ZƏHĠRƏDDĠn məHƏMMƏd babur
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MƏTNƏ EDĠLƏN ƏLAVƏLƏR Bədəxşanda olan Məhəmməd Hümayunu [Baburun oğlu] bir ildən bəri görməmişdik. Bizim üçün darıxdığına görə Bədəxşanı qaynatası Süleyman Mirzəyə tapşırıb bir gün Kabilə gəlir. Kamran Mirzə də Qəndəhardan Kabi- lə gəlmişmiş. Bayram meydanında görüşüb heyrətlə bu gedişin səbəbini so- ruşmuş. Məhəmməd Hümayun da bizim üçün darıxdığını söyləyərək Hindal Mirzəni Kabildən Bədəxşana göndərdikdən sonra dərhal bizə doğru hərəkət edir. Bir neçə gün sonra xilafət mərkəzi olan Aqraya gəlib anası ilə onun haqqında danışıb oturarkən içəri girdi. Könüllər çiçək kimi açılaraq gözlər işiq kimi parladı. Hər gün ziyafət verilirdi, lakin onun şərəfinə xüsusi olaraq böyük bir ziyafət verib əyləncələr tərtib etdik. Uzun zaman birlikdə olaraq səmimi ünsiyyət qurduq. Həqiqətən, söhbətdə misilsizdi, mükəmməl bir in- san idi. Məhəmməd Hümayunun Bədəxşandan gəldiyi zaman Kaşğar xanla- rından olub bizə də qohumluğu çatan Sultan Səid xan [oğlu] Reşid xanı Yar- kənddə qoyub boş bir xəyalla Bədəxşan tərəfinə hərəkət etmişdi. Lakin o Bədəxşana varmadan az əvvəl Hindal Mirzə gedib Qaleyi-Zəfərə girmişdi. Sultan Səid xan da üç ay mühasirədən sonra heç bir şey edə bilmədən geri qayıtmışdı. Bizə isə kaşğarlıların gəlib Bədəxşanı aldıqları şəklində xəbər gəlmiş- di. Biz də Xoca Xəlifəyə Bədəxşana gedib nə etmək lazımsa elə də etməsini əmr etdik. Amma o, düşüncəsizliyindən bunu qəbul etmədi. Məhəmməd Hümayuna «Sənin getmən necə olar?» dedik. O da «Əmrə çarə yoxdur, la- kin öz arzumla hüzurdan ayrılmamağa söz verdim» deyə cavab verdi. Onun üçün Süleyman Mirzənin Bədəxşana getməsinə izin verildi. Sultan Səidə də «Bizim sizdə bu qədər haqqımız olmasına baxmaya- raq sizin belə iş görməyiniz bizə qəribə gəldi. İndilik Hindal Mirzəni yanı- mıza çağıraraq [Hümayunun qaynatası] Mirzə Süleymanı göndərdik. Haq- qıma riayət edərək Bədəxşanı bizim oğlumuz Mirzəyə təslim etsəniz, yaxşı; yoxsa bizim günahı üzərimizdən atıb mirası varisinə təslim edəcəyimizi bil- sinlər» deyə yazdıq.
BABURNAMƏ
399 Mirzə Süleyman hələ Kabilə varmadan düşmən Bədəxşandan əl çəkib sükunət təsis etmiş, Mirzə Süleyman Bədəxşana vardıqdan sonra da Hindal Mirzə şəhəri ona təslim edib Hindistana hərəkət etdi. Məhəmməd Hümayuna qərargahı olan Sənbələ getməsinə izin verildi. Altı ay qədər orada oldu. Belə görünür ki, oranın suyu və havası ona düşmə- di. Qızdırmaya tutulurmuş. Get-gedə bu, uzun çəkməyə başlayır. Bunu du- yunca mahir təbiblərə göstərib xəstəliyini tədavi etmək üzrə onu əvvəlcə Dehliyə və oradan da gəmiylə buraya gətirmələrini əmr etdim. Çay yoluyla bir neçə gündə gətirdilər. Təbiblərin bütün tədavilərinə baxmayaraq yaxşılaşmadı. Böyük bir adam olan Mir Əbülqasım «Belə xəstəliklərin əlacı budur: tanrı təalanın səhhət verməsi üçün yaxşı şeylərdən birini nəzir demək lazımdır» deyə söylədi. «Məhəmməd Hümayunun məndən başqa daha yaxşı bir şeyi yox- dur; mən özümü nəzir edim, Allah qəbul etsin», deyə ağlıma gəldi. Xoca Xəlifə və digər yaxınlar «Məhəmməd Hümayun necə olsa yaxşı- laşar, siz bu sözü nə üçün ağzınıza alırsınız. Bunu etməkdə məqsəd dünya malından yaxşı bir şeyi nəzir etməkdir. Məsələn, İbrahim savaşında ələ ke- çən və Məhəmməd Hümayuna ehsan etdiyiniz almazı nəzir etmək lazımdır» deyə danışdılar. «Onun əvəzində dünya malı nədir ki? Onun vəziyyəti pis olduğu üçün mən də özümü ona fəda edirəm. İş o dərəcə vahiməlidir ki, mən onun halsız- lığına dözə bilmirəm» dedim. O vəziyyətdə gedib üç dəfə baş ucunda dola- naraq «Nə dərdin varsa, mən öz üzərimə aldım» dedim. Bundan sonra mən ağırlaşdım, o, yüngülləşdi. O sağalıb qalxdı, mən isə xəstə olub yıxıldım. Dövlətin irəli gələnlərini və məmləkət ərkanını çağırıb biət əllərini Hümayunun əllərinə verib onu yerimə və vəliəhdliyə təyin etdim, taxtı ona təslim etdim. Xoca Xəlifə, Qənbər Əli bəy, Turdu bəy, Hindu bəy və bu qə- rarda hazır olan digər kimsələrin hamısı də qəbul edib bağlandılar. Doqquz yüz otuz yeddinci ildə, cəmadiyüləvvəl ayının altısında, pad- şah öz əliylə tikdiyi çarbağda bu vəfasız aləmlə vidalaşdı. Tarix, mərsiyə, qəsidə və tərkiblər söyləyən böyük müasirlər arasından Mövlana Şəhab Mü- əmmai bu misranı tarix düşürdü: Hümayun bud varisi-mülkiyu Hümayun məmləkətinin varisi oldu. O qabiliyyətli padşahın məziyyətlərini söyləməklə və yazmaqla bitir- mək mümkün deyil. Lakin qısaca budur. Bu səkkiz əsl sifət onun şəxsiınə xasdı: 1. Yüksək mühakimə. 