az  Ətavə  tərəfinə  gələrək  həmin  bağın  ağaclarının  kölgəsində  çaya 

baxan bir təpə üstündə oturub igidlərin çalıb-oxumasını dinlədik. Mehdi Xo-

canın ikram etdiyi yeməyi burada yedik. Axşam üstü çayı keçib yatsı vaxtı 

ordugaha gəldim. 

Əsgərin  yığılması və Şəmsəddin Məhəmməd vasitəsilə Kabildəkilərə 

məktublar yazılması üçün o yurdda iki-üç gün qaldıq. 

Çərşənbə günü, cəmadiyüləvvəl ayının sonuncu günü [=9 fevral] Əta-

vədən hərəkət edib səkkiz küruh getdikdən sonra Muri və Edusəyə endik. 

Kabilə  gedəcək məktubların qalanlarından bəziləri orada  yazıldı.  Hü-

mayuna göndərilən məktubun məzmunu bu idi: əgər indilik uğraşacaq bir iş 

yoxsa,  oğurluğun  və  çapulçuluğun  qarşısı  alınmalı,  heç  kimin  asayişi  poz-

masına yol verilməməli, (359 a) Kabil vilayətini xassə mülkünə daxil  etdi-

yim üçün uşaqlardan heç kim ona tamah salmamalıdır. Sonra Hindalı da ça-

ğırmışdım. Bundan başqa, Kamranın şahzadə ilə yaxşı münasibətlər qurma-

ğa çalışması, Multan vilayətinin ona ehsan edildiyi, Kabil vilayətinin xassə  

mülkü elan oldunğu, ailəmlə saray ağırlıqlarının buraya gəlməsi yazılmışdı. 

 

XOCA KƏLANA MƏKTUB 

 

Bəzi  keyfiyyətlər  isə  Xoca  Kəlana  yazılan  məktubdan  bəlli  olacağı 

üçün o məktubun bir surətini olduğu kimi burada verirəm: 

«Xoca  Kəlana  salam  dedikdən  sonra  söz  budur:  Şəmsəddin  Məhəm-

məd biz Ətavədə ikən gəldi. Vəziyyəti öyrəndim. O tərəflərə getmək arzusu 

sonsuzdur. Hindistan işləri də yoluna girməkdədir. Ulu tanrıdan diləyirəm ki, 

BABURNAMƏ 

 

377 

buranın işi tanrı təalanın inayətilə tezliklə sona çatsın. Bu iş bitdikdən sonra 

Allah  nəsib  etsə  dərhal  hərəkət  edəcəyim.  O  vilayətlərin  gözəlliyini  insan 

necə  unuda  bilər?  Xüsusilə  də  belə  tövbəli  olunca,  qovun  və  üzüm  kimi 

məşru zövqləri insan ağlından necə çıxara bilər? Bugünlərdə bir qovun gə-

tirmişdilər, kəsib yeyəndə mənə çox təsir etdi. Az qala ağlayacaqdım. 

Kabilin heç cür zəbt və rəbt altına alına bilmədiyi (359 b) yazılmışdı. 

Axırda könül bunda qərar buldu: əgər bir vilayətdə yeddi-səkkiz hakim olsa, 

ora necə itaətkar və möhkəm olar? Buna görə də böyük bacımı və hərəmləri 

Hindistana çağırdım.  

Kabilin bütün vilayət və qəryələrini xassə mülkü elədim. Hümayun ilə 

Kamrana  da  bu  xüsusu  izah  edərək  yazdım.  Yaxşı  bir  adam  o  məktubları 

mirzələrə götürsün. Bundan əvvəl də bu xüsusa dair mirzələrə məktub yazıb 

göndərmişdim. Hər halda məlum olmuşdur. İndi o vilayətin idarəsı və abad-

lığı heç bir bəhanə və maneə qalmadı. Bundan sonra, əgər kurqan möhkəm 

və  xalq  razı  olmasa,  azuqə  tapılmasa,  ya  da  xəzinə  dolmasa,  bu  vəziyyətin 

idarə edənin iqtidarsızlığı üzündən olduğu düşünüləcəkdir. Gərəkli olan bəzi 

işlər yazılacaqdır. Bəzisi üçün fərman da getmişdir. Bu işlərdən artan para, 

xəzinəyə yatırılsın. 

