Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

S o‘z turkum lari orasidagi o ‘zaro bog‘liqlik
Turk tilida so‘z turkum lari orasida bog‘liqiik, sizuvchanlik 
mavjud. So‘zning qaysi 
so'z 
turkum iga m ansubligini faqat gap ichida 
egallab turgan o 'rn iga k o ‘ra aniqlash mumkin. Bu xususiyati bilan turk 
tili boshqa tillardan ajralib turadi. Bir so ‘z bir nechta so 'z turkum iga 
mansub bo ‘la oladi. Buni quyidagi m isoida k o ‘rish mumkin. Tilda sifat 
deb hisoblangan 
iyi
(yaxshi), 
kotii
(yomon), 
giizel
(go‘zal, chiroyli, 
vaxshi), 
girkin
(xunuk, chirkin), 
btiyiik
(katta, buyuk). 
kiigtik
(kichik, 
kichkina) so‘zlari nutqda bajaradigan vazifasiga ko‘ra__ot, ravish, 
undov so‘z bo ‘lishi ham mumkin. Gap ichida b ir^ K ^ T 3 in 'fcetei{ig an
va uning belgisini bildirm agan so‘zni sifat 
dgArjSfetb''bo
' lrnajdi Ma 
salan, 
iyi
so ‘zining sifat bo’lishi uchun 
ш х п щ щ д о с и к
(yaxshi bol I)
J7 
у

---

iyi giin
(yaxshi kun) k o ‘rinishida birikm a ichida bir otning belgisini 
bildirib, uni aniqlab kelishi kerak b o ia d i. M asalan, turkcha 
giizel
(go‘zal) so ‘zining qaysi so‘z turkum iga m ansubligini aniqlash uchun 
uni birikm a yoki gap ichida k o ‘rib chiqish kerak:
Diin partide bir guzel ile tamqtim (g iizel-
ot) - (Kecha ziyofatda 
bir go'zal (qiz, ayol) bilan tam§dim).
О geqmi§te giizel gim ler у щ а т ц
(gwze/-sifat) - (U ilgari g o ‘zal 
(yaxshi, baxtli) kunlam i boshidan kechirgan).
Ay§e R u sq a ’y i guzel копщ иуог (giizel -
ravish) - (Oysha 
ruschani yaxshi gapiradi).
Bak, burasi ne giizel!
(giizel
- undov so ‘z) - (Qara, bu yer 
qanday g o ‘zal!)
inan, sen док giizelsin (giizel
- ot - kesim ) - (Ishon, sen juda 
g o ‘zalsan) kabi.
K o ‘pchilik tillarda b o ig a n i singari turk tilida ham otlar s o ‘z 
turkum laridan eng yirigi hisoblanadi. So‘z yasalishida ham eng k o ‘p 
yasaluvchilar otlardir (buni otdan ot yasalishida ham, fe id a n ot 
yasalishida ham kuzatish m umkin): 
di^-qi
(tish doktori), 
siit-qii
(sut 
sotuvchi), 
on-ltik
(fartuk),
у щ а -т
(hayot, turm ush),
y a t-a k
(yotoq, to ‘- 
shak), 
dur-ak
(bekat), 
yuz-geq
(suzgich), 
bil-gi
(m a iu m o t) kabi.
Turk tilida kelishik q o ‘shimchalari o ‘zining asosiy vazifasidan 
tashqari yordam chi vazifalarni ham bajaradi. M asalan, 
-den (-dan)
chiqish kelishigi qo'shim chasi 
Ahm et okuldan qikti (qaerdan chiqdi?)
gapida chiqishni ifodalagan b o is a , 
A hm et kanserden oldii (Ahm ed
saraton kasalidan о ‘Idi)
gapida sababni ifodalay di 
(qaysi kasaldan
о ‘Idi?)
kabi, Yoki 
Ankara 'ya gidecegim
gapida -уя j o ‘nalish kelishigi 
q o ‘shim chasi 
(qayoqqa?)
bevosita y o ‘nalishni ifodalab kelgan b o is a , 
H aftaya gelecegim
gapida 
-ya
qo‘shimchasi 
(qachon?)
savoliga javob 
b o iib , “kelasi hafita” 
(haftaya)
m a’nosida q o ila n a d i.
B a ’zi q o ‘shim chalar ham shakl yasovchi, ham so‘z yasovchi 
b o iis h i mumkin. M asalan, f e in in g kelasi zam onini ifodalovchi 
-ecek
(-acak)
qo‘shim chasi 
Ay?e bugiin donecek
(Oysha bugun qaytadi) 
gapida fe ’l zam onini ifodalab kelgan b o is a , 
Kendine yiyecek bir
§eyler al!
( 0 ‘zinga yegulik biror narsa ol!) gapida ushbu qo'shim cha 
yasovchi vazifasini bajargan. Turk tilida 
-ecek
qo'shim chasi kelasi
18

---

zamon sifatdoshi yasovchi q o ‘shim chaham hisoblanadi: 
o turacakyer
(o'tiradigan joy), 
gelecek adam
(keladigan odam), 
goru§ulecek копи
(muhokam a qilinadigan masala, m avzu) kabi.
Ta'kidlangani kabi, so 'z o'zagining o'zgarm asligi turk tilining 
muhim m orfologik xususiyatidir. O 'zakning o ‘zgarm asligi natijasida 
so 'z yuz yillar o'tsa-d a o ‘z m a’nosini saqlab qoladi. Buni besh olti asr 
oldin turkiy tilda yozilgan asarning hozirgi vaqtda ham qiyinchiliksiz 
o ‘qib, tushunilishi m um kinligida ko'ram iz.