2. Müstəsna himmət. 3. Vilayət almaq. 4. İdarə etmək. 5. Abadlıq. 6. Tanrı təala bəndələrinə rifah istəyi. 7. Əsgərin könlünü qazanmaq. 8. Ədalətli olmaq. Fəzilət babında əskiyi yoxdu. Türkcə və farsca nəzm və nəsir söylə-
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
400 məkdə misilsizdi. Bilxassə türkcə divanında təzə məzmunlar tapıb söylə- mişdir. Bir də Mübin adında bir məsnəvi kitabı vardır, dil bilən oxumuş xalq arasında onun qədər lətifi yoxdur. Xoca Əhrarın tərtib etdiyi Validəyyə adlı bir risaləni bu padşah nəzmlə çevirmişdir. Baburiyə dedikləri bu kitabı türk- cə bilməyənlərə asan olması üçün Bayram xanın oğlu Mirzə xana türkcədən farscaya tərcümə etməsini əmr etdi. O padşah musiqi elmindən də anlardı. Bu rübaini farsca söyləmişdir: Dərvişanra əgər nə əz xoy-e-şanəm, Leyk əz dilü can müqtəd işanəm, Dur əst miquy şahi əz dərvişi, Şahəm, vəli bəndeyi dərvişanəm. Dərvişlərlə bir qohumluğum olmasa da Onlara can və könüldən bağlıyam, Sahlıqla dərvişlik bir-birindən uzaq deyil, Mən şaham, lakin dərvişlərin bəndəsiyəm. Farsca bu mətləni söyləmişdir: Həlak mikondəm firqət tu danistəm, Və gər nə rəftən əz in şəhr sitvanistəm Bilirəm, səndən ayrılmaq məni həlak edir, Elə olmasaydı, bu şəhərdən gedə bilərdim. Bu mətlə də onundur: Ta bə zülfi siyahəş dil bəstəm, Əz pərişani-ye aləm bəstəm. Sənin qara zülfünə könül bağlayandan bəri Cahanın pərişanlığından qurtuldum. O padşahın əruz və qafiyə barədə də risalələri vardır. Bunlardan biri Müfəssəl adında və bu elmin açıqlanması haqqındadır və fövqəladə də yaxşı tərtib edilmişdir. Tanrə təala o padşaha dörd oğul və üç qız ehsan etmişdi. Oğulları Mə- həmməd Hümayun padşah, Kamran Mirzə, Əsgəri Mirzə və Hindal Mirzə- dir, qızları isə Gülrəng bəyim, Gülçöhrə bəyim və Gülbədən bəyimdir. Bu üç qız eyni anadandır. Bu padşahın heç bir söhbətinin dışında buraxmadığı bir neçə təbiət əhli bunlardır: Əbülbəqa elmi-hikmət [fəlsəfə ilə əlaqəli mövzuları tədqiq edən elm] babında misilsizdi. Şeyx Zeyn Sədr isə Zeynəddin Hafinin nəvəsiydi, işlək bir zəkası vardı, nəzm və nəsrdə qabiliyyətli idi, Hümayun padşah zamanın- da əmir də olmuşdu. Şeyx Əbülvahid Fariği Şeyx Zeyn Hafinin əmisidır, zövq sahibiydi, şeir də söyləyirdi. Sultan Məhəmməd Kosa Mir Əli Şirin müsahiblərindəndi və padşah BABURNAMƏ
401 məclisində etibar görərək yüksəlmişdi. Mövlana Şəhab Müəmmai isə Fəqiri təxəllüsünü işlədirdi, fəzl və şeir- dən nəsibi vardı. Mövlana Yusif təbibdi və Xorasandan çağırmışdı, nəbzə baxmaq və təşhis qoymaq onun işiydi. Sürx Vidal türkcə və farsca nəzm söyləyirdi. Molla Bəqai də çox qabiliyyətli idi, Məxzən ül-əsrar vəznində padşah adına bir məsnəvi söyləmişdi. Xoca Nizaməddin Əli Xəlifənin xidmət, səmimiyyət və vəzirlikdə ağıl və tədbiri vardı, padşahın hüzurunda hörmət və etibarı o qədər böyük idi ki, sözü əksərən qəbul edilirdi. Tibdən də başı çıxırdı. Mir Dərviş Məhəmməd Sarban Xoca Əhrarın yaxşı müridlərindəndi. Xoşsöhbət bir adamdı və fəzilətindən dolayı hüzurda yaxınlıq və etibar qa- zanmışdı. Xandəmir tarixçi və mümtaz bir adamdı, əsərləri xalq arasında məş- hurdur. Həbib üs-siyər, Xülasət ül-əxbar, Düstur ül-ənvar və digər əsərləri vardır. Xoca Kəlan bəy əmirlərindəndi və padşahın özəl xidmətində çalışırdı, fəziləti və yüksək qabiliyyətilə tanınmışdı. Onun kiçık qardaşı Kiçık Xoca da möhürdar və yaxın adamlarındandı, o da padşahın özəl xidmətində idi. Sultan Məhəmməd Dulday böyük əmirlərindən idi, xoştəbiət bir adam idi. Vallahü bikülli şeyin alim.
Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
402
QEYDLƏR VƏ ĠZAHLAR Bu qeydlər və izahlar «Baburnamə»nin türkcə, özbəkcə və rusca nəşr- lərində verilən izahlar və bəzi məlumat-soraq mənbələri əsasında tərtib edil- mişdir. Biz tərcümə boyu mətnaltı haşiyədə bəzi terminlərin mənası açıqla- mış, şəxslər, coğrafi məntəqələr və s. haqqında kiçik bilgilər vermişdik. La- kin ana mətni bu cür bilgilərlə çox yükləməməyə çalışdıq. Ona görə də bu- rada bəzi ifadə və terminlərin geniş şəkildə açıqlanmasını münasib gördük. Kitabın türkcə tərcüməsinin sonunda verilən və Timur Gürkan tərəfin- dən hazırlanan Notlar həddindən artıq geniş və əhatəlidir. Baburda işlənmiş bu və ya digər terminin izahı zamanı Orxon-Yenisey abidələrini, Kitabi-Də- də Qorqud və Manas dastanlarını çıxmaq şərtilə Divanü lüğat-it-türk, Qu- tadğu bilig, Turfan mətnləri, Kodeks Kumanikus kimi əski türk yazılı mətn- lərindən, habelə Şəmsəddin Saminin Qamusi-türki, Şeyx Süleyman Əfəndi Buxarinin Lüğati-çağatayi və türki osmani, V.V.Radlovun Versuch eines
Əbu Həyyanın, K.K.Yudaxinin, P.de Kurteylin, N.Poppenin, Y.T.Zenkerin, S.L.Kingin lüğətlərindən və s. və i.a. mənbələrdən istifadə etmişdir.
etdikləri Qeydlər qismində izaha ehtiyac duyulan açıqlamalar həm fəsillərin sonunda, həm də kitabın axırında eyni şəkildə verilmişdir. Biz isə bəzi qeydləri hər səhifədə mətnaltı haşiyədə qısa, axırda isə daha geniş şəkildə verməyi qərara aldıq. Biz buraya özəlliklə Hindistana xas olan heyvan, quş, bitki və gül adlarının hamısını daxil etmədik, çünli Babur özü onları təsvir və izah etmişdir. Təbii ki, bu qeydlər və izahlar mükəmməllikdən uzaq və iddiasızdır. Çünki bundan 500 il əvvəl çağatay türkcəsində hərbi, siyasi, ictimai, iqtisadi, ərazi-inzibati, mədəni sahələrdə işlənmiş bir çox terminin müasir dildə qar- şılığını tapmaq çətin, bəzən isə qeyri-mümkündür. Lakin Baburun işlətmiş olduğu ifadə və terimlərin heç olmazsa qismən anlaşılması üçün bu qeydlər və izahlar vacibdir. Oxucularımızın əfvinə sığınırıq.
BABURNAMƏ
403 Abdullah Hatifi: Əbdürrəhman Caminin qohumu, vəfatı: 927=1521-cu il. Ağ axça: gümüş pul, sikkə. Bax: təngə və yarmaq. Ağa, ağaça/ağaçə: yaşça böyük deməkdir. Sonralar siyasi məna qazana- raq titula çevrilmiş, hər hansı bir quruma rəhbərlik edən şəxsin ünvanı ol- muşdur. Məs.: Süleyman ağa (İraq elçisi), Hüseyn ağa (Sistan elçisi). Bu tə- bir eyni zamanda nüfuzlu kişilərin adı və ya adının tərkib hissəsi kimi müşa- hidə edilir. Məs.: Ağa Hüseyn. Qadınlarda isə sadə xalqdan olan, ailə qur- maq yolu ilə ali zümrəyə girmiş olan xanımlar üçün işlənir. Məs.: Ağa bə- yim, Ümid ağaçə, Minqli Bi ağaça və s.
çülərə görə 4-8 ingilis mili arasında dəyişir. Orta qiyməti 6 km-dir. Ağırlıq ölçüləri: (Hindistanda):
8 reti = 1 maşə, təxminən 0,2 qram. 4 maşə = 1 tank = 32 reti, təxminən 0,8 qram.