Gərəkli olan işlər bunlardır: öncə kurqanın təmiri, azuqə, gələn-gedən 

elçilərin məsrəfləri, caminin tikilməsi üçün pulu maldan alaraq sərf etsinlər. 

Karvansara və hamamların təmiri, ərkdə Ustad Həsən Əlinin bişmiş kərpiclə 

tikməyə başlayıb yarımçıq qalan binanın tamamlanması işi (360 a) onun özü 

ilə danışılıb məsləhətləşərək uyğun bir plan içərisində davam etdirilsin. Us-

tad Həsən Əlinin çəkdiyi əski layihə uyğunsa, o şəkildə tamamlansın, yoxsa 

fikir birliyiylə gözəl bir layihə üzrə tikilsin. Elə ki, onun döşəməsi divanxa-

na döşəməsi ilə bir səviyyədə olsun. 

Xurd-Kabil  bəndi  boğazın  Xurd-Kabil  tərəfinə  çıxdığı  yerdə  Büthaq 

çayına bağlanmalıdır. Qəznə bəndini təmir edin. Baği-Xiıyabana gəlincə, bu 

bağın suyu azdır, buraya da bir dəyirman işlədə biləcək qədər suyun tapılıb 

gətirilməsi lazımdır. 

Xoca-Bəstənin cənub-qərb tərəfində Tutum-Dərə çayını bir təpə üstü-

nə gətirtərək oraya hovuz tikib fidanlar əkdirmişdim. Güzərgahın qarşısında 

yerləşdiyi, gözəl və geniş bir mənzərəsi olduğu üçün oraya Nəzərgah adı ve-

rilmişdi. Oraya da gözəl fidanlar əkmək və plan daxilində çəmənliklər yara-

dıb ətrafına gözəl rəngli, gözəl rayihəli gül və reyhanlar əkmək lazımdır. 

Seyid Qasım da köməkçi dəstənin başçısı təyin edildi.  

Tüfəngəndazlarla Ustad Məhəmməd Əmin Cəbəçinin əhvalından qafil 

olmayın. 

Bu məktub gələn kimi, dərhal böyük bacımı və hərəmləri yola çıxarıb 

Nilaba qədər (360 b) qılavuzluq edin. Bu məktub gələn kimi, ən gec bir həf-

tə  sonra  mütləq  yola  çıxsınlar.  Yoxsa  Hindistandan  gedən  əsgər  dar  yerdə 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

378 

sıxıntı çəkər, vilayət də xarab olar. 

Sonra, Abdullaha [Kitabdar] yazılan məktubda tövbə işindəki uğurlar 

haqqında çox mübaliğəyə yol verilmişdi. Bu rübai buna bir az engəl oldu.  

Mey tərkini qılalı pərişandır mən, 

Bilmən qılar işimiyü heyrandır mən, 

El bütün peşiman olub tövbə qılar, 

Min tövbə qılıb mənü peşimandır mən. 

Bənnainin bir nüktəsi xatırimə gəldi. Bir gün Bənnai Əlişir bəyin [Nə-

vai]  hüzurunda  bir  nüktə  edir.  Əlişir  bəy  düyməli  bir  yelək  geyibşmiş.  Bu 

üzdən  belə  deyir:  «Nəğz  zərafəti  kərdi,  çəkmənra  midadəm,  vəli  tügməha 

nəmemand  və  mane  əst»  (Gözəl  bir  nüktə  etdin.  Sənə  yeləyimi  verərdim, 

amma düymələri buraxmır və mane olur). Bənnai isə belə deyir: «Tügməha 

çi mane əst, badigəha mane əst» (düymələr mane deyil, ilgəklər manedir). 

Vəl  üxdətü  əlar-ravi  (Günahı  söyləyənin  boynuna).  Belə  zarafatı  mə-

zur görün və tanrı xatirinə, inciməyin. 

Sonra, o rübaini keçən il söyləmişdim. Gerçəkdən də bu ötən iki il şə-

rab  məclisinə  duyduğum  arzu  və  həsrət  sonsuz  idi.  O  dərəcədə  ki,  şəraba 

duyduğum həsrətdən bəzən ağlamaq həddinə gəlirdim. Bu il, əlhəmdülillah, 

o sıxıntı könlümdən tamamilə silindi. Hər halda tərcüməni nəzm etməyimin 

(361 a) isabəti və bərəkətindəndir. 

