5- mavzu. Islomdagi mazxablar va yo‘nalishlar

---

5- mavzu. Islomdagi mazxablar va yo‘nalishlar. 
 
1. Islom ta’limoti. 
2. Sunniylik mazhabi va ma’naviyat. 
3. Shialik: sekta, mazhabi.
 Islom so‘zi arabcha – Allohga o‘zni topshirish, itoat etish, taslim bo‘lish, bo‘ysunish 
ma’nolarini beradi. Islom dini ta’limoti bo‘yicha, Muhammad payg‘ambar avvalgi payg‘ambarlar 
(O‘rta Yer havzasi sivilizasiyasi ichida ma’lum bo‘lgan) ishini davom ettirgan, ular dinini qayta 
tiklagan, qiyomat oldidan yuborilgan oxirgi payg‘ambar (Xotam al-anbiyo) – nabiy va rasul deb 
tan olinadi.
Islom dini ichidagi uch asosiy oqimlardan biri bo‘lgan sunniylikda IX asrga kelib besh 
arkon (rukn-arabcha “Ustun” ma’nosini anglatadi) haqidagi ta’limot shakllanadi. Ko‘pchilik 
ulamolar fikricha, ularni bajarish shart va ular quyidagilar: 
1) Iymon – Xudoning borligi va birligini dili bilan tasdiqlab, tili bilan aytish 
2) Namoz (arabcha – solat) – Har kuni besh mahal namozni ado etish 
3) Ro‘za – (arabcha – savm) Xijriy-qamariy taqvimning 9 oyi Ramazon oyida ro‘za tutish; 
4) Zakot – Mol-dunyosi, boyligi nisob (har yili diniy idora tomonidan belgilanadigan 
ma’lum miqdor)ga yetganida qirqdan birini miskin, kambag‘al, bechora odamlarga beminnat 
berish; 
5) Haj – umrida bir marta Saudiya Arabistonida joylashgan Ka’bani ziyorat qilish; 
Iymon. Iymon masalasida islomda (ahl as-sunna, shi’alar, xavorijlar ichida) avvalgi davrda 
turli maktablar vujudga kelib, ular shu kungacha rivojlanib kelmoqdalar. Ba’zi ta’limotlar 
(masalan, mu’tazila, murji’a) yo‘qolib, yangi teologik maktablar paydo bo‘lgan. Shuningdek, ko‘p 
hollarda alohida olingan mashhur mutafakkir-ulamoning shaxsiy yo‘li (mazhabi) ancha 
xususiyatlarga ega bo‘ladi. Ahl as-sunna va-l-jamoa ichida klassik davrda ikki asosiy maktab – 
moturidiylar va ash’ariylar kuchli mavqega ega bo‘ldilar. Masalan, moturidiylar nazdida aqida 
masalalarida quyidagicha fikr mavjud: 
“Iymon” so‘zining lug‘aviy ma’nosi ishonmoq, tasdiqlamoq bo‘lib, istilohda esa Lo iloha 
illalloh, Muhammadur rosululloh (“Allohdan o‘zga ilohiyat yo‘q va Muhammad – Allohning 
payg‘ambari va bandasi”) kalimasini til bilan aytib (al-iqror bi-l-lison), dil bilan tasdiqlash (at-
tasdiq bi-l-qalb) demakdir. Mazkur ta’limot boshqalaridan iymon masalasida amalni alohidalashi 
bilan farqlanadi. Iymonning yetti sharti bor. Ular:
– 
Allohning borligi va birligiga imon keltirish, ya’ni Allohning Qur’oni karimda va 
Muhammad payg‘ambar hadislarida bayon qilingan barcha ismlari va sifatlariga iymon keltirish. 
Ibodat qilish va sig‘inishga undan o‘zga loyiq zot yo‘q deb bilish, uning barcha buyruqlarini qabul 
qilish va barcha qaytargan narsalaridan qaytish. Qur’onning «al-Ixlos» (112-) surasida Alloh 
taoloning yagonaligini shunday ta’riflanadi: «Aytgin (Ey, Muhammad payg‘ambar): Alloh 
yagonadir, beniyozdir (hech kim va hech narsaga muhtoj emas, balki barcha unga muhtojdir), 
tug‘magan, tug‘ilmagan va uning tengi yo‘qdir» (Qur’on, 112:1-4);
– 
Farishtalarning borligiga iymon keltirish. Farishtalar (malo’ika) Allohning nurdan 
yaratgan, uning buyruqlarini so‘zsiz bajaruvchi, uning amridan tashqari chiqmaydigan xos 
bandalaridir. Ulardan Jabro’il (Jibril), Miko’il kabi buyuk farishtalarning nomlari islom 
manbalarida zikr etilgan. Jabro’il farishtaning vazifalaridan biri payg‘ambarlarga Allohning 
vahiylarini yetkazish bo‘lgan. Farishtalardan ba’zilari odamlar bilan doim birga bo‘lib, ularning 
yaxshi va yomon ishlarini yozib boradilar. Qur’onda ular «Kiroman katibiyn» (mukarram kotiblar) 
deb zikr etilgan (Qur’on, 82: 10-12). Bundan tashqari, tafsir kitoblarida Isrofil, Azro’il nomli 
farishtalarning ismlari qayd etilgan. Qur’on va hadislarda farishtalar haqida juda ko‘p yerda so‘z 
yuritilgan. Ularga ishonish iymonning shartlaridandir; 