5 maşə = 1 misqal = 40 reti, təxminən. 4,1 qram. 12 maşə = 1 tülə = 96 reti, təxminən 10,2 qram.
14 tülə = 1 sər, təxminən 143,5 qram. 40 sər = 1 batman, təxminən 5,74 kiloqram.
12 batman = 1 mani, təxminən 73 кг. 100 mani = 1 minasə, təxminən 729,8 кг. Axtaçı: hökmdarın atlarıyla məşğul olanlar mehtər, veterinar. Aqan: Hindistanda qış fəslinin ilk ayının adı. Bax: ay. Aqra zəlzələsi: 911-ci il səfər ayının 3-də (15 iyul 1505-ci ildə) baş ver- mişdir. Almaz: 787 karatlıq məşhur almaz. Cilalandıqdan sonra 280 karat ol- muşdur. Babur həmin almazı Hümayuna bağışlamışdır. Amu-Dərya: orta Asiyanın iki əsas çayından (digəri Sır-Dərya) biri. Barlas: Əmir Teymurun mənsub olduğu türk boyu.. Arça: şam və ardıc kimi izah edilir, bizcə, arçan ağacıdır. Ardçı: bax: çağdavul. Arğamcı/urğamçı: məsafə (hündürlük) ölçüsü. 70-90 sanntimetrdir. Bəzi mütəxəssislərin fikrincə, 7-8 gəz, yaxud 20 zira uzunluğundadır [zira: dir- səkdən orta barmaq ucuna qədər olan bir uzunluq ölçüsü].
öz atası deyil, Süleyman şahın əfsanəvi vəziri Asəf nəzərdə tutulur. Aşçı/aşpaz: bax: bavurçu. Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
404 Aşçılıq/bavurçuluq: hökmdar sarayında mətbəxdə çalışanlara məxsus rüt- bə. Bəkavulluqdan [yeməklərə nəzarət edən şəxsin ünvanı] aşağı dərəcədə bir rütbə.
Gənc şahzadələrin tərbiyə edilməsi və onlar üçün ayrılmış vilayətlərin idarə- si ilə məşğul olan şəxsin titulu. Bizdəki atabəy və lələ tituluna uyğundur.
belə adlanır. Ayı(ğ) otu: ayı otu; Fərqanədə mehr-giyah otuna verilən ad. Aylar və fəsillər: Hindistandakı aylar və fəsillər bunlardır:
Yay fəsli ayları: Çitar
– hut [balıq bürcü] – 21 fevraldan başlanır.
Bisaq – həməl [qoç bürcü] – 22 martdan başlanır.
Çit – səvr [buğa bürcü] – 22 apreldən başlanır, şiddətli isti olur.
Əsar – cövza [ekizlər bürcü] –22 maydan başlanır, şiddətli isti olur.
Yağmur fəsli ayları: Savən
– sərətan [xərcəng] – 22 iyundan başlanır, şiddətli yağış yağır.
Badun – əsəd [şir bürcü] – 24 iyuldan başlanır, şiddətli yağış yağır.
Küvar – sünbülə [başaq, qız bürcü] – 24 avqustdan başlanır.
Katik – mizan [tərəzi bürcü] – 24 senytabrdan başlanır.
Qış fəsli ayları: Aqan – əqrəb bürcü – 24 oktyabrdan başlanır.
Pus – qövs [yay, oxatan] –23 noyabrdan başlanır, şiddətli soyuq olur.
Maq – cədi [oğlaq] – 23 dekabrdan başlanır, şiddətli soyuq olur.
Fagün – dəlv [dolça bürcü] – 22 yanvardan başlanır.
soydan olan, yad adam. Baburi xətti: Baburun özü tərəfindən 910-cu ildə (1504/5) Kabildə icad edilən, hərflərin ayrı-ayrı yazılış şəkilləri və qaydaları olan bir əlifbadır. Türkcənin fonetikasına daha uyğun olan bu əlifba ilə Babur Quran yazdır- mışdır. Badrəng: Kabildə yetişən, formaca limona bənzəyən bir meyvə. Böyük bir xiyar növünə də badrəng deyilir. Bağlan qaz: vəhşi qaz, qarabataq quşu. Bağrıqara: quşun rənginə görə verilən bir sifətdir, sonra quşun adı yerinə keçmişdir. Bahadırlıq ülüşü, culdu: savaşda göstərilən şücaətə görə hökmdarın hü- zurunda verilən maddi mükafat üçün işlənən termin. Balqabaq/balqabaq meydanı: təlim atışları üçün hədəf olaraq balqabağa ox atılan meydan olmalıdır. İstanbulda da "Ox meydanı" adlı bir meydan mövcuddur.
