«zoologiya»

Quwırshaqlıq dáwiri. Bul dáwirde shıbınlardıń g'umbagi kem háreketde bolıp, olardıń júdá kóp ishki aǵzaları qaytaldan qáliplesedi. Usı úlken ózgerisler tawsılǵannan keyin quwırshaq aqırǵı ret qabıq tastap imagoga aylanadı voyaga jetken (imago) dáwiri. Hámme shıbın-shirkeylerde dene bir-birinen jaqsı bóleklengen úsh bólekten: bas, úsh bo'g'imli tós hám 8-12 bo'g'imdan dúzilgen juwan qarınnan shólkemlesken. voyaga jetken shıbınlardıń túrlerin anıqlawda aldınǵı qanatındaǵı tamırlarınıń (kostal) reńleri, qanatlarındaǵı qabırshaǵımon qatlamlar kompleksinen payda bolǵan daqlardı bar ekenligi yamasa joq ekenligi, qanatlarındaǵı, orta jelkesindegi, juwan qarını daǵı, pánjesindegi reńlerdi ayriqshalıǵı hám basqa belgileri júdá zárúrli áhmiyetke iye.
Bası daǵı organlardan bir jup murt, tiykarınan iyis sezuv aǵzası esaplanadı, ol túrlishe uzınlıqta hám formada dúzilgen. Jaq hám erinler (awız apparatı ) sanchuvchi-so'ruvchi tipida dúzilgen, awız organı ósimlik denesin tesip, sherbet yamasa haywan denesinen qan sıpab azıqlanıwǵa maslasqan [12]. Bul xildagi awız apparatı sanchuvchi-so'ruvchi iyneler hám usı iynelerdi qorǵaw etiwshi qınlardan quram tapqan. Ústki erin keltelew, tómengi erin usı iynelerdi qorǵaw etiwshi tarnovsimon «qin»ga aynalǵan. Lekin, bularda usı «tarnov» qan sorıwǵa da járdem beredi.
Kópshilik shıbın-shirkeylerdiń denesi qalıń xitin qabıǵı menen qorǵawlanganligi ushın denesinde quramalı dem alıw naychalar sisteması - traxeyalar jaqsı taraqqiy etken. Bezgek shıbınlarında tek bir jup ústki qanat saqlanǵan bolıp, ostki qanattıń kalta qaldıg'i uchganda dawıs shıǵarıwshı («vizildoq») organǵa aynalǵan.
Sezuv shólkemleri. Quramalı, yaǵnıy júzlershe fosetkalardan shólkemlesken, kóz eki qanatlılarda asa jaqsı rawajlanǵan. Shıbın-shirkeylerde iyis biliw (qorǵawlıq sezuv) shólkemleri kúshli rawajlanǵan. Olar, tiykarınan murtida jaylasqan arnawlı tukchalar járdeminde hidni sezedi.
Esitiw aǵzaları jaqsı rawajlanǵan. Mısalı, kóp shıbın-shirkeyler adam esita almaytuǵın dawıs tolqınların da esitedi.
Mazalı biliw aǵzası. Shıbınlar elementlardıń mazasini ayaq pánjeleri járdeminde tez anıqlay aladı. Shıbın-shirkeylerde mazalı biliw ózgesheligi insanǵa salıstırǵanda bir neshe ret kúshli taraqqiy etken bolıp, olar shıyrın, ashshı, ashqıltım, shor dámlerin ańsat hám qátesinińz anıqlay aladı. voyaga jetken shıbınlar basqa eki qanatlilardan qo'yidagi eki belgisi menen parıq etedi: awız apparti (tumsıq ) hám qanatlarınıń xoshiyasidagi túkleriniń dúzilisi menen. Aldınǵı jup qanatları rawajlanǵan, qanatlarınıń átirapı qawızsimon qatlamlar (cheshuykalar) menen oralǵan.
Shıbınlardı bası sharsimon formada, onıń qaptal tárepiniń ústinde úlken quramalı kózleri jaylasqan. Murtidagi bo'g'imlarni sanı erkagi hám urǵashısında teń 15 boladı. Awız apparatınıń dúzilisi. Qan so'ruvchi shıbınlardıń awız apparatı uzın bolıp - tumsıqsha (ol basınan bir neshe ret uzın) dep ataladı, ol arqalı shıbın adam hám haywanlardıń terisini tesip qanın soradı.