Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

Shaxs
E galik q o‘shim chalari
Birlik
1-shaxs
2-shaxs
3-shaxs
K o ‘plik
1-shaxs
2-shaxs
3-shaxs
-m (-im, -im, -urn, -umj
-n (-in, in, -tin, -un)
-i (-
1
, -ii, -и, -si, -si, -sii, -su)
-miz (-miz, -muz, -muz, -imiz, -imiz, -iimtiz, -umuz)
-niz (-niz, -niiz, -miz, -iniz, -miz, -tintiz —iinuz)
-leri (—lari)
Unli tovush bilan tugagan ot va otlashgan so'zlarga egalik 
qo‘shim chalari quyidagicha qo'shiladi:
E galik
olm oshi
-e
-i
-6
-ii
Benim
anne-M
bilgi-M
-
gorgii-M
Senin
anne- N
bilgi- N
-
gorgii- N
Onun
anne-SI
bilgi-SI
-
gorgii-SU
Bizim
anne-M IZ
bilgi-M IZ
-
gorgti-MUZ
Sizin
anne-N lZ
bilgi-N lZ
-
gorgii-NUZ
Onlarm
anne-LERI
b i l g i -
L E R i
-
gorgii-LERI
Egalik
olm oshi
-a
-l
-0
-u
Benim
baba-M
dayi- M
d u ygu -M
Senin
baba- N
dayi- N
-
duygu - N
Onun
baba-SI
dayi-SI
-
duygu - S I
Bizim
baba-MIZ
dayi-M IZ
-
duygu -M IZ
Sizin
baba-NIZ
dayi-NIZ
-
duygu -N I Z
Onlarm
baba-LARI
dayi-LARI
-
duygu-L A R I
U ndosh bilan tugagan ot va otlashgan so'zlarga egalik q o 'sh im ­
chalari oxirgi b o 'g 'in d ag i unli tovushga ko‘ra qo'shiladi:
E galik
olm oshi
-e
-i
-6
-ii
Benim
el-IM
dil-IM
g6z-U M
dii^-UM
Senin
el-IN
dil-IN
goz- UN
diis - U N
Onun
e l-i
dil-t
goz-U
dii§ -ti
26

---

Bizim
el-iM iZ
d ii-i.M iz
goz- I M l Z
du5 -UM UZ
Sizin
el-iN iZ
dil-lN IZ
goz- U N UZ
duj -UNUZ
Onlarm
el-L ER I
dil-L E R i
goz- LE R I
dii^ -LER I
Egalik
olm osh i
-a
-l
-0
-u
Benim
bal-IM
Hcamt-IM
pul-UM
odun-UM
Senin
bal-IN
kanit -I N
pul -U N
odun-UN
Onun
bal-I
kanit - I
pul - U
odun-U
Bizim
bal-lM IZ
kamt-IMIZ
pul -UM UZ
odun-UM UZ
Sizin
bal-INIZ
kanit -INIZ
pul -U N U Z
odun-UNUZ
Onlarm
bal-LARI
kamt-LARI
pul -L A R I
odun-LARI
Egalik shaklining birlik va k o 'p lik ikkinchi shaxslaridagi 
-n
tovushi hozirda ham turk tilining shevalarida jarangsiz 
-n (-ng)
shaklida mavjud: 
baba - ng, ev - i - ng, ana - ngiz, soz
-
im g ic
kabi.
Birlik 3-shaxs egalik qo'shim chalari, jadvalda ko'rsatilganidek, 
undoshlar bilan tugagan so'zlarda 
-i, -i, -ti, -u,
unli bilan tugagan 
so'zlarda esa 
-si, -si, -sii, -su
dir: 
el
-
i, bag
-
i, goz
-
ti, boynuz
-
u,
tepe
-
si, baba - si, koprti
-
s i i , korku-su
kabi.
Turk tilidagi 
su
va 
ne
so'zlarining egalik qo'shim chasini 
olishi istisno holatdir. Bu yerda egalik qo'shim chasidan oldin 
- y -
undoshi orttiriladi. Bu so'zlarda -v- tovushidan keyin 
-u- (-i)
unlisi 
ham qo'shiladi: 
su-y-u-m , su-y-u-n, su-y-u, su-y-u-muz, su-y-u-nuz,
su-lar-i, ne-y-i-m, ne-y-i-n, ne-y-i, ne-y-i-m iz ne-y-i-niz, ne-ler-i.
" (Jarpda mum pahali, koriin neyine ” (Bozorda sam qimmat, ко ‘rga
nim a fa rq i bor).
Turk tili kitoblarida egalik qo'shim chasini istisno shaklda 
oluvchi 
ne
so'zining odatdagi shaxs shakllari ham m avjudligi aytib 
o'tiladi: 
ne
- 
m, 
ne - n. ne - si, ne - miz, ne - niz, ne - leri.
Bulardan faol 
qo'llanadigani 
ne - si
va 
ne - leri
shakllaridir: 
N eyin nesi (Nimaning
nimasi,
y a ’ni “
K im ozi bu? ’’ “Bu qanaqa odam ozi? ’’)
kabi.
K o'plik 3-shaxs egalik qo'shim chasi, aslida 
-ler (-lar)
ko'p lik 
qo'shim chasi bilan 
-i f-i)
birlik 3-shaxs egalik qo'shim chasidan 
tashkil topgan. Bu k o 'p lik shakli egalik qo'shim chasi b o ig a n otning 
ko'pligini ifodalab keladi. Shaxs birlikda ham, k o 'plikda ham b o iish i 
mumkin: 
Omm i§ - leri, onlar in ig - leri
kabi.
27

