Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

aqip kapayincaya kadar 
geger. -К о 'z ochib
yimguncha о 'tib ketadi.
Ajralmas sintaktik konstruksiyaga aylangan 
birikmalar murakkab miqdor-daraja holi vazifasini bajarishi mumkin: 
Gokyuzunun 
senede dokuz ay 
geceli gundtizlu mezanma doktugii
yaseminlere sen de birkag beyaz gigek Have edersin.-Falakningyilda
to ‘qqiz oy 
kecha-yu kunduz qabrimga to 'kkan yasminlariga sen ham
bir nechta gul qo ‘shasan.
Miqdor-daraja holi son hamda hisob so'zlari birikuvi bilan 
ifodalanishi mumkin. Bunda 
defa, kez, kerre 
so'zlari ishtirok etishi 
mumkin: 
Simdiye kadar bir defa bile mahkeme ile vaz gegtikleri
olmamif.-Hozirgacha bir marotaba ham mahkama bilan voz kechgan
hollari bo ‘Imagan.
Miqdor-daraja hollari “miqdor-daraja ravishi + ot” shaklidagi 
birikmalar bilan ifodalanishi mumkin: 
<^ok 
zaman 
kan iginde bafinm
ay yddizli ba^hgi altmda yamk ve kavi yuzti bir tablo gibi duruyor. -
Oy-yulduz tamg'ali bosh kiyimi ostidagi alaqanday nur taratayotgan
qonga belangan yuzi uzoq pay>t bir portretga о 'xshab turdi.
225

---

2.3.4.GAP B O LA K LA R I TARTIBI 
Mavzuning o‘quv maqsadi: turk tilidagi bosh va ikkinchi 
darajali boiaklam i gapga tartib berishda jolashish o‘rni haqida bilim 
hosit qilish.
Tayanch so‘z va iboralar: 
gap bo ‘laklari tartibi, gap bo 'laklari-
ning odatiy tartibi, gap bo ‘laklarining noodatiy tartibi (inversiya).
Gapni tashkil etuvchi asoslari - boiaklari tartibi uning 
nutqda joylashishini koi'satuvchi sintaktik hodisadir. Turk tilida gap 
boiaklarining joylashish о ‘mi erkin boisa-da, ayrimlari gapning turli 
o‘rinlarida, ba’zilari faqat muayyan o‘rinlarda keladi. Umuman, shu 
asosda so'zlarning to 'g ‘ri (odatiy) va teskari (noodatiy) tartibi farq 
qilinadi. Gap boiaklarining noodatiy tartibi - inversiya hodisasini 
yuzaga keltiradi. Gap boiaklarining odatiy va noodatiy tartibi 
turk tilida to‘g‘ri va ters gap turlarini vujudga keltiradi. Turk tilida 
to‘g ‘ri gap
deyilganda hukm unsuri - kesimning gap oxirida kelishi 
tushuniladi. To‘g‘ri gapning ziddi 
ters gap
kesimi gap oxiridan oldinga 
ko‘chirilgan gapdir. Ters gap to‘g‘ri gap singari xabar, istak bildirish 
turi boiib, o‘ziga xos tartibga va qonun-qoidaga ega. Turk tilidagi til 
materiallarini to1 plash va tahlil qilish mobaynida inversiyaga uchragan 
gap qofiyali, vaznli nutqdagina emas, bayoniy tipdagi matnlarda ham 
keng yoyilganligini ko'rsatdi. Inversiyali gaplar maqol, matallarga 
ham xos: 
Inanma dostuna saman doldurur postuna.
— 
Ishonmagin
do ‘stingga, somon tiqarpo ‘stingga.
Turk tilida gap boiaklarining odatdagi tartibi quyidagichadir: 
“ANIQLOVChI + EGA + TO‘LDIRUVChI + HOL + KESIM" 
Turk tilida odatda ega gapning boshida, kesim gapning oxirida 
keladi: 
Ben evleniyorum. - Men uylanayapman.
Bunda egaga tobe 
so‘zlar egadan oldin, kesimga taalluqli so‘zlar kesimdan avval turadi. 
Ega va kesimning o'rin almashinib ishlatilishi, ya'ni boshboiaklarning 
inversiyasi keng qoilanadi. Masalan: 
Рек de gerqek olmayacak hiilya
degil bu...- Juda ham haqiqatga о ‘xshamaydigan xayol emas bu...
Toidiruvchi feig a bogianib kelib, undan anglashilgan 
harakat-holat bevosita yoki bavosita 
0
‘tgan predmet tushunchasini 
bildiradi. Toidiruvchi odatda toidirilmishdan avval keladi. Turk 
tilida toidiruvchining inversiyasi faol qoilaniladi. Toidiruvchi va
226

