Zoologiya va biokimyo

1.2. O‘simliklar qoplami
O‘simlik qoplami. Farg‘ona botig‘ida uning yer yuzasining tuzilishiga bog‘liq holda bir qancha o‘simlik mintaqalari tarqalgan.
Botiqning markaziy (tekislik) qismida, asosan, 3 ta: to‘qay, sho‘rxok va qum o‘simlik turlari uchratiladi.
To‘qay o‘simliklari Sirdaryo, Qoradaryo va boshqa daryolar qayiri va pastki terrasalarida uchraydi. To‘qayzorlarda, asosan, namni yoqtiruvchi o‘simliklar — kamish, qiyoq, turangil, tol, yovvoyi jiyda, yulg‘un, miya, ko‘kpak va boshqa o‘simliklar o‘sadi.
Sho‘rxok o‘simliklari yer osti suvlari juda yaqin joylashgan kichik botiqchalarda ham o‘sadi. Bularga ajriq, yulg‘un, sho‘ra, shuvoq, yantoq, oqbosh, bulduruq o‘t va boshqa o‘simliklar kiradi.
Qum o‘simliklari botiqning markaziy qismida joylashgan qum massivlarida tarqalgan. Qum massivlarida o‘sadigan o‘simliklarga cherkez, qandim, quyonsuyak, yantoq, saksovul, sho‘ra va boshqalar kiradi.
Sug‘oriladigan o‘tloq tuproqlar tarqalgan katta-katta maydonlarda madaniy o‘simliklar o‘sadi.
Farg‘ona botig‘ining tog‘oldi hududlarida (adir mintaqasi) o‘simlik qoplami xilma-xildir. Mintaqa 500 metrlardan boshlanib, 1200—1500 metr balandliklargacha ko‘tariladi va o‘simliklarning bir qancha maysa o‘tlar va butazorlar guruhlari: shuvoq-sho‘ra, shuvoq-turli o‘simliklar o‘sadigan o‘tloqlar, efemer, shuvoq-boshoqdoshlar, boshoqdoshlar turli o‘simliklar o‘sadigan o‘tloqlar va butazorlar tarqalgan. Mazkur guruhlarga shuvoqlar, qoraboshlar, yaltirboshlar, qo‘ng‘irboshlar, betagalar, bug‘doyiqlar, lolalar, lolaqizg‘aldoqlar, sho‘ralar, zirklar, na’mataklar, shilvilar, pistalar, izenlar va boshqalar kiradi.
Botiqning g‘arbiy qismida efemer o‘simliklari deyarli uchramasa-da, sho‘ralar katta maydonlarni egallaydi. Umuman, Farg‘ona botig‘ida efemerlar unchalik keng tarqalmagan, ular ko‘pincha shuvoqlar bilan aralashgan holda o‘sadi. Shuvoq-efemer o‘simlik formatsiyasi botiqning markaziy qismida, Chotqol, Farg‘ona va Oloy tizmalari yonbag‘irlarida keng tarqalgan.
Farg‘ona botig‘ining g‘arbiy qismida (dengiz sathidan 1200— 1800 m balandliklarda) bug‘doyiq cho‘llari (savannalar) uchraydi. Ular sharq tomon kamayib borib, 800—1100 metr balandliklarda chayir o‘simlik formatsiyalari bilan almashinadi. Botiqning sharqiy qismida dengiz sathidan 1800 metr balandliklarda archazor o‘simliklari ko‘p uchraydi. Bularning ostida esa qalin butazorlar va qalin boshoqdosh-shuvoq o‘simliklari tarqalgan.
Farg‘ona botig‘ini o‘rab olgan tizmalardan boshlanadigan G‘ovasoy, Podshoota, Norin, Maylisuv, Qoraung‘ur, Qugart, Isfayram, Shohimardon va boshqa daryolar vodiylarining yuqori va o‘rta qismlarida keng bargli va ninabargli daraxtzorlar bor. Bunday daraxtzorlar tizmalar yonbag‘irlarining 900—2500 metr va undan baland qismlarida tarqalgan. 900—1200 metr balandliklarda esa pista daraxtlari keng tarqalgan. 1100 metrdan balandda mevali daraxtlardan yong‘oq, olma, olcha, zirk va boshqalar o‘sadi. Farg‘ona botig‘ining sharqiy va shimoli-g‘arbiy qismlarida yong‘oqzorlar, ayniqsa, keng tarqalgan. Yong‘oq o‘rmonlari tagida do‘lana, shilvi, na’matak, zirk, normushk, tog‘jumrut va boshqalar o‘sadi.
Botiqni o‘rab olgan tog‘ yonbag‘irlarida (adir mintaqasining yuqorisida) ham o‘simliklar xilma-xildir. Bu mintaqada keng bargli o‘rmonlar tarqalgan. Bunday o‘rmonzorlar Arslonbob, Qizilungur daryo vodiylarida, Sarichelak ko‘li atroflarida katta-katta massivlarni hosil qiladi va daryo vodiylari, tizmalar yonbag‘irlari va suvayirg‘ich qismlarida o‘sadi. O‘rmonlar grek yong‘og‘i, zarang, do‘lana, olma va boshqalar, ulardan yuqoriroqdagi maydonlarda esa qarag‘ay va oqqarag‘aylardan tashkil topgan o‘rmonzorlar bilan band.
Yong‘oqzorlar alohida massivlar hosil qilib hamda zarang, archa, qarag‘ay va boshqa daraxtlar bilan aralash holda tarqalgan. 2000—3000 metr balandliklarda qarag‘ay-oqqarag‘ay o‘rmonlari uchraydi. Ularga ko‘pincha archalar aralashadi.
Farg‘ona botig‘ini o‘rab olgan baland tog‘ tizmalarida o‘tli o‘simliklarning ko‘plab turlari buta va chalabuta o‘simliklari bilan aralash holda o‘sadi. Botiqnint shimolida har xil o‘tli o‘simliklar va betaga, Farg‘ona tizmasida — boshoqdoshlar, o‘simliklarning o‘tloq-dasht formatsiyalari (betaga bilan aralash), janubida o‘tloqlar, chalov, qorabosh va boshqa o‘simliklar bilan qoplangan.