---

B a ’zi hollarda egalik qo'shim chasining ketm a-ket kelganligini 
ham ko'rish mumkin: 
bir - i
- 
si, kim - i - si, gog - и - su, hep
- 
i
- si (hepsij
kabi. Bularda birinchi qo'shim chaning egalik xususiyati 
yo'qolgan va ikkinchi q o'shim cha bilan kuchaytirilgan. 3-shaxslarda 
egalik qo'shim chasi faqat shaxslarni emas, otlarni ham ko'rsatadi: 
o-n-
un kapisi, bahge
- 
niri kapi - si. bahge kapi - si, o-n-un iistii, deniz - in
iistii
kabi. 3-shaxs egalik qo'shim chalari o'zidan keyin bir yordam chi 
-n-
tovushi olib, boshqa qo'shim chalarga birikadi: 
el - i - n - de, orta
- s i - n - dan
kabi.
Turk tilida jarangsiz undosh bilan tugagan so'zlarga egalik 
qo'shim chasi qo'shilganda tovush o 'zgarish hodisasi ro 'y beradi, so 'z
oxiridagi undosh tovush o'zin in g jarangli juftiga aylanadi: 
g - c , p - b ,
k - g fg): agag - agaci, kitap - kitabi, b i l e k - bilegi, r e n k - rengi
kabi.
Turk tilida egalik m a’nosi egalik qo'shim chalari qo'llanm asdan 
ham ifodalanishi mumkin: 
benim ev, senin araba
kabi.
O id lik q o 'sh im c h a si 
(Aitlik Eki)
Turk 
tilshunosligida 
oidlik 
qo'shim chasi 
egalik 
qo'shim chalaridan alohida kategoriya sifatida ajratiladi.
Oidlikni 
ifodalovchi 
-ki
qo'shim chasi 
shakl 
yasovchi 
qo'shim chalardan keyin kelishi, egalik qo'shim chasi singari yor­
damchi 
-n-
tovushi olishi va yana bir egalik vazifasini bajarishi 
m umkin. Shu nuqtai nazardan uni egalik qo'shim chasi sifatida qabul 
qilish ham mumkin: benim - 
ki,
burada - 
ki,
yerde 
- ki -
n - den, senin- 
ki - n - de
kabi.
Oidlikni ifodalovchi 
-ki
qo'shim chasi unlilar singarmoniyasi 
qonuniga amal qilmaydi. U qaratqich kelishigi shaklida bo 'lg an ot, 
otlashgan so 'z va olm oshlar bilan birikib. m avhum oidlikni ifodalaydi.
-ki
oidlik qo'shim chasi egalik olm oshlariga quyidagi shaklda 
birikadi:
Birlik Benim
'm en ing' 
benimki
‘menilci’
Senin
'sening' 
seninki
‘seniki’
Onun
'un in g' 
onunki
‘uniki’
K o‘p lik Bizim
'bizning' 
bizimki
‘bizniki’
Sizin
'sizning' 
sizinki
‘sizniki’
Onlarm
'ularning' 
onlarm ki
‘ularniki’
28