Siz də tövbə edin. Söhbət və şərab həmsöhbət və həmbadə ilə xoşdur 

ki,  söhbət  edəsiniz  və  şərab  içəsiniz.  Əgər  həmsöhbət  və  həmbadə  Şir  Əh-

mədlə  Heydərqulu  isə bu tövbə  o qədər da  ağır  olmayacaq.  Arzuməndliklə  

salam. 

Cümə axşamı günü, cəmadiyülaxır ayının ilk günündə [=10 fevral] ya-

zıldı». 

Bu nəsihətamiz sözləri yazdığım zaman mənə fövqəladə təsir etdi. Bu 

məktubları Şəmsəddin  Məhəmmədə  təslim  edib ağızdan söylənəcək  sözləri 

də söylədikdən sonra cümə gecəsi getməsinə izin verdim. 

Cümə günü səkkiz küruh qədər gedib Cüvaməndnaya endik. Kitin-Qa-

ra Sultan bir adamını elçi olaraq gələn Kəmaləddin Qıyaq adlı nökərin yanı-

na göndərmiş, sərhəd bəylərinin necə yaşayıb nələr etdikləri haqqında, oğru 

və  quldurlardan  şikayət  edən  bəzi  şeylər  yazmışdı.  Qıyaq  da  həmin  adamı 

buraya göndərmişdi. Qıyağa gərəkli izin verib sərhəd bəylərinə oğru və qul-

durları  ram  etmək,  yaxşı  yaşamaq  və  hərəkət  etmək  barədə  fərmanlar  gön-

dərdim.  Bu  fərmanları  Kitin-Qara  Sultandan  gələn  adama  təslim  etdikdən 

sonra biz bu yurdda ikən onun getməsinə izin verdik. 

Həsən  Çələbidən  Şahqulu  adında  bir  adam  gəlib  [özbək-qızılbaş]  sa-

vaşı  haqqındakı  keyfiyyətini  ərz  etmişdi.  (361  b)  Şahqulu  vasitəsilə  şaha 

[şahzadə  Təhmasib]  məktub  yazaraq  Həsən  Çələbinin  gecikməsini  üzrlü  

sayıb cümə günü, ayın ikisində [=11 fevral] getməsinə izin verildi. 

BABURNAMƏ 

 

379 

Şənbə  günü  səkkiz  küruh  yürüyüb  yenə  Kalpi  pərgənələrindən  olan 

Kəkura və Çeçavəliyə endik. 

Bazar  günü,  ayın  dördündə  [=13  fevral]  doqquz  küruh  gedib  Kalpi 

pərgənələrindən olan Didəpur adlı pərgənədə başımı qırxdlm. İki aydan bəri 

başımı qırxmamışdım. Səngər çayında qüsl etdim. 

Bazar  ertəsi  günü  on dörd  küruh  gedib  Kalpi  pərgənələrindən Çərkə-

dəyə endik. 

Çərşənbə axşamı günü, ayın altısında Qaraçanın  hindistanlı bir köləsi 

Mahım bəyimin Qaraçaya yazdığı fərmanı gətirdi. Mahım gəlirmiş. Mənim 

əvvəlcə öz əlimlə yazdığım üslubda pərvanə yazıb Lahor, Bxirə və o civar-

dan  keçərkən  qılavuz  istəmişdi.  Bu  fərmanı  cəmadiyüləvvəl  ayının  yeddi-

sində [=17 yanvar] Kabildən yazmışdır. 

Çərşənbə  günü yeddi küruh gedilərək Adəmpur pərgənəsinə endik. O 

gün, dan ağarmadan tək başıma alanıb günorta üstü Cun çayına vardım. Cun 

sahilindən  aşağıya  doğru  getdim.  Adəmpur  qarşısına  gələndə  bir  adada  or-

dugahın yaxınlığıında çadırlar qurduraraq məcun yedim. 

O  gün  (362  a)  Sadiq  ilə  Külalı  gürəşdirdik.  Külal  iddiayla  gəlmiş  və 

Aqrada  güləşmək üçün  yorğunluğunu  göstərərək iyirmi  gün  vaxt  istəmişdi. 

Artıq qırx-əlli gün keçmiş olduğu üçün güləşməyə məcbur oldu. Sadiq yaxşı 

güləşdi və onu çox asanca yerə sərdi. Sadiqə on min təngə, yəhərli bir at, bir 

dəst  paltar  və  düyməli  bir  yelək  ehsan  edildi.  Kəlali  isə  məğlub  olmasına 

baxmayaraq bir dəst paltaryla üç min təngə hədiyyə aldı. 