BABURNAMƏ
405 Bamyan: bu vadidən başlayan aşırımlar Hinduquş üzərindən keçir. Hin- distanı işğal edən hər fateh buradan keçmişdir. Baranğar: döyüş səfində olan ordunun sağ qolu. Barin: türk boyu. Batman: türklərdə və qonşu xalqlarda ağırlıq ölçüsü, 1 batman = 40 sir. Bavurçu: aşçı, aşpaz. Hökmdar sarayında mətbəxdə çalışan bəkavuldan aşağı dərəcədə bir rütbə. Bazaraq: bir aşırım adı. Hündürlüyü 5.300 metrdir. Bədəxşan: Amu-Dəryanın yuxarı axarında, onun Pənc, Göyçə və Bədəx- şan adlı qolları üzərində yerləşən vilayət. Qunduz, Kaşğar və Kafiristanla həmsərhəddir.XVI əsrə qədər özlərini Makedoniyalı İskəndərin soyuna bağ- layan yerli şahlar tərəfindən idarə olunmuşdur. Bədrəddin Həlai: şair, vəfatı: 939 = 1532-ci il. Bəgi: əsasən özbək mənşəli qadınlara məxsus bir ünvan. Məs.: Bəgi Sul- tan ağaçə, Zöhrə Bəgi ağa. Bəhmənilər xanədanı: bu xanədan Dəkkən bölgəsində 1347-1527-ci illər- də hökmdarlıq etmişdir. Bəxşi: katib; uygur hərfləri ilə yaza bilən, bu yazının işləndiyi dilləri bi- lən məmur; yazıçı; həkim, türkəçarəçi, cərrah; şaman; din xadimi; aşıq, şair, çalğıçı.
kavuldan, bəkavul isə bavurçudan daha yüksəkdir. Bu həm də şəxs adı kimi işlənmişdir: Aşiq Bəkavul, Hacı Pir Bəkavul, Qul-Bəyazid Bəkavul.
yerində Baktriananın paytaxti Baktra şəhəri olmuşdur. Bəluclar: İran dilləri qrupunda danışan təqribən 30 milyonluq bir xalq. İran, Əfqanıstan və Pakistanda yaşayırlar. Bəy: türk dövlətçilik ənənəsində və hərbi təşkilatda əskidən bəri yüksək vəzifə, səlahiyyət və məsuluyyət sahibi şəxslərin ünvanı. Baburda həmin zümrəyə daxil olanlar bunlardır: içki, içki bəy, böyük bəy, habelə bəy-atəkə, sahib ixtiyar, eşik ağa. Bəy-atəkə: bax: atəkə. Bəyim: hökmdar ailəsinə mənsub qadınların ünvanı. Bi (<bəy daşıdığı ünvan. Məs.: Sultan Hüseyn Mirzənin özbək cariyəsi Minqli Bi ağaçə. Kişilərdə də müşahidə olunur: Kibək Binin oğlu Qənbər Bi.
gələn racələr 1565-ci qədər, yəni güclərini birləşdirən digər Dəkkən racələri tərəfindən yenilib Bicangər şəhəri yıxılanadək hökm sürmüşlər.
də müşahidə olunur. Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
406 Bikramacit (Vikramaditya) Hindu: ulduz kataloqu tərtib etmişdir. Lakin Nəsirəddin Tusinin və əl-Xarəzminin kataloqları qədər dəqiq deyil. Bisak: Hindistanda yay fəslinin ikinci ayının adı. Bismillah: Quranın, hər əsərin və işin başlandığı söz. Boy: savaş nizamına girən ordunun mərkəzindəki özəl bir bölüyün adı. Boza: bir türk içkisi; pivə (?). Budvar: çərşənbə; Hindistanda həftənin günlərindən birinin adı. Buğu: geyik. Baburda bəzən buğu-maral şəklində birlikdə və tək bir ad kimi keçir, lakin bu iki təbirlə geyiyin erkəyi və dişisi nəzərdə tutulur. Cavanğar: savaş nizamına girən ordunun sol qolu. Cev: arpa, taxıl; uzunluq ölçüsü. 6 cev (arpa) = 1 əlik (barmaq). Cikə: nə olduğu tam olaraq anlaşılmayan bir bitki. Civə:ondan hazırlanan dərmanlar Şərqdə çox məşhur olmuşdur. Çağdavul: hərəkət halındakı ordunun arxa qolu. Çahargah nəqşi: musiqi əsərinin növü. Çakər: bax: nökər . Çarbağ: çahar bağ, dörd bağça. Bu sözlə bir qismi park, bir qismi üzüm- lük, bir qismi meyvə ağacı, bir qismi də bostan olan hovuzlu bağlar nəzərdə tutulur. Babur öz hakimiyyəti dövründə çoxlu bağ saldırmışdır.
rılmalarına görə işlənilmiş terminlər olmalıdır. Çeşnigir: bax: bəkavul. Çəng: musiqi aləti. Çərgə: dərəcə deməkdir. Çərik: ordu, qoşun. Çərşənbehi: sevimli qadın, cariyə, gözdə, favori qadın. Çikin-tala otu: ot, yem, yaşıl ot. Çil sütun: qırx sütun. Çilgüzə: bir fıstıq növü. Çin Teymur Sultan ibn Əhməd xan: dayısı oğlu olsa da, Babur ona “qar- daş” deyirdi, çünki hər ikisi Yunus xanın törəməsi idi. Çin Teymur xan 936 = 1530-cu ildə ölmüşdür.
