Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

O tlarning yasalishi (Ad Yapim Ekleri)
Turk tilida otlarning saimoqli qismi s o 'z yasovchi qo'shim chalar 
(addan yapilan adlar - ot turkum idagi so ‘zlardan ot yasovchi
va 
fiild en yapilan adlar - f e 'Idan ot yasovchi)
vositasida yuzaga kelgan. 
Otdan ot yasovchi qo'shim chalar vositasida yasalgan so'zlarning 
m a’nolari ularning qo'shim chasiz shakldagi m a'nosiga yaqin bo'ladi. 
Odatda, ulardan ot bilan bog 'liq joy, kasb-hunar, oidlik va tegishlilikni 
ifodalovchi otlar yasaladi. Bu qo'shim chalarning soni uncha k o 'p
emas, lekin aksariyat qismi faol va samaradordir: 
i§, ц -gi, ц -gi-lik; goz,
goz-liik, goz-luk-gii, gdz-le-m
va h. Otdan ot yasovchi qo'shim chalar 
quyidagilardir:
-ak (-ek)
qo'shim chasi o'xshatish m a'nosini ifodalaydi. Bu 
qo'shim cha vositasida otdan bir n ech tao t 
(top-ak, sol-ak, Ъщ-ак, ben-
ek)
va fe ’ldan bir nechta ot 
(dur-ak; bat-ak, yat-ak)
yasalgan.
- a y
(-ey)
qo'shim chasi turk tilidagi 
giin-ey kuz-ey, bir-ey
va 
fe’ldan yasalgan 
dik-еу, yat-ay, du§-ey
so’zlarida uchratish m umkin.
37

---

-са (-се, -да, -де).
Bu qo'shim cha, aslida, shakl yasovchidir 
(insan-ca. y av aj-faj. ammo keyinehalik u o ‘z vazifasini o ‘zgartirib, 
so‘z yasovchi qo'shim chaga aylangan 
(qarang: Tenglik shakli
-
E$itlik h a li/ 
B a ’zan bu q o'shim cha qoliplashgan holda sifatlardan 
otlar yasashda q o ilan ilg an : 
ala-ca, kara-ca, ak-ga, ak-ge
kabi. Bunday 
qoliplashgan shakl k o'pinch a Turkiyadagi jo y nom larida kuzatiladi: 
Stitlu-ce, Kanh-ca, Qekme-ce, Tuzlu-ca, Qamh-ca, Derin-ce
kabi.
-cagiz (-cegiz)
qo'shim chasi 
-ca (-ce)
qo'shim chasining 
sinonim i bo 'lib , kuchsizlik, ojizlikni ifodalaydi: 
kiz-cagiz, hayvan-
cagiz, kadin-cagiz, gocuk-cagiz, adam-cagiz
kabi.
-сак (-cek)
qo'shim chasi ham so'zg a kichravtirish va erkalash 
m a’nosi yuklaydi. Hozirgi kunda uni sanoqli so'zlarda uchratish 
mumkin: 
kuzu-cak, yavru-cak, sevdi-cek (sevdik-cek)
kabi. Turk tilida 
kuzu-cag-i-m, sevdi-ceg-i-m
kabi m isollarda ushbu qo'shim chaning 
eski ko'rm ishi. 
oyun-cak
so 'zida o 'z vazifasidan tashqariga chiqib, 
predm et nom i yasovchi qo'shim chaga aylanganini k o 'rish m umkin.
-cigaz (-cigez, -cugaz, -ciigez)
qo'shim chasi kichraytirish va 
erkalashdan tashqari ojizlik, achinish, rahm -shafqat m a’nosini ham
ifodalaydi: 
hamm-cigaz, bey-cigez, yavru-cugaz, kiz-cigaz
kabi. 
Bugungi kunda ushbu qo'shim chaning so 'z yasash samaradorligi 
kuzatilm aydi. Uni, asosan, turk tilining shevalarida uchratish mumkin.
-ci (-ci, -си, -ей, -gi, -gi, -gu, gti)
qo'shim chasi turk tilidagi eng 
sam arador otdan ot yasovchi qo'shim cha bo'lib, har qanday otning 
oxiriga keladi va kasb-hunar, m ashg'ulot, ish bajaruvchi predm et 
otlari yasaydi: 
av-ci, eski-ci, bek-gi, araba-ci, so z-си, gop-gii
kabi. 
Ushbu qo'shim cha yordam ida yasalgan otlarning oxiriga mavhum 
ot yasovchi 
- l i k (-lik. -luk, -liik)
qo'shim chasi qo'shilishi natijasida 
yangi otlar yasaladi: 
av-ci-lik, bek-gi-lik, goz-cii-ltik, siit-gu-luk
kabi. 
Turk tilida qadim dan ishlatib kelingan 
el-gi
so 'zida / / / tovushidan 
keyin 
-ci
qo'shim chasi kelishi, y a’ni 
el-ci
b o 'lishi kerak edi. Lekin 
istisno shaklda ushbu so 'z
el-gi
shaklida qolgan.
-ci
qo'shim chasi yordam ida predm et yoki narsa bilan b o g 'liq 
shaxsni ko'rsatuvchi otlar ham yasaladi: 
yol-cu, da\’a-ci, konu§ma-ci,
yaban-ci
kabi. 
-ci
qo'shim chasi ot va b a ’zi sifatlarga qo'shilib, odat- 
lanishni bildiruvchi otlar 
(yctlan-ci, .saka-ci, kavga-ci, dedikodu- cu,
38