---

-ki
oidlik qo'shim chasi ot va boshqa otlashgan so'zlarga ham 
qo'shilishi mumkin: 
K em aVinki
(Kamolniki), 
dolaptaki
(shkafdagi). 
karpm izdaki
(ro'param izdagi), 
Istanbul ’daki
ista n b u ld a g i’ va h.
Otlarda kelishik kategoriyasi (Ad D urum Ekleri)
Kelishik kategoriyasi, kelishiklar turk tilshunosligida 
a d
durum ekleri
deyiladi. Gram m atikaga oid b a ’zi kitoblarda kelishik 
qo'shim chalari 
hal ekleri
deb beriladi. Kelishik qo'shim chalari 
vositasida ot otga yoki ot f e ig a bog'lanadi. Turk tilida kelishik 
qo'shim chalari otni yordam chi so'zlarga ham bog'laydi, faqat bunda 
ham asosiy m aqsad otni yordam chi so 'z (masalan, bogTovchi) orqali 
fe ’lga b ogiash d ir. Shundan kelib chiqib, kelishik qo'shim chalarini ot 
va fe’l orasida m unosabat o'rnatuvchi vositalar deb atash mumkin: 
kalem in ucu (ruchkaning uchi), evin duvari (uyning devori), gar pi­
tta gezm ek (savd.o markazida yurmoq, kezmoq), ev-e gitm ek (uyga
ketmoq), bize k a rp (bizga nisbatan)
kabi.
Turk tilshunosligida, asosan, olti kelishik ajratiladi va ular 
vazifasiga k o 'ra o 'zb ek tilidagi olti kelishik shakliga to 'g 'ri keladi, bu:
1. B osh kelishik 
(yahn hal)
2. Qaratqich kelishigi 
(ilgi hali)
3. Jo 'nalish kelishigi 
(yakla$ma hali)
4.
Tushum kelishigi 
(yapma hali)
5. O 'rin-payt kelishigi 
(bulunma hali)
6. Chiqish kelishigi 
(uzakla§ma hali)
Turk tilshunosligida berilgan 6 kelishikka qo'shim cha yana 
uchta kelishik shakli borligi ta ’kidlanadi, bular:
1. Vasita hali 
(vosita shakli)
2. E§itlik hali 
(tenglik shakli)
3. Yon gosterme hali 
(yo ‘nalishni ко 'rsatuvchi shakl)
Otlar 
so
'
t
: birikm asi yoki gaplar ichida ana shu kelishik 
shakllaridan birini olgan holda vazifa bajaradi.
1. 
B osh kelish ik (yahn hal)
turk tili gram m atikasiga oid kitob- 
la rd a
y a h n durum
yoki 
n o m in a tifha li
deb beriladi.
Bosh kelishik ko'pchilik tillarda otning boshqa bir so 'zg a tobe 
emasligini ko'rsatadi. Otning birlik 
(kitap),
k o 'p lik
(kitaplarj
va ega­
lik 
(kitabun, kitaplarim)
shakllari ham bosh kelishikda b o 'lad i va
29

