Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

§, 
arka-das, soy-da$, meslek-ta§, yurt-ta$, vatan-da§, ad-das (ada§)
kabi. 
Ingichka shakli 
karde§, giindef
otlardagina kuzatiladi.
-d in k (-dirik,
-
duruk
, 
-dtiruk)
qo'shim chasi ayrim so'zlargagina 
qo'shilgan: 
boyun-duruk, burun-duruk, egin-dirik
kabi.
-ez 
(-az)
qo'shim chasining qalin shakli birgina 
ay-az
so'zida 
uchraydi. 
Beyciz
so'zi turkchaga arabchadan kirgan boiib, uning bu 
guruhga aloqasi y o 'q ). Turk tilidagi 
gerez, melez
so'zlarining ushbu 
guruhga kiritilishi borasida turli fikrlar bor.
39

---

-gil (-gil, -giil, -gul, -kil, -kil, -kill, -kulj
qo'shim chasi turk tili­
da 
kir-kil, ig-kil, dort-kul
so'zlarida, 
-gil
shakli shevalarda oila, jam oa 
va xonadon nom lari, o'sim lik va hayvonot dunyosiga oidlikni bildi­
ruvchi ilm iy atam alarni yasagan: 
Ali-gil, Veli-gil, U$akh-gil, Oguz-gil,
annem-gil, babam-gil, ablam-gil, gangigegigiller, baklagiller
kabi. 
-gil
qo'shim chasi 
-lar, -ler
kabi k o 'p lik va hurm atni ifodalovchi shakl 
yasovchi qo'shim cha o 'm id a keladi. Hozirgi turk adabiy tilida faqat 
-lar. -ler
ko'rinishi ishlatiladi. 
Ali-ler, Veli-ler, anrem -ler
kabi.
-k (a), -k (e)
qo'shim chasi o'xshatish m a’nosini ifodalaydi va 
b irn e c h a so'zdagina uchraydi: 
top-u-k, bala-k, bebe-k
kabi.
-ka, -ge
qo'shim chasi qadim gi turkiy tildan saqlanib qolgan 
Ъщ-ка
va 
oz-ge
so'zlarida ham da 
dal-ga (to ‘Iqin, d o lg ‘a)
va 
bolm ek
fe ’lidan yasalgan 
bol-ge
so 'zida keladi.
-/ 
(-il, il)
qo'shim chasi eski turkcha 
- s i l (-sil'}
qo'shim chasidan 
yuzaga kelgan va rang, tusni ifodalaydi: 
ye$-i-l (ущ -i-lj. kiz-i-l.
-la (-le)
qo'shim chasi 
к ц -la
va 
у ay-I a
so'zlaridagina uchraydi 
(eskirgan 
к ц -la-g, yay-la-g
so'zlaridagi 
la-g
qo'shim chasining ke- 
yinchalik qisqargan shakli). 
-la
qo'shim chasi aslida fe ’l yasovchi 
qo'shim cha b o'lib , keyinehalik ot yasovchiga aylangan.
-lik, (-lik, -luk, -liik)
qo'shim chasi qadim dan joy, predm et, narsa, 
m ehnat quroli, m avhum otlar va sifatlar yasab kelgan: 
ta$-lik, zeytin-
lik, agag-hk, orman-hk, giil-luk, bo$-luk, kdmiir-luk, ba$-lik, kulak-hk,
burun-luk, goz-luk, gece-lik, kiil-liik; soz-luk, geng-lik, insan-hkkabi.
-lik
otlari, turk adabiy tilining m illiylashuvida m uhim ahamiyat kasb 
etgan. A rabcha 
—i
nisbiy sifat qo'shim chasi bilan uni otlashtirgan 
-at
jin s qo'shim chasining birlashishi natijasida yuzaga kelgan 
-iy y a t ( -
iyet)
qo'shim chasi bilan yasalgan otlar 
(asabiyet, insaniyet, milliyet,
cinsiyet)
turkcha - 
lik
qo'shim chasiga mos keladi: 
ziddiyet = zitlik,
katiyet
= 
kesinlik, gahsiyet = кцШ к
kabi. 
-lik
qo'shim chasi ko'proq 
m avhum otlar yasaydi: 
guzel-lik, yakm -lik, hasta-lik, iyi-lik, ag-hk,
durgun-luk, tem iz-lik
kabi. U shbu qo'shim cha vositasida kasb-hunar, 
m ansab-lavozim nom lari ham yasaladi: 
goban-hk, doktor-luk, muhtar-
lik, asker-lik, balikgi-hk, bakan-hk, mudiir-luk
kabi.
-man (-men)
qo'shim chasi vositasida sifatlar va fe’llardan ot 
yasaladi: 
коса- man, kara-man, ak-man, kole-men, kugu-men (kuguk-
40

---

men), kose-men
kabi. 
Az-man, gog-men, щ -т а п
so ‘zlarida o'zakni 
tashkil etuvchi 
gag
va 
$i$
so'zlari ot turkum iga oid, U lar 
gogmek,
.^'.jwe&ma’nosida kelganda f e i hisoblanadi. Shu bois ushbu yasalishni 
otdan ot yasalishiga ham, fe ’ldan ot yasalishiga ham kiritish m umkin. 
-sal
qo'shim chasi otdan ot yasaydi 
{кит-sal).
-t
qo'shim chasi tenglikni ifodalydi: 
у щ -i-t, e$-i-t, ta$i-t. Gegit,
konut
kabi otlarda 
-t
dan oldin 
-i- f-i-, -ti-, -u-)
orttirilgan.
-ti, -ti, -tu, -lit
qo'shim chasi tabiat hodisalariga taqlid so'zlarda 
uchraydi: 
p a n l-ti, zangir-ti, §angir-ti, gurul-tii, civil-ti, kutur-tu, §iril-
ti, giimbur-tu, ц й -ti, patir-ti, foku r-tu
kabi.
-z. qo'shim chasi bilan 
top-u-z
so 'zi yasalgan.