Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

2.4.1. 
GAPNING TUZILIShlGA KO RA TURLARI
Mavzuning o‘quv maqsadi: turk tilidagi gapning tuzilishiga 
ko‘ra turlari haqida ma’lumot berish.
Gaplar tuzilishiga ko'ra ikki xi 1 bo'ladi: 1. Sodda gap. 2. 
Qo'shma gap.
SODDA GAP
Sodda gap bir hukmni, bir tushunchani, bir fikrni bildiradi. 
Masalan: 
Bugun araba ile Uskudar 'dan domiyordum, - Bugun
arava bilan Uskudordan qaytayotgan edim.
Mazkur gap orqali so'zlovchi yangi bir ma’lumotni xabar 
qilmoqda. Sodda gap bir so‘zdan, bir so'z birikmasidan yoki predikativ 
munosabatga kirishgan birlikdan tashkil topadi. Bir so'zdan iborat 
gaplarga misollar: 
Bahar. Gece. Karanhk.
-
Bahor. Tun. Qorong ulik,
So'z birikmasidan iborat gaplarga misollar: 
Sonbahar ak$ami.
Kimsesiz sokaklar-Kuz oqshomi. Kimsasiz ко ‘chalar.
So‘z yoki so'z birikmasidan iborat gaplar tugal ohangga 
ega boiadi, So'z yoki so‘z birikmalari tugal ohang bilan talaffuz 
qilinsagina, gapga aylanadi. Qiyoslang: 
kd§e ba$mdaki ev ~ Kose
basindaki ev. — Ко ‘cha boshidagi uy.
Bir so'zning turli ohang bilan talaffuz qilisnishi gapning ifoda 
maqsadiga ko‘ra turli turlarini shakUanlirishi mumkin. Masalan: 
Havre t ’-
his-hayajonli gap (his-bayajon ohangi)
D ef oil
- buyruq gap (buyruq ohangi)
Sen?
- so‘roq gap (so‘roq ohangi)
Gap predikativ munosabatga kirishgan birlik biian ifodalanishi 
mumkin. Predikativ munosabat ega va kesimning moslashishi 
orqali ro‘yobga chiqadi. Ega va kesimning moslashishi shaxs-son 
ko;rsatkichlari vositasida ro'y beradi. Masalan: 
I.Ben insamm.
-
Men insonman. 2.Sen nereye gidiyorsun? - Sen qayerga ketyapsan?
3. Onlar buraya gelmeliydiler.
-
Ular buyerga kelishlari kerak edi.
Birinchi misolda ega va kesim ben - men kishilik olmosh 
va -im shaxs-son qo'shimchasi 
vositasida moslashgan. Ikkinchi 
misolda sen - sen egasi -sun shaxs-son ko'rsatkichi orqali kesim 
bilan moslashgan. Uchunchi misolda onlar - ular olmoshi bilan
231

---

ifodalangan ega -ler qo‘shimchasi orqali kesim bilan moslashgan27.
Har bir gap biron-bir narsa, hodisa, harakat, belgining 
mavjudligi tasdig'i yoki inkorini bildirishi mumkin, Yuqorida 
keltirilgan misollarning barchasi tasdiq ma‘nosini anglatadi, Inkor 
ma’nosi inkor ko'rsatkichlar (boiishsizlik elementlari) ishtirokida 
yuzaga chiqadi28. Masalan, quyidagi misollarda boiishsizlik, inkor 
ma’nolari ifodalangan:
Ama sakin