Çaç) Çirçik vadisində yerləşir. Çit: Hindistanda yay fəslinin üçüncü ayının adı. Çitar: Hindistanda yay fəslinin ilk ayının adı. Çöhrə: üz, gözəl üz; oğlan. Damğa: möhür; vergi rüsumu; nişan. Daruğa: darğa; qalabəyi, hərbi qarnizon rəisi, vali, qubertator, xişnə. Daş: qiymətli şeyləri çəkməkdə istifadə edilən bir ağırlıq ölçüsü. BABURNAMƏ
407 Daşkənd: 2.500 illik tarixi olan bir şəhər. XV əsrdə Baburun ana babası Yunus xanın hakimiyyəti altında idi. Dəbusi: qədim bir qala. Xarabalıqları Səmərqənd yaxınlığındadır. Dəstar-piç: çalma sarıyan çalmaçı, sarıqçı, çalmaçı, əmmaməçi. Dəstur: vəzir, məsləhətçi. Dəyirman suyu: axan suların miqdarını ölçmək üçün işlənən bir təbir. Dəyirman suyu: axar suların miqdarını ifadə edən bir tabir. Dirhəm: gümüş sikkə. Dinarın 1/20-nə bərabər oımuşdur. Divan: dövlət dəftərxanası, ali hökumət orqanı və ayrı-ayrı idarələr; rəs- mi qəbul; ən yüksək mülki amir, yəni sahib-divan; qəzəl toplusu. Dizək/Çizək: Səmərqənd vilayətində yaşayış məskəni. Ehram: zəvvarların geydikləri xüsusi paltar. Eşik ağa: vəzifəsi dəqiq bilinməyən ünvan. Teymurilər sarayında mühüm bir məmuriyyət. Ehtimal ki, təşrifatçı, hacib, seremonmeyster, kamergerdir.
ənardakı bütün işlərə baxan adamın ünvanı olmalıdır. Eşşək yükü: mətndə xarvar və ya xərvar olaraq keçən bu ağırlıq ölçüsü- nün dəyəri dəqiq müəyyən deyil. 80 kilo ilə 300 kilo arasında dəyişir. Xal- var sözü də bu sözdən olmalıdır.
861 = 1459-cu il. Ədədlər/saylar: Hindistanda:
1 lek = 100.000. 100 lek = 1 kürur və ya 10.000.000.
100 kürur = 1 ərb və ya 1.000.000.000. 100 ərb = 1 kərb və ya 100.000.000.000.
100 kərb = 1 nil və ya 100.000.000.000.000. 100 nil = 1 pədəm və ya 100.000.000.000.000.000.
100 pədəm = 1 sanq və ya 100.000.000.000.000.000.000. Əfqanlar: adları ilk dəfə XI əsr tarixçisi Məhəmməd Ütbinin “Tarixi- Ütbi” əsərində çəkilir. Əsər Mahmud Qəznəviyə ithaf edilmişdir. Əhməd xan: Baburun “Kiçik xan”, “Alaca xan” adlandırdığı dayısı. 909- cu ildə (1505) Kaşğarda ölmüşdür. Əkə: böyük qardaş və ya bacı. Əlik: barmaq; yan-yana düzülmüş altı arpa boyunda uzunluq ölçüsü. Əməl: musiqi əsəri növü. Əmlük: Kabilin bir bölgəsində olub digər yerlərdə olmayan bir meyvə. Türklər ona "qara yemiş" deyirlər. Əndəxud: Şimali Əfqanıstanda şəhər. İndi xarabalıqları qalır. Əndican: Özbəkistanda vilayət mərkəzi. IX əsrdən bilinir. Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
408 Ərb: Hindistanda işlənən bir say. l ərb = 100 kürur. Bax: lek. Ərəfə: zilhiccə ayının 9-u. Zəvvarların Ərəfat dağına gəldikləri gün. Ərk: qala, içqla, bürc, daxili qala, qala içində qala. Ətrafı divarlarla əhatə olunan, əksərən yüksəkdə və divarla təkrar hörülmüş qala. Hökmdarın və ya həmin yerin ən böyük amirinin sarayı və mühafizlərinin olduğu məkan.
mənə hökmdar təyin edilən Əbrəhə bin Səbbah ül-Əşrəm və ordusu fil sa- hibləridir. Ziyarətçiləri Kəbə yerinə öz bölgəsinə çəkmək istəyən Əbrəhə Sənada Qülleys deyilən bir kilsə tikdirir. Kinanə qəbiləsindən bir adam isə bir gecə bu kilisəyə təcavüz və həqarətdə bulunur. Bundan qəzəblənən Əb- rəhə Kəbəni yıxmağa and içir və ordusuyla birlikdə Məkkəyə gəlir. Yanında ən qüvvətlisi Mahmud adını daşıyan bir sürü fil varmış. Əbrəhə bu fillərlə Kəbəyə doğru getmək istədikdə heyvanlar diz çöküb hərəkətsiz qalır, başqa səmtlərə yönəldildikdə isə qaçaraq gedirdilər. Allah Əbrəhənin ordusunun və fillərinin təpəsinə sürülərlə quşlar göndərib hamısını öldürdü. Hz. Mə- həmməd bu hadisənin baş verdiyi il içində doğulduğu üçün bu ilə "fil ili" adı verilmişdir. Əşəreyi-mübəşşirə: cənnətlik olduqlan sağlıqlarında özlərinə peyğəmbə- rimiz tərəfindən müjdələnən on adam: hz. Əbubəkr, hz. Ömər, hz. Osman, hz. Əli, hz. Talha, hz. Zübeyr, Əbdürrəhman bin Övf, Əbu Übeydə bin Cər- rah, Səid bin Zeyd, Səd bin Əbu Vəqqas. Əşrəfi: altın sikkələrə verilən ümumi ad. Əvrad: vird sözünün cəmidir, oxunması adət halına gələn dualar. Fagün: Hindistanda qış mövsümünün dördüncü ayı. Fatihə: Quranın ilk surəsi, yeddi ayədən ibarətdir. Fülus: mis pul, bir təngənin dörddə biri. Maaşlar və bəxşişlər fülusla ifa- də edilirdi. Geri: hindcə: ghari. Hindistanda zaman ölçüsü. Geriyal: müəyyən fasilələrlə bürünc bir lövhəyə vurmaqla saatın bildiril- məsi. Bu işlə xüsusi bir kasta məşğul olurmuş. Gəmilərin adları: Baburun öz gəmilərinə verdiyi adlar bunlardır:
Asayiş – rahatlıq, sakitlik. Arayiş – bəzək.