---

toidirilmishning o‘rin almashishi toidirilmish kesim vazifasini 
bajarganda ro'y beradi: 
Birbirimiz igin, birbirimizin olmak igin
oluyoruz. istiyoruz birbirimizil - Bir-birimiz uchun, bir- birimizniki
bo ‘lish uchun о 'lyapmiz. Istayapmiz bi- birimizni!
Ma’ lumki, vositasiz to‘ ldiruvchi odatdagi tartibli gapda belgili va 
belgisiz qoilanishi mumkin. Ya’ni tushum kelishigining qo'shirnehasi 
tushirib qoldirilishi mumkin. Toidiruvchi va toidirilmishning 
inversiyasi ro‘y bergan gaplarda vositasiz toidiruvchi doim belgili 
ishlatiladi: 
(jarip, ne izlemeler, ne oldiirmek istemeleri korkutuyor
artik beni. - G ‘alati, endi na ta ’qiblar, na sui ’qasd orzusi qo ‘rqityapti
meni.
Toidirilmish va toidiruvchining joylashuv o‘rnining o'zgarishi 
ko‘pincha buyruq gaplarda ro'y beradi: 
Oyleyse, birak о kadini. -
Unday bo ‘Isa, tashla и xotinni.
Vositali toidiruvchi ham aslida toidirilmishdan ilgari keladi: 
Kendi gozlerimle §ahit oldugum olaylardan bahsediyorum. - Men
о ‘z ко ‘zim bilan ко 'rgan narsalarim haqida gapirvapman.
Vositali 
toidiruvchining toidirilmishdan keyin kelish hollari ko‘p uchraydi: 
Bir ц istiyorum senden- Sendan bir ishni iltimos qilyapman.
Hoi harakat-holatning belgisi, bajarilish o‘rni, vaqti, sababi. 
maqsadi, miqdor-darajasi kabi ma'nolarni ifodalaydi va hollanmishdan 
avval keladi: 
Senin ustelikhem tavrm, hem sozi'm birden degi$everdi. -
Ustiga-ustak, sening xatti-harakating, gap-so ‘zing birdaniga о ‘zgarib
ketdi.
Bir hollanmishga bogiiq bir nechta hoi quyidagicha joylashadi.
Taiz holi va miqdor-daraja hollari hollanmishga yaqin 
joylashadi. Payt va o‘rin hollari hollanmishdan aw al, gap boshida 
keladi: 
Gece yarisi asfalti iki bukltim, yanm saat kadar aradilar.
-
Tun yarmidan oqqanda asfalt yo 'Ining ustida ikki bukchaygancha
yarim soatcha qidirishdi.
Bu gapda 
iki biiklum
-
bukchaygancha
tarz 
holi, 
yanm saat kadar-yarim soatcha
miqdor-daraja holi, 
gece yarisi
— tun yarmidan oqqanda
payt holidir. Turk tilida hoi hamda hollan- 
mishning inversiyasi hollanmish gapda kesim vazifasini bajarganda 
yuzaga keladi: 
Gelmeseymi§ ke$ke, dti§meseymi§ bu kuyuya. —Koshki
kelmasa edi, tushmasa edi bu quduqqa.
Birinchi navbatda o'rin 
holining hollanmishdan keyin kelishi ko'p uchraydi. Keyingi o'rinda 
tarz holining inversiyasi turadi: 
Claudia da gonlumu galdi isvesiyle.
227

---

-
Klavdiya ham ко ‘nglimni ishvasi bilan o'g'irladi.
Holning boshqa 
ma’no turlari inversiyasi bu tiplarga qaraganda kam ishiatiladi.
Aniqlovchi va aniqlanmishning odatdagi tartibi ‘‘aniqlovchi 
+ aniqlanmish” shaklida bo‘ladi: 
Fesatgi kom§ular kabahati bana
bulurlar. — G ‘iybatchi qo ‘shnilar aybni mendan ко ‘rishadi.
Bu 
tartib sifatlovchi va sifatlanmish uchun qat’iy bo‘lib, qaratuvchi va 
qaralmishda, ba’zan izohlovchi va izohlanmishda o'zgarishi mumkin. 
Umuman, aniqlovchi va aniqlanmishning o‘rin almashuvi hodisasi 
boshqa gap boiaklariga nisbatan ancha kam qo‘llaniladi: 
Bir biiytik
tesellileri vardir onlarin. — Ularning ко 'nglini yupatadigan tasallilari
bor.
Sifatlovchi va sifatlanmishning inversiyasi asosan she’riy nutqda 
yuzaga keladi.
Gap boiaklarining noodatiy tartibi asosan poetik nutqqa xos 
boiadi: 
Pur atejim aqtirma benim agzimi zinhar, Zalim beni soyletme,
derunumda nelar var.
—Bag ‘rim о ‘ti, ochtirma mening og ‘zinmi zinhor,
Zolim, meni so ‘ylatmaki, qalbimda nelar bor?
Adabiy tilda nutqning ta’sirchanligini, emotsionalligini oshirish 
uchun gap boiaklarining o ‘mi almashishi mumkin. Bu ko‘proq buyruq 
va undov gaplarga xos. Biroq turk tilida inversiya fikr ifodalashning 
o‘ziga xos, spesifik shakliga aylarigan. Bu tur gapning ahamiyati 
gapdan anglashilgan ma’noni kuchaytirish, talaffuziga alohidalik 
berishdadir; 
Qahku§u, haydi yat artik(RJs.G.).
-
Choliqushi, yot
endi(
R.N.G.).
Turk tilidagi inversiyali gaplarning qoilanishi о‘zbek tilidagi dan 
nisbatan ancha keng yoyilgan. Masalan, turk tilida tartibi o‘zgargan 
gaplar publisistik uslubdagi matnlarda ham ishiatiladi: 
Sehne Ekrem
ise
7 
Haziran 1986 'da dunyadan ayrilmiytir artik.
-
Selme Ekrem esa
1986yilning
7 
iyiinida dunyodan о ‘tgan.