Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

§ekil bilgisi
yoki 
Bigim bilimi
deb 
nomlanadi. B a’zi turk tilshunoslari uni 
Morfoloji, Yapi bilimi
yoki 
Yapi
bilgisi
deb atashadi. So‘z turkumlari esa turk tilida 
kelime gruplari
(so ‘z guruhlari)
deb nomlangan. So‘z turkumlari turk tilshunosligida 
morfologiyaga
sinonim b o ig a n grammatik atam a sifatida ham qabul 
qilingan, chunki tilshunoslikning ushbu b o iim i so'zlarning grammatik 
turkumlarga boiinishi, morfologik kategoriyalar, shakllar tizirni, so ‘z 
shaklining yasalish y o ila ri va vositalarini o'rganuvchi morfologiya 
bilan shu m a’noda vazifadosh hisoblanadi. Tilshunoslikning muhim bir 
qismi nomini ifodalovchi m orfologiya tushunchasi, «so‘z turkumlari» 
dan ancha keng grammatik tushuncha b o iib , unda so‘zning yasalishi, 
uning o'zagi, negizi va oladigan qo‘shimchalariga doir qator mavzular 
k o ‘rib chiqiladi.
Yer yuzidagi barcha tillar m orfologik nuqtai nazardan tadqiq 
etilib, ularning manbalari va boshqa tillar biian munosabatlari, 
yaqinligi xususida to ‘xtab o'tiladi. Turk tilining m orfologiyasiga 
kelsak, u agglutinativ til, y a ’ni so ‘z oxiriga q o ‘shim cha q o ‘shish y o i i
bilan so 'z va shakl yasaluvchi til b o ig a n i uchun so ‘z yasalishi va 
uning o'zgarishida o ‘zak, negiz, qo'shim cha va ularning birlashishi 
boshqa tillarga k o 'ra ancha farqli va o 'zig a xosdir.
So'zning gram m atik m a’nosi va gram m atik shakli
S o 'z
turkum lari o ‘rganilayotganda muayyan bir so'zning u 
yoki bu turkum ga m ansubligini ko'rsatuvchi, shuningdek, so'zning 
m a ’lum bir gram m atik shakli ifodalaydigan m a’noning qanday m a’no 
ekanini belgilash uchun so'zning 
gram m atik m a ’nosi
va 
gram m atik
shakli
m asalasiga alohida e ’tibor beriladi. M asalan, turk tilidagi 
kalem
(qalam), su (suv), ta$ (tosh), elma folma)
so'zlari uchun um umiy 
b o ig a n m a ’no, y a ’ni predm et m a’nosi gram m atik m a’no hisoblanadi. 
Um um iy gram m atik m a’no yagona ot turkum iga birlashtiradi. Shu­
ningdek, 
iyi (yaxshi), tatli (totli, shirin), кйдик (kichik), ye§il (yashil),
gorkem li (ко 'rkam)
so'zlari uchun um umiy b o 'lgan belgi m a’nosi va 
gali§- (ishla-), ogren-
so'zlari 
uchun umumiy b o ‘ Igan harakat m a’nosi grammatik m a’no hisoblanadi.
16

---

So'zning leksik m a’nosidagi q o'shim cha m a’no (yoki m a’nolar) 
ham gram m atik m a’nodir. Bunday m a ’no (yoki m a ’nolar) so‘zning 
m axsus shakllari orqali ifodalanadi. M asalan, 
kalem-im
(qalam-im), 
kalem-in
(qalam-ing), 
kalem -i
(qalam-i), 
kalem-den
(qalam-dan) 
so‘zlarida egalik va kelishik shakllari yordam ida ifodalanayotgan 
m a’no, yoki 
oku-du-m (o ‘qi-di-m), oku-yor-um ( o 'qi-yap-man
) , 
so ‘zlarida zam on va shaxs-son shakllari vositasida ifodalanayotgan 
m a’nolar gram m atik m a ’nolar hisoblanadi.
S o‘zning m a’lum bir gram m atik m a’no ifodalovchi к о ‘rinishi 
so'zning gram m atik shakli deyiladi. M asalan, 
kitap-lar (kitob-
lar)
so ‘zida aniq bir predm etning leksik m a'nosidan tashqari, shu 
predm etning ko'p lik m a ’nosi ham ifodalanadi. K o ‘plik m a’nosi leksik 
m a’noga qo'shiluvchi gram m atik m a’no b o ‘lib, turk tilida 
-ler (-lar)
affiksi vositasida ifodalanadi. Shunga k o ‘ra. 
kitap
so‘zining k o ‘plik 
shakli bo 'lgan 
kitaplar
so 'z i gram m atik k o ‘plik m a ’nosini anglatadi.
S o ‘zda bir yoki undan ortiq gram m atik k o ‘rsatkich b o ‘lishi 
mumkin. Gramm atik m a’noni ifodalovchi har bir m orfema gram m atik 
k o ‘rsatkich hisoblanadi. M asalan: 
kitap -
bosh kelishik, birlik shakli; 
kitap-lar
- bosh kelishik, ko‘plik shakli; 
kitap-lar-im -
bosh kelishik. 
k o ‘plik, egalik birinchi shaxs shakli; 
kita p -la r-m -г
- k o ‘plik, egalik 
birinchi shaxs, tushum kelishigi shakli va h. So‘zlar o ‘ziga xos ishlov 
(turlanish va tuslanish q o ‘shimchaiari olib o ‘zgarish) natijasida o ‘zaro 
m unosabatga kirishadi, so'zlardan birikma va gaplar yasaladi.