Arabaları və topları gəmilərdən çıxarmağı əmr etdim. Yer düzəldərək, 

yol çəkərək arabaları və topları çıxarana qədər bu yurdda üç-dörd gün qaldıq. 

Bazar  ertəsi  günü,  ayın  on  ikisində  [=21  fevral]  on  iki  küruh  gedib 

Kürrəyə  endik.  O  gün  təxti-rəvanla  getdim.  Kürrədən  on  iki  küruh  gedib 

Kərrə pərgənələrindən Küryəyə endik. Küryədən də səkkiz küruh yürüyərək 

Saray-Məndaya endik. 

Buraya  endiyimiz  yatsı  vaxtında  Sultan  Cəlaləddin  gəlib  mülazimət 

etdi. İki kiçicik oğlunu da özü ilə birlikdə gətirmişdi. 

Şənbə günü, ayın on yeddisində [=26 fevral] səkkiz küruh gedib Kərrə 

pərgənəsindən  Qanq  sahilində  Düydüyüyə  endik.  Məhəmməd  Sultan  (362 

b)  Mirzə,  Qasım  Hüseyn  Sultan,  Bixub  Sultan  və  Turdukə  biz  orada  ikən 

gəldilər. 

Bazar ertəsi günü, Əsgəri də bu yurdda ikən gəlib mülazimət etdi. Bu 

gələnlərin hamısı Qanqın şərq tərəfindən gəlmişdilər. Əsgərinin adamlarıyla 

birlikdə  Qanqın  qarşı  sahilindən  irəliləməsi  və  ordu  harada  güşərgə  salsa, 

onların da tam qarşı tərəfdə düşərgə salmaları əmr edildi. 

Biz o civarda ikən irəlidən bir-biri ardına xəbərlər gəlirdi: Sultan Mah-

mudun yanında yüz min əfqan toplaşmışdı. Şeyx Bəyazid ilə Bibəni bir çox 

əsgərlə birlikdə Sərvar tərəfinə göndərib özü və Fəth xan Sərvani də Qanq 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

380 

sahilini  təqib  edərək  Çünar  üzərinə  gəlirmiş.  Keçən  il  bir  çox  pərgənə  ve-

rərək bu civarda qoyduğumuz Şir xan Sur da əfqanlara qoşulmuşdu. Şir xan 

ilə  digər  bir  neçə  əmiri  çayın  qarşı  tərəfinə  keçmişlər.  Sultan  Cəlaləddinin 

adamları Benaresi müdafiə etməyərək qaçıb çıxmışlar. Benares kurqanında 

qüvvə qoyaraq Qanq sahilinə gəlib vuruşacaqlarını söyləyirmişlər. 

Düydüyüdən  qalxıb  altı  küruh  irəlilədikdən  sonra  Kərrədən  üç-dörd 

küruh məsafədə yrləşən Küsara endik. Mən gəmiylə gəldim. Sultan (363  a) 

Cəlaləddinin ziyafəti ilə əlaqədar iki-üç gün bu yurdda qaldıq. 

Cümə günü Kərrə qalasının içində Sultan Cəlaləddinin evlərinə endik. 

Ev sahibi  sifəti ilə  bizə yemək  və təam  ikram  etdi. Yeməkdən sonra  özünə 

və  uşaqlarına  tikışsiz  libaslar  geydirildi. Arzusuna uyğun olaraq  böyük oğ-

luna Sultan Mahmud ünvanı verildi. 

Kərrədən hərəkət edərək bir küruh qədər irəlilədikdən sonra Qanq sa-

hilinə endik. Orada ikən Mahım bəyim tərəfindən gəlmiş olan Şəhrək bəyə o 

gün  məktub  verərək  getməsinə  izin  verdim.  Xoca  Yəhyanın  nəvəsi  Xoca 

Kəlan  isə  məndən  yazmaqda  olduğum  Vəqayeni  istəmişdi.  Surətini  çıxart-

dırmışdım, onu da Şəhrək  vasitəsilə göndərdim. 