---

qo'shim chalar olib turlanadi. Bosh kelishikda turgan ot yoki otlashgan 
so 'z birlik va ko'plik shaklida turgan holda gap ichida boshqa s o 'z ­
lar bilan tashqi m unosabatda b o im a y d i. Egalik go'shim chasi olgan 
holda bosh kelishikda turgan ot esa boshqa so 'zlar bilan bog'liq 
holda bo'ladi: 
tay yo
7. 
taylar, yo ‘liar, yo ‘llarm iz
kabi. Bu yerda 
lay
y o l
so'zlari bosh kelishik, birlik shaklida b o is a , 
ta$lar, yollar
bosh 
kelishik, ko'p lik shaklida, 
tayim, yollarim iz
egalikni ifodalab kelgan 
bosh kelishik shakliga ega.
2. 
Qaratqich kelishigi filgi hali)
turk tilshunosligida 
ilgi hali
yoki 
tamlayan durumu,
b a’zan 
g e n e tif deb,
Turkiyadagi m aktablarning 
o'q u v dasturlarida 
‘nin h a li’
deb ham beriladi. Qaratqich kelishigi 
otning boshqa bir ot bilan munosabatda ekanligini ko'rsatuvchi 
kelishik b o iib , unda ot o 'zid an keyin keiuvchi boshqa otga tobe 
b o ia d i. Qaratqich kelishigida kelgan so 'z b a ’zan qo'shim cha 
o k d i, ba’zan esa olmaydi: 
bahge к а р т
(bog' eshigi, hovli eshigi), 
bahgenin к а р т
(bog'ning eshigi, hovlining eshigi), 
ogrenci gantasi
(o'quvchi sumkasi), 
ogrencinin gantasi
(o'quvchining sumkasi) kabi. 
Bunday birikm alar turk tilida 
a d (isim) tamlamasi
deyiladi. Ot yoki 
ot vazifasini bajarayotgan so'zning 
-nin
qo'shim chasi olgan bunday 
shakli 
belirtili a d tamlamasi (belgili qaratqich shakli yo ki qaratqichli
aniqlovchi birikmasi)
deyiladi: 
okulun bahgesi (maktab bog "i).
ogrencinin gantasi (o'quvchining sumkasi).
Q o'shim cha olmagan 
shakli esa 
belirtisiz a d tamlamasi
(belgisiz qaratqich shakli) deyiladi: 
okul bahgesi (maktab bog 4), ogrenci gantasi (o ‘quvchi sumkasi
) , 
infaz
m em uru (sud qarorini ijro etuvchi kishi)
va h.
Q aratqich kelishigining qo'shim chasi 
-in (-nin)
b o iib , undosh 
bilan tugagan so'zlarga 
-in, -in,-un, -un (el-in, agac-m, уокщ -ип, gdz-
iin),
unli bilan tugagan so'zlarga esa qo'shim chadan oldin 
-n-
orttirilib, 
-nin, -mn, -nun, -nun
shaklida qo'shiladi: 
(anne-nin, arpa-nin, iitii-
ntin, duygu-nun)
kabi.
Turk tilidagi 
su
va 
ne
so'zlarining qaratqich kelishigida turlanish 
shakli istisno holatdir. Bunda ikki unli o 'rtasida 
-y-
undoshi orttiriladi 
(su-y-un, ne-y-in).
Shuningdek, og'zaki nutqda 
ne
so'zining 
ne - nin
qaratqich kelishigi shaklida q o ilan g an in i ham k o 'rish mumkin.
Gap ichida qaratqich kelishigida turgan so'zni topish uchun
30