Gündəiş – tutumluluq. Fərmayiş – əmr, fərman.
BABURNAMƏ
409 zündən yaranmışdır. Gümüş çəki daşı: = 250 misqal = 0,5 sir = təxminən 10,25 kiloqram. Gürgən cədvəli: 847-ci ildə (=1444) Uluğ bəyin rəhbərliyi altında Rumi Qazızadə, Qiyasəddin Cəmşid və Əli Quşçunun iştirakı ilə tərtib edilmişdir. Uluğ bəyin şərəfinə onun titulu ilə (Gürgən) adlandırılmışdır.
ründə böyük mədəniyyət mərkəzi olmuşdur. Heydər Mirzə: Məhəmməd Heydər Mirzə Gürgan Duğlat (vəfatı: 958 = 1551). «Tarixi-Rəşidi» adlı xatirə kitabının müəllifi, Baburun silahdaşı və xalası oğludur.
Həbəş padşah: əsl adı Şəmsəddin Müzəffərdir. 1494-97-ci illərdə padşah olmuşdur. Həftənin günləri: Hindistanda bunlardır: Şənbə = saniçer. Bazar = eytvar. Bazar ertəsi = somvar. Çərşənbə axşamı = manqalvar. Çərşənbə = budvar. Cümə axşamı = prispatvar. Cümə = sükrvarə Hənəfilik: islamın dörd qolundan biri. Əsası Əbu Hənifə (vəfatı: 150= 767-ci il) tərəfindən qoyulmuşdur. Hidayə: islam fiqhinin hənəfi qolu üzrə klassik məcmuə. Onu Bürhanəd- din Əli ibn Əbubəkr əl-Fərqani əl-Mərginani əl-Riştani (vəfatı: 593 = 1197) tərtib etmişdir.
1551) ölmüşdür. Hinduquş: Himalayın qolları. Hövzü-kəbir: çarbağ içində tikilən hovuz. Huna: bir geyik növü, dişisinə ceyran, erkəyinə huna deyilir. Hülakü xan:(654-668=1256-1265).Hülakülər adlanan sülalənin banisi. Hüma: Hümayun, Feniks, əfsanəvi quş. İnama görə, onun qanadlarının kölgəsi kimin üstünə düşsə, o, xoşbəxt olarmış. Hürmüz: İranın cənubunda kiçik bir ada. Xalçı/xilçi: 839-cu ildən (=1435) Malvidə hökm sürmüş bir sülalə. Xandəmir Qiyasəddin ibn Hümaməddin: tarixçi. Vəfatı: 942 = 1535-ci il. Xanım: Baburun ana tərəfdən qohumları olan, Kaşğar və Moğolistan hökmdarları ailəsinə mənsub qadınlar üçün işlənir. Xas(sə): hökmdara aid olan şey. Məs.: xas, xassə libas. Dövlətə, xəzinəyə Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
410 aid olan şey. Məs.: xassə mülk. Bu mülk hökmdara, şahzadələrə və ya başqa heç bir şəxsə verilə bilməzdi.
mur və Babur Hindistanı işğal etmək buradan keçmişlər. Xəmsə: beş poemadan ibarət ədəbi əsər. Ən məşhurları Nizamı, Əmir Xosrov Dəhləvi (XIV əsr) və Nəvai (XV əsr) tərəfindən yazılmışdır. Xəzərilər: mənşəcə monqol olan, tacikcə danışan Əfqanıstan əhalisi. Ad- ları Xəzər sözündən deyil, farsca həzar (min) sözündəndir.
Xoca Übeydüllah Əhrar: məşhur sufi. Vəfatı: 895 = 1498-ci il. Xocənd: keçmiş Stalinabad, daha sonra Leninabad şəhəri. Xoca Bakırqan çayının Sır-Dəryaya qarışdığı yerdə yerləşir. Fərqanə vadisinə açılan qapı kimi Orta Asiya iqtisadiyyatında mühüm rol oynamışdır.
Xorasana Herat vilayəti və qonşu ərazilər daxil olmuşdur. Hazırda İranın bir vilayətidir, mərkəzi Məşhəd şəhəridir.
keçməsi lazım olan zəruri müddət, yəni üç dəfə aybaşı keçirib təmizlənənə qədər keçəcək müddət (ərindən boşansa - 100 gün, əri ölsə - 130 gün).
yüşçü.