---

inat-gi, uyku-cu)
va insonning bir tushuncha, fikr, e'tiqod tarafdori 
ekanligini bildiruvchi otlar 
(okil-ci, iilku-cii, ileri-ci, halk-gi)
yasaydi. 
Turk tilida 
-ci
qo'shim chasi bilan tugaydigan jo y nomlari ham talaygi- 
na: 
Bostanci, Kazanci, Avcilar, Yagcdar, Tuzlukgu, Sutguler
kabi.
-ci
qo'shim chasi hozirgi zam on turk adabiy tilidagi arab va fors 
tillaridan o'zlashgan bir talay so 'zlam i turkchalashtirgan: 
kitapgt,
kahveci, rujvetgi, b ested, arabaci, m ukallit - taklitgi, m um essil -
temsilci, m uddet - davaci, na$ir - yayim ci
kabi. U shbu qo'shim cha 
forscha 
-g e r (-M r)
va 
-dar
ish bajaruvchi ot qo'shim chasi o'rnida 
keladi: 
bestekdr - bested, sanatkdr - sanatqi, nagm eger - $arkici,
veznedar - vezneci
kabi.
-cik (-cik, -cuk, -ciikj
qo'shim chasi kichraytirish va erkalashni 
ifodalovchi otlar yasaydi: 
baba-cik, Mehmet-qik, kopru-cuk anne-
cik, gol-cuk, yavru-cuk, kuzu-cuk
kabi. Unga egalik qo'shim chasi 
qo'shilib keladi: 
anne-cig-i-m, yavru - cug-u-m, baba- cig-i-m
kabi. 
Singarmonizm qoidasiga k o 'ra
- c i k
yasovchisi oxiridagi 
-k
tovushi 
unli tovush qo'shilishi natijasida 
-g-
tovushiga aylanadi. Turk 
tilida jo y nom larining b a ’zilarida ham kichraytirishni ifodalovchi 
-cik
qo'shim chasi uchraydi: 
Ovacik, Qmarcik, Golciik
kabi. 
-cik
qo'shim chasi fransuzchadan arabchaga tarjim a qilingan kichraytirish 
otlarining o'rnini bosadi: 
granule = hubeybe
= 
tanecik
, 
cervelet
= 
muheyh = beyincik
kabi.
-g
qo'shim chasi kam ishiatiladi va kuchaytiruv m a’nosini 
ifodalaydi. Uni faqat 
ana-g, ata-g
so'zlarida uchratish mumkin.
-da^ (-*Щ)
qo'shim chasi jud a sam arador bo'lib, uning vazifasi 
birgalik, oidlik va bog'liqlikni ifodalaydi. Hozirgi paytda bu 
qo'shim chaning faqat qalin shakli saqlanib qolgan: 
irk-ta§, sir-da