---

gapning kesim iga 
kimin? neyin?-
savollari berilishi mumkin: 
Bu kalem
kimin? Bu kalem Ay$e 'nin. B u neyin tekerlegi? Bu arabanin tekerlegi.
3. Jo 'n a lish kelishigi (yakla$ma hali)
turk tilida yaqinla- 
shish va yo'nalishni ifodalagani, makon, joyni ko'rsatgani uchun 
yonelm e durumu
(yo'nalish holi) deyiladi. B a ’zi kitoblarda ushbu 
kelishik shakli 
Datif,
Turkiyadagi o ‘rta m aktab dasturlarida 
«-e hali»
deyiladi. Jo'nalish kelishigi vositasida otlar harakat ni ifoda etuvchi 
fe ’llarga b o g ian ad i. Ushbu kelishik qo'shim chasi 
-e, -a
b o iib . unli 
bilan tugagan so'zlarga 
-e, -a
dan oldin 
-y-
undoshi orttirilib, 
-ye. -ya
shaklida q o ila n a d i: 
anne-ye, arpa-ya, iitu-ye, duygu-ya
kabi.
Jo'nalish kelishigi qo'shim chasi izofalarga -
ne
, 
-na
shakli­
da qo'shiladi: 
A l i ’nin annesi-ne (Alining onasiga), araba tekerlegi-
ne (mashina g'ildiragiga), A y § e ’nin kitabi-na (Oyshaning kitobiga),
s in if kapisi-na (sin f eshigiga), kapi kolu-na (eshik tutqichiga)
kabi. 
Gap ichida jo 'n alish kelishigi shaklida turgan so 'zni topish uchun 
gapning kesim iga 
kime? (neye?) nereye?
savollarini berish mumkin: 
Kim e verdiniz? Selm a ’y a verdim. Nereye gidiyorsun? eve gidiyorum.
Nereye donecek? Tiirkiye ’ye donecek
kabi.
4. T u sh u m kelishig i (yapma hali)
gram m atikaga oid b a ’zi 
kitoblarda kitoblarda 
belirtme durumu,
b a’zilarida esa 
a kkuzatif
deb, 
m aktab dasturlarida 
«i hali»
deb beriladi. Tushum kelishigi otning 
o'tim li f e i ta ’siri ostida b o iis h in i ko'rsatadi. Bu shaklda ot fe id a n
bevosita ta'sir oladi. Ushbu kelishikning qo'shim chasi -/ bo'lib, 
undosh bilan tugagan so'zlarga 
-i, -i, -ii, -u (el-i, agac-i, уокщ -и,
goz-ti),
unli bilan tugaganlariga esa, 
-i
dan oldin ayiruvchi 
-y-
undoshi 
orttirilib. 
-yi. -yi, -yti, -yu
shaklida q o ila n a d i: 
anne-yi, arpa-yi
, 
iitii
-yii, duygu-yu
kabi.
Tushum kelishigidagi so 'z qo'shim cha olgan yoki olmagan 
shaklda b o iis h i m umkin. Shunga k o 'ra gap ichida tushum kelishigida 
turgan ot yoki otlashgan so 'z qo'shim cha olganda 
belgili (belirtilij,
qo'shim cha olm aganda esa 
belgisiz (belirtisiz)
b o ia d i: 
defter aldim -
defteri aldim, su iqti - suyu igti
kabi. Gap ichida tushum kelishigida 
turgan ot atoqli ot yoki vositali to id iru v c h i vazifasida kelgan 
(turdosh) ot, otlashgan so'z, egalik affiksini olgan bo'Isa, har doim 
belgili b o ia d i: 
S ib e l’-i gordiigum zam an aklim-i kaybettim
kabi. Gap
31

---

ichida tushum kelishigida turgan ot bir turdagi predm etni bildirib kel­
ganda belgisiz shaklda q o ila n ish i ham mumkin: 
Serdar biitun gece
kitap okudu. Gel oglum, yem ek ye, gay ig
kabi.
Tushum kelishigi q o ‘shimchasini olgan so'z gap ichida fe’l 
bilan birikadi: 
arabayi satmak, yem egi yem ek
kabi. Ushbu kelishik 
qo'shim chasi ba’zi olmoshlarga va izofalarga qo'shilganda, undan 
oldin 
-n-
tovushi orttirib, 
-ni, -m, -nii, -nu
shaklini oladi: 
bunu, simu.
onu; A l i ’nin annesi-ni, s in if kapisi-m, pinarin gozii-nu
kabi. Tushum 
kelishigi qo'shim chasi olgan izofalar ikkidan ortiq so'zdan tashkil 
topgan b o iis h i ham mumkin 
(zincirleme isim tam lam alan'): A l i ’nin
annesinin evi-ni, onun arabasimn rengi-ni, sm ifk a p m m n kolu-nu
kabi.
Tushum kelishiginingunutilib ketgan vahozirda b a’zi shevalarda 
saqlanib qolgan qo'shim chasi ham bor. Bu egalik qo'shim chasidan 
keyin qo'shiladigan 
-n
ayiruvchisidir: 
eli-n (dptii), sagi-n (gekti),
ytizii-n (agti), gozii-n (suzdii)
kabi. Bu qo'shim cha badiiy adabiyotda, 
xususan, she’riyatda uchraydi.
Gap ichida tushum kelishigida turgan so'zni topish uchun 
gapning kesim iga 
kim i? neyi?
savollari berilishi mumkin: 
K im i
seviyorsun? 
Berna'yi 
seviyorum. 
Neyi goruyorsun? 
D a glan
gortiyorum. Ne yiyorsun? D on durm a yiyon tm
kabi.
S. 
0 ‘rin-payt kelish ig i (bulunma hali)
turk tilida bir m akonda 
bo ' lishni ifoda etganligi 
uchun bulunma hali, bulunma durumu
(bo'lish 
holi), yoki 
kalma durumu
(qolish holi). Ushbu kelishik shakli Yevropa 
tilshunosligiga moslab 
L o k a tif
deb, maktab darsliklarida soddalash- 
tirilib, «
de halm
deb ataladi.
O 'rin-payt kelishigi otni fe’lga bog 'lab keladi. U shbu kelishik 
qo'shim chasi unli va jarangli undosh tovushlardan keyin 
-de, -da,
jarangsiz undosh tovushlardan keyin esa 
-te, -ta
(izofalarda 
-nde,
-nda)
bo'ladi: 
evde oturuyor, masadayatiyor, bizde kahyor, Tctgkent'te
gali^ti, kapism da asih
kabi.
Gap ichida o 'rin-payt kelishigida turgan so'zni topish uchun 
gapning kesim iga 
kimde? nerede? ne zaman?
savollari berilishi 
mumkin: 
Kim de silah var? Osman ’da silah var. Nerede oturuyorsunuz?
Istanbul ’da oturuyorum. Ne zaman kalhyorsunuz? Sabah saat
7 
’de
kalkiyorum
kabi.
32

