Zoologiya uzb 2017. indd

Lug‘at daftaringizga yozib oling.
Pirpirovchi qovoq, nog‘ora parda, tuyg‘u organi, tullash, ko‘krak qafasi, ichki 
urug‘lanish, sariqlik, reflektor.
Jumboqni yeching. 1. Baqanining ikkita qovog‘i bo‘ladi. Nima sababdan 
kaltakesakning uchinchi qovog‘i ham rivojlangan bo‘ladi? 2. Nima sababdan 
harakatlanayotgan kaltakesak va timsoh tanasi yerda sudraladi?
Juftlab yozish javoblari: a-3, b-5. d-1, e-2, f-4, g-6.
Sudralib yuruvchilarning xilma-xilligi: 
39-§. tangachalilar turkumi
Kaltakesaklar.
Tangachalilar turkumiga har xil kaltakesaklar 
va ilonlar kiradi. Ularning tanasi tangachalar bilan qoplangan. 
Bizning cho‘llarimizda kaltakesaklardan dasht agamasi, kulrang 
echkemar va oyoqsiz kaltakesak – sariq ilon uchraydi. Eski 
imoratlar devorida tunda hayot kechiruvchi gekkonlarni uchra-
tish mumkin. Gekkonlar kunduzi devor yoriqlariga yashirinib 
oladi; tunda ularning ohista chirqillashi eshitiladi. Gekkonlar 
har xil hasharotlar va o‘rgimchaklar bilan oziqlanadi. Respub-
likamiz cho‘llarida yirik kaltakesaklardan echkemarni uchratish 
mumkin.
Kaltakesaklar orasida oyoqsiz turlari ham bo‘ladi. Misol tariqasida 
sariq ilon va urchuqsimon kaltakesakni ko‘rsatish mumkin. Shuning 
uchun ularni ba’zan ilonlar bilan adashtirishadi.
Ilonlar. 
Ilonlarning oyog‘i bo‘lmaydi. Ular gavdasini egib, 
qovurg‘alariga tayangan holda harakatlanadi. Kaltakesaklarning 
ochilib-yumiladigan uchinchi xira qovog‘i bo‘lishi eslatib o‘tilgan 
edi. Ilonlarning haqiqiy qovoqlari bo‘lmaydi. Ularning shaffof 
?!

---

133
39-§. Sudralib yuruvchilarning xilma-xilligi: tangachalilar turkumi
qovoqlari soat oynasi singari ko‘zini qoplab turadi. Kaltakesak-
lar singari ilonlar ham tullaydi. Lekin ilonlar tullaganda terisi 
paypoqqa o‘xshab yaxlit ko‘chib tushadi. Ilonlarning yuqori va 
pastki jag‘ suyaklari cho‘ziluvchan paylar yordamida hara 
katchan 
birikkan. Ular og‘zini juda katta ochib, tanasidan ancha yo‘g‘on 
o‘ljani ham butunligicha yuta oladi. Ilonlar havoda tarqalgan 
tovushlarni eshitmaydi.
Zaharli ilonlarning og‘iz bo‘shlig‘ida yuqori jag‘idan orqaroqda 
zahar bezlari va yuqori jag‘ida ikkita yirik zahar tishlari joylashgan 
(76-rasm). Ilon chaqqanida bezlar ishlab chiqaradigan zahar ana shu 
tishlardagi egatcha yoki naycha orqali o‘ljasi yoki g‘animi tanasiga 
o‘tadi. Ilonning uchi ayri tili ham kaltakesakniki singari tuyg‘u va 
ta’m bilish organi hisoblanadi. Ilonlarning eshi 
tish organi yaxshi 
rivojlanmagan. Bo‘g‘ma  va shaqildoq ilonlar 
ning issiqlikni uzoqdan 
sezadigan organi bo‘ladi. 
Ilonlar o‘rgimchaksimonlar, hasharotlar, baliqlar, baqalar, 
qurbaqalar, kaltakesaklar, mayda qushlar va sutemizuvchilar 
bilan oziqlanadi. Ular bittadan bir necha o‘ntagacha tuxum 
qo‘yadi.