Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

gocuk, gigek, Istanbul
va h.
Dunyodagi barcha jo n li va jonsiz mavjudotlar. predm etlar 
va voqea-hodisalarni k o ‘rish, q o i bilan tegish, hidlash mumkin: 
agag, su, gocuk, ev, ya g m ur
va h. Lekin. 
goniil, sevgi, ozgurliik
kabi 
tushunchalar borki, ularni k o ‘rish, qo ‘l bilan tegishning iloji yo ‘q. Shu 
nuqtai nazardan otlarni ikki guruhga ajratish mumkin: 
1. A niq otlar
(somut adlar); 2. M avhum otlar (soyut adlar).
A niq o tla r 
(Somut Adlar)
m uayyan (konkret) predmet, 
borliqdagi barcha narsaning nomlaridir. Ularni k o ‘z bilan k o ‘rib, qo‘l 
bilan tutish mumkin: 
ta,f, kavak, guvercin, qigek, sandalye
va h.
M av h u m o tla r 
(Soyut A dlar).
lnsonning ongida mavjud bo'lgan. 
qo‘l bilan tutib, k o ‘z bilan k o ‘rib b o ‘lm aydigan tushunchalarni 
bildiruvchi so ‘zlarni m avhum (abstrakt) otlar deymiz. Ular turk 
tilshunosligida 
soyut adlar
deyiladi. Bular 
duygu (tu y g ‘u}, §eref
(nomus, shon-sharaf), a§k (ishq, sevgi), nefret (nafrat), du§imce (fikr,
tushuncha), dii§manhk (dushmanlik)
kabi so ‘zlardir,
M a iu m k i, otlar o ‘z (asosiy) m a ’nosidan tashqari k o ‘chm a 
m a’nolarda ham q o ila n a d i. M asalan, “
stolning o y o g 'i”, “kemaning
b u rn i”
kabi. Agar 
“odam ning o y o g ‘i ”
birikmasini olsak, 
“stolning
o y o g 'i"
birikmasidagi “
o y o q
” so ‘zining m a ’nosi paydo qilingan, 
y a ’ni yasam a m a’no hisoblanadi. Demak, m a’no kengayishi y o i i
bilan, ko'pincha, aniq ot mavhum m a’no kasb etishi mumkin. Masalan, 
turkcha 
yiirek
so ‘zi o ‘z m a ’nosida q o ila n g a n d a inson tanasining 
m uhim a ’zosini bildiruvchi aniq ot b o is a , k o ‘chm a m a’noda jasorat, 
qo‘rqm aslik m a’nosini ifodalab, m avhum otga aylanadi.
O tlar asl va k o ‘chm a m a ’nolaridan tashqari m unosabat va 
o ‘xshashlik y o i i bilan bir tushunchani anglatgan holda, m ajoziy 
m a’no kasb etishi m umkin. M asalan, turkcha 
yu va
so ’zi "uya” (qush 
uyasi) va “uy” (insonlar yashaydigan joy. m akon) m a ’nosida, 
ekm ek
so ‘zi “non” (inson o z ig i) va “kun kechirish uchun ishlab topiladigan 
m ablag‘”, yoki 
koltuk -
“o ‘tiradigan uy jih o zi” (mebel turi) va 
“lavozim ”, “m ansab” m a’nosida q o ila n a d i. Bu m isollardagi m ajoziy 
m a’no to 'g 'rid a n -to 'g 'ri predm etning nom ini bildirm aydi, nutqda 
ifodaviylikni oshirish, m a’noni kuchaytirish m aqsadida q o ilan ad i.
22

---

Aniq otlardan bir guruhi faqatgina bir borliq yoki m uayyan bir 
guruhni k o ‘rsatishga xizm at qiladi: 
Turgut, Sarman
(mushukning oti), 
Adana, Istanbul, Rize
va h. Bular atoqli otlar 
(ozel adlar)
dir.
A toqli o tla r 
(Ozel Adlar).
Atoqli otlar jonli mavjudotlar, predm et 
va narsalarning dunyoga kelgandan keyin olgan xususiy nomiaridir. 
Atoqli otlar dunyoda yagona, o ‘xshashi b o im a g a n m avjudot va 
predm etlam i bildiruvchi so'zlar, inson, hayvon va jo y nomiaridir. 
Boshqa bir shaklda turk tilshunoslari ularni “taqib qo'yiladigan” 
m a’nosida “yorliq otlari’’ ham deyishadi: 
Ahmet, Ibrahim, Erol,
Ttirkan, Yilmaz, Tolga, Ankara, Alm anya
kabi.
Atoqli otlar, aslida, m a’nosiz so ‘zlardir. Chunki bir predm etga 
qarab turib, uning nom ini aytish m um kin (masalan: 
kitap (kitob),
ganta (sumka), televizyon (televizorj,
lekin bir insonga qarab, uning 
ismini topib aytishning iloji y o ‘q. M asalan, turdosh ot b o ig a n
bir meva 
(olma)
ga qarab turib. uning qanday m eva (ya’ni, olma) 
ekanligini oson aytish m umkin, lekin ismi 
A hm et
b o ig a n bir kishiga 
qarab turib, uning ismini aytib berishning iloji y o ‘q. Shu bois atoqli 
otlar k o 'p m a’noli ham b o i a olmaydi. Agar atoqli ot turdosh otdan 
o'zlashgan b o is a , asliga k o 'ra m a’noga ega b o ia d i, lekin bu o 'sh a
atoqli otning m a’nosi emas, u o ’zlashgan turdosh otning m a’nosi hi­
soblanadi. M asalan, 
Yildinm
(erkak ismi) - «chaqmoq», 
D eniz
(qiz 
bolaning ismi) - «dengiz», 
M e n
(erkak ismi) - «mard», 
Ozgilr
(erkak 
ismi) - «ozod» va h. Turdosh otligida m a’iioga ega b o ig a n bu so'zlar 
keyinchalik atoqli otga aylangan. Atoqli ot o'zlashtirilayotganda, 
uning turdosh otligidagi m a’nosi k o 'zd a tutilgan. Ya’ni inson o ‘z 
farzandiga 
M ert
(mard) yoki 
Ozgiir
(ozod) ismini qo'vayotganda bu 
otlam ing asl m a’nosidan kelib chiqqan.
Atoqli otlar turdosh otlar bilan aralashib ketmasligi uchun katta 
h a rf bilan yoziladi: 
Oguz, Ugur, Istanbul, Turkiye, Pam uk
(hayvonga 
qo'yilgan nom), 
Qalikugu
(roman) va h. S o 'z birikmasi shaklidagi 
tashkilot va m uassasa nomlari, turli nashr va asar nom lari tarkibidagi 
so'zlar ham bosh h a rf bilan yoziladi: 
Istanbul Universitesi Edebiyat
Fakultesi, Tashkent D evlet §ark$inashk Enstitusu, H urriyet Gazetesi
kabi. Shuningdek, millat, til nom lari ham atoqli otlar sifatida gapdagi 
o'rnidan qat’iy nazar bosh b arf bilan yoziladi: 
Ozbek, Ozbekge
k a b i
23

---