---

6. 
Chiqish kelish ig i (uzakla§ma hali)
turk tilida bir m akondan 
uzoqiashish, chiqishni ifoda etganligi uchun 
uzakla$ma hali, uzakla$-
ma durumu
(uzoqiashish holi), 
qikma durumu
(chiqish kelishigi), 
gram m atikaga oid b a ’zi kitoblarda yevropa atam ashunosligiga 
taqlidan 
a b la tifh a li
deb, Turkiyadagi o 'rta maktab darsliklarida 
«den
hali
» deb nomlanadi. Chiqish kelishigi otning o ‘zidan uzoqlashishni 
ifodalovchi fe ’llar bilan m unosabatini bildiradi. Ushbu kelishikda 
so 'z unli va jarangli undosh tovushlardan keyin 
-den, -dan,
jarangsiz 
undosh tovushlardan keyin esa 
-ten, -tan
fizofalarda 
-nden, -ndan)
qo'shim chasini oladi: 
elden gitti (qo'ldan keldi), Istanbul ’dan giktik
(Istanbuldan chiqdik), sizden sonra (sizdan keyin), Tagkent ’ten donecek
(Toshkentdan qaytadi), evinden kovmu$ (uyidan quvibdi)
kabi.
Otning kelishik shakllari sifatida ajratilgan gram m atik shakllar 
uch xil: 
1. Vasita hali (vosita shakli); 2. E fitlik hali (tenglik shakli); 3.
Yon gosterme hali (yo ‘nalishni ко ‘rsatuvchi shakl).
1. 
Vasita h a li (vosita shakli)
shakli otning fe ’lga bir vosita 
ekanligini к о 'r sat adi va vosita, zamon m a’nolarini ifodalaydi. Bu 
shaklni ba’zi tilshunoslar 
instrum ental hali
deb nomlaydilar. Vosita 
shaklining qo'shim chasi eski turkchada 
-n
b o ig a n , lekin bu eskirgan 
qo'shim cha hozirgi zam on turk tilida faqat bir necha so'zgagina 
qo'shiladi (undosh tovush bilan tugagan so'zlarga 
-i-
ayiruvchisi 
yordam ida qo'shiladi) va zam onni ifodalaydi: 
yaz-i-n (yozda), кц'-i-n
(qishda), ogle-n (tush paytida), ansiz-i-n (to'satdanj
kabi. Turk tili 
gram m atikasida bu qo'shim chani 
-meksizin (-maksizm)
ravishdosh 
qo'shim chasi shaklida qolganligi ham ta ’kidlanadi: 
durmaksiz-
i-n (to ‘xtamasdan), gormeksizin (ко ‘rmasdan)
kabi. B a’zan ushbu 
kelishik shaklida hech qanday vosita holati yo'qligini k o ’rish mumkin.
-n
qo'shim chasi nutqda q o ila n ish d a n chiqishi bilan uning o 'r ­
nini 
He (bilan)
b o g io v ch isi egallagan. Hozirgi vaqtda 
ile
va uning 
alohida kelishik qo'shim chasiga aylangan 
-le, -la
shakllari vosita 
m a’nosini ifodalab keladi: 
dille (til bilan), gdzle (k o ‘z bilan), ba§la
(bosh bilan)
kabi. Agar so 'z unli tovush bilan tugagan bo'lsa, u holda 
vosita qo'shim chasidan oldin 
-y-
ayiruvchisi orttiriladi: 
dii§unce-y-le
(fikr bilan), tabanca-y-la (to ‘pponcha bilan), Leyla-y-la (Laylo bilan)
kabi.
33