---

- Ilohiy kitoblarga iymon keltirish. Alloh Muhammad payg‘ambarga Qur’onni nozil 
qilganidek, boshqa payg‘ambarlarga ham kitoblar tushirgan. Islom ta’limotiga ko‘ra 
payg‘ambarlarga tushgan ilohiy qonunlar to‘plamiga “ilohiy kitoblar” nomi berilgan. Bulardan bir 
qismi suhuf (sahifalar), bir qismi esa, “kitob” deyiladi. Bulardan birinchi qism sahifalar: 
1. Odam payg‘ambarga – 10 sahifa; 
2. Shis payg‘ambarga – 50 sahifa; 
3. Idris payg‘ambarga – 30 sahifa; 
4. Ibrohim payg‘ambarga – 10 sahifa berilgan. 
Hammasi bo‘lib 100 sahifadan iborat, lekin bular bizgacha yetib kelmagan. Kitoblar esa 
to‘rtta: 
1. Muso payg‘ambarga – Tavrot; 
2. Dovud payg‘ambarga – Zabur; 
3. Iso payg‘ambarga – Injil; 
4. Muhammad payg‘ambarga – Qur’on nozil qilingan. 
Yuqorida nomlari zikr etilgan kitoblarning barchasi Qur’onda Alloh tomonidan nozil 
qilingan deb ta’kidlanganligi sababli ularga shunday deb ishonish iymonning shartlaridan 
hisoblanadi. Islom ta’limotiga ko‘ra, oldingi ilohiy kitoblar buzilib ketganligi sababidan Qur’on 
ularning ta’limotini tiklab kelgan; 
– payg‘ambarlarning haqligiga iymon keltirish. Alloh insonlarga to‘g‘ri yo‘lni ko‘rsatish 
uchun payg‘ambarlar yuborgan. Barcha payg‘ambarlar bir zanjirning bo‘g‘inlari kabidirlar. 
Qur’onda 25 payg‘ambarning nomlari zikr etilgan. Hadislarda payg‘ambarlarning umumiy soni 
124 ming ekanligi bayon qilingan. Musulmonlar uchun ulardan Qur’onda nomi zikr qilingan va 
zikr qilinmaganlarning barchasiga barobar iymon keltirish shart;
– 
Oxirat kuniga ishonish. Dunyoning ibtidosi bo‘lgani kabi uning intihosi ham bor. Islom 
ta’limotiga ko‘ra, bu dunyo bir sinov maydonidir. Bu dunyoda qilingan savob ishlar uchun 
mukofot, gunoh ishlar uchun jazo beriladigan oxirat hayoti mavjud. Qiyomat kuniga va oxirat 
hayotiga ishonish islomning asosiy g‘oyalaridan biridir; 
– 
taqdirga – inson boshiga tushgan yaxshiligu yomonlik Allohdan ekaniga – e’tiqod qilish. 
Yuqorida aytib o‘tilganidek, islomning ma’nosi «taslim bo‘lmoq», «o‘zini topshirmoq»dir. 
Shunga binoan, inson hayotda ro‘baro‘ bo‘ladigan barcha yaxshi-yomon ishlarni o‘zi uchun Alloh 
tomonidan belgilangan sinov va imtihon deb bilishi lozim. Yaxshiliklarga shukr qilmog‘i, 
qiyinchilik va mashaqqatlarga sabr qilmog‘i iymonning shartlaridan biridir;
– 
o‘limdan keyin qayta tirilish. Islom ta’limotiga ko‘ra, qiyomat kuni bo‘lganda barcha 
insonlar qabrlaridan turadilar va mahshargoh maydoniga yig‘iladilar. U yerda barcha odamlar 
dunyodagi amallariga qarab mukofot (jannat) yoki jazo (do‘zax)ga mahkum etiladilar. 
Namoz. Namoz – islomda iymondan keyin musulmonlar ustiga farz qilingan ikkinchi amal 
hisoblanadi. Namoz arkonlari Qur’oni karimda to‘liq bayon etilmagan bo‘lsa ham, ammo u haqida 
ba’zi ko‘rsatma va tartiblar berilgan. Namozning vaqti, miqdori hamda ado etish tartiblari hadislar 
bilan joriy etilgan. Bu masalada musulmonlar orasida har xilliklar mavjud bo‘lib, ular negizida 
turli mazhab ta’limotlari shakllandi.