Zil o L a X u do y ber g a n o V a X a yru lla h a m id o V turk tilining

29 M urakkablashgan sodda gaplar xususida Y b o iim d a t o i i q m a iu m o t be­
ri lgan.
Q o'sh m a f e i la r gapda bir suntaktik vazifani bajarganligi sababli bir
b o ia k k a , bir kom ponentga teng hisoblanadi.
233

---

giizelliginiz, sizin her felakete kar$i duran nezih ve yiiksek ferctgatiniz
Perihan Hammefendi(so‘z
birikmasidan iborat sodda gap).
Qo'shma gaplar ikki va undan ortiq sodda gapdan tashkil topishi 
mumkinligi yuqorida qayd etildi. Uch sodda gapdan iborat qo'shma 
gapga misol keltiramiz: 
Buyuk bir felakete ugratm
§, 
sevmediginiz
bir adamla evlenmipiniz; fakat felaketiniz bu kadarla каЬпатци,
kocamz, sizi aldahyor, servetinizi avuq avuq etrafa dagitiyor,
isminizi adi kokotlarm agzina bir eglence sermayesi yaptyordu. -
Buyuk falokatga uchragan, sevmagan odamingizga turmushga
chiqqandingiz, ammo falokatingiz bu bilan cheklanih qolmagandi,
eringiz sizni aldar, boyligingizni hovuch-hovuch sarflar, ismingizni
oddiy к о ‘cha ayollarining o'rtasida masxara bilan tilga olinishiga
sabab bo ‘layotgan edi. Mazkur qo ‘shma gap uch gapdan iborat.
1
.Buyuk bir 
felakete ugrami$, sevmediginiz bir adamla
evlenmiftiniz. - Buyuk falokatga uchragan, sevmagan odamingizga
turmushga chiqqandingiz.
2.Fakat felaketiniz bu kadarla kalmamipi. -A m m o falokatingiz
bu bilan cheklanib qolmagan edi.
3.Kocamz, sizi aldatiyor, servetinizi avuq avuq etrafa dagitiyor,
isminizi adi kokotlarm agzina bir eglence sermayesi yapiyordu. -
Eringiz sizni aldar, boyligingizni hovuch-hovuch sarflar, ismingizni
oddiy ко ‘cha ayollarining о ‘rtasida masxara bilan tilga olinishga
sabab bo ‘layotgan edi.
Birinchiva ikkinchi sodda gap o'zarofakat-am m obog'lovchisi 
bilan bo'gzlangan. Uchinchi gap uyushiq bo'lakli murakkablashgan 
sodda gap bo‘lib, bu gap ikkinchi gapga ohang yordamida birikkan.
Qo‘shma gaplarning hosil bo‘lish usullari
Qo'shma gaplar quyidagicha shakllantiriladi:
l.Ikki va undan ortiq sodda gapning o'zaro ohang orqali 
bog'lanishidan qo‘shma gaplar hosil qilinadi. Bunda tenglashtirish, 
zidlash, izohlash, qiyoslash kabi ma'nolar ifodalanadi. Ohang 
yordamida yasalgan qo'shma gaplar o'zaro vergul, nuqtali vergul, 
ikki nuqta kabi tinish belgilar orqali bogianadi. Masalan: 
Уаф adam
emretti(l-sodda gap), koleyi denize attilar(2-soddci gap). - Qariya
amr etti, qulni dengizga otdilar. (izohlash ma 'nosi). Kendime giivenimi
234

---

yitirmek uzereydimd-sodda gap), siz gika geldiniz(
2
-sodda gap). -
О ‘z-o ‘zimga bo ‘Igan ishonchni yo ‘qotish arafasida turgandim, siz
kelib qoldingiz. (vaqt ma ’nosi)
2. Ikki va undan ortiq sodda gaplar o ‘zaro ma’lum bir 
bogiovchilar vositasida birikishi mumkin, Bogiovchi vazifasida ve, 
fakat, ama, lakin, ki, bu yiizden so'zlari qo'llanishi mumkin.
Masalan, ve - va bogMovchisi yordamida shakllangan qo'shma 
gap: 
Diikkanda yiginla mu$teri vardUl-sodda gap) ve kiz hepsine tek
bagina ko§u§turuyordu(
2
-sodda gap). -D o ‘kondabir dunyo mushtariy
bor edi va qiz hamma bilan bir o ‘zi gaplashayotgan edi.
Ama - ammo bogMovchisi orqali shakllangan qo'shma 
gap: 
Avutmak igin gok ugra.pilar{]-sodda gap), 
ama 
о bir tiirlii
sakinle.$medi(2-sodda gap). - Ovutish uchun ко 'p harakat qildilar,
ammo и hech sokinlashmadi.
Quyidagi gap ki bog'lovchisi orqali birikkan qo'shma gapdir: 
Tam vezir de toparlamyordur ki padi.yah yolunu keser. - Ayni vazir
ham narsalarini to ‘playotgan ediki, podshoh uni to ‘xtatibdi.
i
3. Ikki va undan ortiq sodda gaplar ma’lum bir grammatik 
shakllar vositasida bog'lanishi va qo'shma gaplami shakllantirishi 
mumkin.
Masalan, m aium bir fe’l shakllari (masalan, shart mayli, istak 
mayli, fe’lning ravishdosh, sifatdosh shakllari) ikki va undan ortiq 
sodda gapni biriktirib, qo'shma gapni hosil qiladi. Masalan, quyidagi 
qo' shma gapning tarkibidagi sodda gap hozirgi-kelasi zamon sifatdoshi 
va -ken vositasida birikkan: 
Yillar once hastanede дакщкеп{
1 -sodda 
gap), 
agir hasta bir kiz getirdiler
(2-sodda gap).
Quyidagi gap shart mayli kor'satkichini olgan fe’l orqali 
bogiangan: 
Eger kurtulacaksa
(1-sodda gap), 
veririm kammi
(2-sodda 
gap). -
Agar tirik qolsa, qonimni beraman.
Keyingi gap o'rin-payt kelishigi qo'shimchasini olgan -dik 
shaklli sifatdosh vositasida yasalgan: 
Hemgire yamma geldiginde
(1-sodda gap) 
onun da gdzleri ya§liydi
(2-sodda gap). -
Hamshira
yonimga kelganida, uning ко ‘zlari jiqqa yosh edi.
Q O ‘ShMA GAP TURLARI
Qo'shma 
gaplarni 
ular 
tarkibidagi 
sodda 
gaplar 
-
komponentlarning bog’ lanish usuliga ko'ra uch turga ajratish mumkin:
235

---

1. Bog‘lovchisiz bogiangan qo‘shma gap.
2. Bog‘langan qo'shma gap.
3. Ergashgan qo'shma gap.