---

Vosita shakli 
ile
ko‘rinishida b o ig a n i uchun uni vosita kelishigi 
emas, bir b o g io v c h i sifatida k o ‘rib chiqish to ‘g ‘ri b o ia r edi. Ammo, 
ile
b o g io v ch isi 
-le, -la
shaklida so 'z g a q o 'shib vozilsa, bu fikm i ilgan 
surgan olim lar haq b o iish lari mumkin.
M isol uchun turk tilidagi 
dolayisi ile (shu tufayli, shu boisdan)
so ‘zi uch xil: 
dolaym yle, dolaym yla, dolayisiyle
q o ilan ad i. Bu 
shakllarning barchasi yozm a va o g ’zaki nutqda q o ila n ib kelinayotgan 
b o isa -d a , ulardan faqat 
d o la ym yla
shakli to ‘g ‘ri hisoblanadi.
2. 
E p tlik h a li (tenglik shakli)
o'xshashlikni ifodalab, otni 
f e ig a b o g ia s h g a xizm at qiladi. Ushbu shaklni b a 'z i tilshunoslar 
Yevropa tilshunosligiga taqlidan 
E k v a tif hali
deb atashadi. Tenglik 
qo'shim chasi 
-ce (-qe, -ca, ~qa)
dir: 
hence (me-nimcha), iyice (yaxshi-
lab), insanca (insonday), yava$qa (sekingina)
va h.
Tenglik shakli besh xil vazifani bajaradi:
1. tenglik shakli q o ’shim chasi q o ’shilgan so ‘z o'xshashlikni 
ifodalaydi va ravish vazifasini bajaradi: 
insanca ущ а т а к (insonday
yashamoq), vahfice saldirm ak (vahshiyona tashlanmoq), qocukqa
davranm ak (bola kabi harakat qilmoq), guzelce anlatm ak (chiroyli
so ‘zlab bermoq)
va h.
2. « к о ‘га» so ‘ziga sinonim b o ig a n , yaqinlik, yoki m uayyan 
bir dalil, fikrga asoslanish m a ’nosini ifodalaydi: 
bence bu boyledir
(menimcha bu shunday), gonliimce ущ гуогит (ко 'nglimdagiday
yashayapm an), kanaatimce bu soz yanhgtir (menim cha bu so 'z
no to ‘g 'ri)
va h.
3. «qadar» so ‘ziga so 'zig a sinonim b o ig a n holda m iqdor 
m a’nosini ifodalaydi: 
binlerce sayfa (minglarcha sahifa), devece
Ъиуйтщ (tuyaday katta bo ‘libdi% dunyalarca sevm ek (juda sevmoq)
v a h .
4. « o iaro q » so ‘ziga sinonim b o iib , ravish vazifasida keladi: 
guzelce gah§tim (yaxshilab ishladim), iyice dinledi (yaxshilab
tingladi), agikga goriiluyor (ochiq-oydin ко 'rinib turibdi)
va h.
5. Vaqt, davom iylik va m uddat m a’nosini ifodalaydi: 
yillarca
bekledim (yillab kutdim), evvelce boyle degildi (avval bunaqa emas
edi), akhnca beni kandiracak (meni aldayman deb о 'ylaydi)
va h.
Tenglik shakli vositasida turk tilida millat nom laridan dunyo til-
34