İki namaz arası: günorta namazı ilə ikindi namazı arası. İqlim: Ptolomeyin coğrafiyasına görə, dünya cənubdan şimala doğru yeddi iqlimə ayrılır və üçüncüdən beşinciyə qədər olan iqlimlər yaşamağa əlverişlidir.
ovlanan quşlara verilən ümumi addır. İlqar: çox sürətlə hərəkət edən yüngül silahlı böyük, yaxud kiçik hərbi dəstə, bölük və ya hissə. İrəvül: önçü, önçü bölüyü, önçü qolu, irəli qol; döyüş nizamına girmiş ordunun ən öndəki qismi. İskəndər Feyləkus oğlu: Makedoniyalı İskəndərin Şərqdəki adı. Kafiristan: indiki Nuristan. Bir vaxtlar əhalisi kafir olmuşdur. Kari: altı tutam uzunluğunda bir uzunluq ölçüsü. Karşi: (əski Nəxbəş, Nəsəf) Özbəkistanda vilayət mərkəzi. Karvan: ümumi qaydaya görə, 7 dəvə bir karvan sayılır. BABURNAMƏ
411 Kaşğar: qədimdən bəri Orta Asiya, Əfqanıstan və Hindistanla Uzaq Şərq arasında ticarətin, mədəni əlaqələrin inkişafında mühüm rol oynayan uyğur şəhəri. İndi Sincan-Uyğur Muxtar Rayonunun paytaxtıdır.
ni. Bəlxlə Səmərqənd arasında mühüm ticarət mərkəzi olmuşdur. Keyik/geyik: geyik, maral. Ağ geyik, ala geyik, qara geyik, qızıl geyik növləri var. Ahu, antilop, sığın və maraldır. Kəmaləddin Behzad: XVI əsrin məşhur miniatürçü rəssamı, Herat mini- atür məktəbinin banisi. Vəfatı: 943 = 1537-ci il. Kəmali: məcuna bənzəyən ləzzətli, nəşə verən narkotik bir maddə. Kərb: Hindistanda işlənən bir say. l kərb = 100 ərb. Kibək: mis sikkə; ruscadakı kopek, kopeyka bu sözdən ola bilər. Kim: bəzi yerlərdə boza mayası kimi işlənən bir meyvə. Koçin: Teymur zamanında xanədanı qoruyan saray qvardiyasına verilən addır. Bu ad zamanla atadan oğula keçmişdir. Koçinlər hər hansı bir bölgəyə deyil, hökmdara bağlı idilər.
yer, qala, istehkam deməkdir. Kutas: bir dağ öküzü növü. Küruh: Hindistanda 4.000 qədəm (= 1 mil) uzunluğundakı məsafə ölçüsü. Kürur: Hindistanda işlənən bir say. 1 kürur = 100 lek. Bax: lek. Kütub: sufilərin işlətdiyi bir təsəvvüf deyimi olub mənəvi dərəcələrin yeddincisi və ən yüksəyidir. Hər dövrdə tanrı tərəfindən təsəvvüf qüdrəti ve- rilmiş bir kütub olur.
qədər olan bir uzunluq ölçüsü. Qazax: igid, cəsur adam, döyüşçü. Qazaxlıq: köçərilik; əldə vilayət və hakimiyyət olmayan dövr. Qazi: O dövrdə müsəlman olmayan şəxslərin idarə etdiyi torpaqlara hərbi səfərlərdə iştirak edən hökmdarlara "qazi" ünvanı verilirdi. Qədəmgah: Xızırın ayaq izi. Qəndahar: Əfqanıstanda şəhər və vilayət. Əfqanıstan dövlətinin ilk pay- taxtı (1747). Hazırda vilayət mərkəzi. Zəhirəddin Məhəmməd BABUR
412 Qəsideyi-bürdə (Xirqə haqqında qəsidə) : VII əsri şairi Kəəb bin Zübeyr tərəfindən hz. Məhəmmədin şərəfinə yazılmış bir əsərdir. Qəznə: Kabildən 135 km cənub-qərbdə yerləşir. Onun yaxınlığında qəz- nəvilərin paytaxtı tarixi Qəznənin xarabalıqları var. Qılquyruq: çox incə quyruqlu bir cins ördək, çöl toyuğu, qır kəkliyi, fa- zan. Quşun bir qədər də poetikləşmiş adı. Qımız/kımız: qısraq südünü xüsusi qaydada mayalandıraraq hazırlanan ənənəvi türk içkisi. Qızıl çəki daşı: = 500 misqal = 1 sir = təxminən 20,5 kiloqram. Qızıl söyüd: bax: tubulğu. Qol: savaş nizamına girmiş ordunun mərkəzinə verilən ad. Qövs:oxatan bürcü; yay. Qunduz: Qunduz (Sürxab) çayının sağ sahilində şəhər. Qurçu, qurbəyi: hərbi bir rütbə, cəbbəxana rəisi. Qur «silah» deməkdir. Qurilər: Əfqanistanda hökm sürən Quri xanədandan olan Sultan Şəha- bəddin Quri qəznəvilərin son hökmdarı Xosrov Məliki yenərək 1187-ci ildə bu xanədana son vermiş və Hindistan içlərinə səfərlər edərək burada quri- lərin hakimiyyətini qurmuşdur. Onun xanədanı Şimali Hindistanda 1206-cı ilədək hakimiyyət sürmüşlər.
məmur.
Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|