Şənbə günü qalxıb dörd küruh gedərək dincəldik. Mən  yenə gəmiylə 

getdim.  Enəcək  yer  yaxın  imiş,  erkən  gəldik.  Bir  müddət  sonra  gəminin 

içində məcun yedik. Xoca Əbdüşşəhid Nur bəyin çadırındaymış, dəvət etdik. 

Molla  Mahmudu  da  Molla  Əlixanın  çadırından  çağırdıq.  Bir  müddət  otur-

duqdan  sonra  gəmi  ilə  qarşı  tərəfə  keçib  güləşçiləri  gürəşdirdik.  Dost  Ya-

sinxeyrə pəhlivan  (363  b)  Sadiqlə  deyil,  digərləri ilə güləşməsi  əmr edildi. 

Qaydaya zidd olmasına baxmayaraq, onun daha qüvvətlilərlə güləşməsi əmr 

edildi. Səkkiz adamla yaxşı güləşdi.  

İkindi çağı Sultan Məhəmməd Bəxşi qayıqla o tərəfdən gəldi və asilə-

rin Sultan Mahmud dediyi Sultan İskəndər oğlu Mahmud xanın məğlubiyyət 

xəbərini gətirdi. Günorta üstü buradan gedən casus da asilərin məğlubiyyət 

xəbərini gətirdi. Günorta ilə ikindi arasında gələn Tac xan Sarənghaninin ər-

zi-halı də casusun xəbərinə uyğundu. 

Sultan Məhəmməd gəlib təfsilatı nəql etdi. Düşmən gəlib Çünarı mü-

hasirəyə almış, bir az savaşmış, lakin bizim gəldiyimiz dəqiqləşən kimi ora-

dan getmişdir. Benaresə keçən əfqanlar da təlaşla geri dönüb suyu keçəndə 

iki gəmi batmış və xeyli adamları boğulmuşdur. 

Ertəsi gün altı küruh yürüyərək Piyaq pərgənələrindən Siravəliyə gəl-

dik.  Mən  gəmiylə  gəldim.  Çin  Teymur  Sultan  ilə  Toxta  Buğa  Sultan  yarı 

yolda hüzura qəbul edilmək üçün gözləmişdilər. Sultanları da gəmiyə dəvət 

etdim. Toxta Buğa Sultan yada daşı ilə sehir etmişdi. Şiddətli bir külək qo-

pub yağmur  yağmağa başladı. Gözəl bir hava oldu. Bu hava məcun yemə-

mizə səbəb oldu. Keçən gün məcun yediyimizə baxmayaraq bugün də yedik. 

Yurda gedib ertəsi gün də orada qaldıq. 

BABURNAMƏ 

 

381 

Çərşənbə  axşamı  günü  təkrar  atlandıq.  Ordugahın  qarşısında  yaşıl  və 

böyük bir ada vardı. Gəmiylə oraya keçib adayı gəzdikdən sonra ilk pəhərdə 

təkrar gəmiyə girdim. 

At üzərində çay kənarında gedərkən bir qayanın üstündən keçdim. At 

çatlamış  qayanın  üstünə  çıxanda  qaya  uçdu.  Mən  dərhal  sıçrayaraq  özümü 

kənara atdım. At isə uçmadı. Atın üzərində qalmış olsaydım, çox ehtimal ki, 

atla birlikdə yuvarlanacaqdıq. 

O gün  Qanq çayını qulac ataraq keçdim. Hər qulacı  saydım, otuz üç 

qulacla  keçdim  və  orada  dincəlmədən  geri  üzərək  təkrar  bu  tərəfə  keçdim. 

Bütün çaylari üzərək keçmişdim, bircə Qanq çayı qalmışdı. 

Axşam üstü Qanq çayının Cun çayı ilə birləşdiyi yerə qədər gedib Pi-

yaq  tərəfindən  gəmini  çəkdirərək  ilk  pəhərin  dördüncü  gerisində  ordugaha 

gəldim. 

Çərşənbə günü, ikinci pəhərdən etibarən əsgər Cun çayından keçməyə 

başladı. Dörd yüz iyirmi gəmi vardı. 

Cümə günü, rəcəb ayının ilk günü [=11 mart] suyu keçdim. 

Bazar ertəsi günü, ayın dördündə [=14 mart] Behara getmək niyyətilə 

Cun  sahilindən  hərəkət  etdik  və  beş  küruh  gedib  Ləvayinə  endik.  Mən  gə-

miylə getdim. O günə qədər əsgərlər hələ sudan keçirdi. Adəmpurda gəmi-

lərdən çıxarılmış olan zərbzənli arabaları Piyaqda təkrar gəmilərə qoyub gə-

miylə gətirmələri əmr edildi.  