---

larining nom lari yasalgan: 
Ozhek-ge, Tiirk-ge, Rus-qa, ('in-ce, Alm an-
ca
va h.
Tenglik shakli 
(insanca, hence, devece, ardinca)
o ‘rnida turk 
tilida 
gibi, gore, kadar, sira, olarak
singari so'zlar ham q o ‘llanadi: 
insan gibi (inson kabi), deve kadar (tuyaday), ardi sira (ortidan),
giizel olarak (giizelce), у а г щ olarak (yava$ga)
kabi. Ushbu gram m atik 
shaklning egalik va j o ‘nalish kelishigi qo'shim chalari olib kengaygan 
shakllari ham q o ila n a d i: 
delicesine (devonalardek), bilmi§gesine
fbilganday), bogazlam yorcasina (xuddi b o ‘g'izlanayotgandek)
kabi. 
Bu shakllarning o ‘z navbatida ravishdosh shakllari hisoblanishini ham 
ta ’k idlashjoiz.
Yuqoridagi 
m isollar 
tenglik 
shaklining 
so‘z 
yasovchi 
q o ‘shim chalarga aylanganligini k o ‘rsatadi.
3. 
Yon go sterm e hali (y o ‘nalishni ко ‘rsatuvchi shakl; D irektif
hali)
turk tilshunosligida yo'nalishni ifodalovchi kelishik sifatida 
olingan va u deyarli iste’m oldan chiqqan. Bu: 
-re (-ra)
va 
-en (-an)
q o ‘shimchalaridir. Hozirgi paytda u bir nechta turkcha so'zda q o ila -
nadi: son-ra, ig-re, iize-re (iizre), ta$-ra (digari), di§-an, ig-eri
kabi. 
Hozirgi turk tilida ushbu eskirgan q o'shim cha o 'rn iga 
dogru (sari),
kar$i (qarshi, qarab, tomon, sari)
kabi yo'nalishni ifodalovchi yor­
damchi so 'zlar q o ila n a d i: eve 
dogru,
daga 
kar,p,
sabaha 
kar§i
kabi.
Turk tilidagi kelishik qo'shim chalarini savollari bilan birga 
quyidagi jadvalga to 'p lash mumkin:
Kelishikning
turkcha nom i
Savollari
Qo ‘shim chasi
Yahn hal
(Yahn durum)
kim? ne?
-
Ilgi hali
(tamlayan durum)
kimin? neyin?
-in (-in, -tin, -un, -nin, 
-nin, -nun, -nun)
Yakla§mahali
(yonelme durumu)
kime? neye? 
nereye?
-e (-a, -ye, -ya) 
(izofalarga - ne, -na)
Yapma hali
(belirtme durumu)
kimi? neyi?
-i (-
1
, -ti, -u, -ni, -ni, -nti, 
-nu) 
(izof -ne, -na)
35

---

Bulunma hali
(bulunma durumu)
kimde? nede? 
nerede?
-de (-da, -te. -ta)
(izof. - nde, -nda)
Uzaklaqma hali
(qikma durumu)
kimden? neden? 
nereden?
-den (-dan, -ten, -tan) 
(izof. - nden, -ndan)
Vasita hali
kiminle? neyle?
-le (-la, -yle, -yla); 
-n
(yazi-n, fafi-n)
Egitlik hali
kimce? nece? nasil?
-ce (-ca, Yon gosterme hali
nerede? nereye? ne 
zaman?
- re 
(uze-re, son-ra), -
ri 
(igeri, di§an)
Kelishik 
(H^l Eki)
Unli bilan tuga­
gan ot va otlash­
gan so 'z
.-Unlii ile
bitten isimlere
Undosh bilan tugagan ot va 
otlashgan so'z.- 
Unsuz ile
bitten isimlere
Yalin hal
ogrenci
ogretmen
Ilgi hali
ogrenci-nin
ogretmen-in
yakla§ma hali
ogrenci-ye
ogretmen-e
yapma hali
ogrenci-yi
ogretmen-i
bulunma hali
ogrenci-de
ogretmen-de
uzakla§ma hali
ogrenci-den
ogretmen-den
vasita hali
ogrenci -y-le
ogretmenle