Endiyimiz  yurdda  güləşçiləri  gürəşdirdik.  Pəhlivan  Lahori  Kəşdiban 

ilə Dost Yasinxeyr güləşdilər. Xeyli mücadilədən sonra Dost qələbə qazandı. 

Hərəsinə bir dəst paltar ehsan edildi. 

İrəlidə bataklıq və çamurlı pis bir çay varmdı, ona Tus çayı deyirdilər. 

Keçid aramaq və yol tapmaq üçün burada iki gün qaldıq. Bir az yuxarıda at 

və  dəvələr üçün bir keçid  tapıldı. Yüklü arabalar  o keçidin uyğun olmayan 

daşları üzündən keçə bilməzmiş. Yüklü arabaları da (364 a) oradan keçirmə-

yi əmr etdim. 

Cümə axşamı günü oradan hərəkət edərək Tus çayının birləşdiyi  yerə 

qədər  gəmiylə  gəldim.  Suyun  birləşdiyi  yerdə  gəmidən  çıxıb  Tus  çayından 

yuxarıya doğru gedərək ikindi üstü suyu keçib enmiş olan ordugaha gəldim. 

O gün altı küruh yürüdük. Ertəsi gün orada qaldıq. 

Şənbə günü on iki küruh yürüdükdən sonra kəndin yuxarı tərəfinə en-

dik.  Oradan  da  yeddi  küruh  gedərək  Nanupura  endik.  Biz  bu  yurdda  ikən 

Çünardan oğullarıyla birlikdə Tac xan gəlib mülazimət etdi. O günlərdə Mə-

həmməd Bəxşinın ərzi-halı də gəldi: ailə və saray ağırlıqları Kabildən dəqiq 

olaraq gəlirmiş. 

Çərşənbə günü oradan qalxıb Çünar kurqanını gəzdikdən sonra Çünar-

dan bir küruh qədər keçərək endik. 

Piyaqdan  hərəkət  etdiyimiz  günlərdə  bədənimdə  qan  çibanı  çıxmışdı. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR 

 

 

 

382 

Bu  yurdda ikən Rumdan gələn bir səyyah  yeni kəşf edilən bir tədavi tətbiq 

etdi.  Qarabibəri  gil  qazanda  qaynatdı  və  yaranı  onun  isti  buxarına  tutdum. 

Buxar azalınca da isti su ilə yudum. Təqribən iki saata qədər dindi. 

Yenə biz bu yurdda ikən bir nəfər ordugahın yanındakı adada aslan və 

kərgədan  gördüyünü  söylədi.  Sabah  (364  b)  o  adayı  mühasirə  etdik.  Fillər 

də gətirilmişdi. Aslan və kərgədan çıxmadı, çıxa-çıxa bir çöl camışı çıxdı. 

O gün şiddətli  rüzgar qopdu və toz-torpaq çox iztirab verdi. Gəmiyə 

minərək ordugaha gəldim. 

Ordu Benaresdən iki küruh daha yuxarıya enmişdi. Çünar civarındakı 

cəngəlliklərdə çox fil varmış. Oraya gedib fil ovlamaq niyyətində idim. Tac 

xan  mənə  Mahmud  xanın  [Ludi]  Sun  çayının  yanında  olduğu  xəbərini  gə-

tirdi. Bəylər dəvət edildi və düşmən üzərinə sürətlə yürümək barədə danışıb 

məsləhət etdik. Axırda uzun mənzillə və gecikmədən yürümək qərara alındı. 

Oradan qalxıb doqquz küruh gedərək Bəlvə keçidinə endik. 

Burada bazar ertəsi günü axşam, ayın on səkkizində [=28 martl Tahir, 

Aqraya göndərildi və Kabildən gəlməkdə olanlara xərclik kimi ehsan  edilən 

pulların baratını götürdü.  

O gün gəmiylə gəldim. Sabahdan bir az öncə gəmiyə minmişdim. Guy 

çayının birləşdiyi Cunpur çayına qədər və oradan da Guy çayının bir az yu-

xarısına gedərək təkrar döndüm. Daracıq bir çay olmasına baxmayaraq (365