Amea a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu azərbaycan tarix qurum u

FİKİr 
ayrılığı  yarandı.  Hərbçilərdən  Ismayıi 
adlı  birisi  son  damla  qanadək  şəhərin  müdafiə  olunmasında  ısrarlı  idi. 
Onsuz  da  şəhər  alınandan  sonra  şah  hamını  qula  çevirəcəkdir. 
Mübarizə  davam  etdirilərsə,  İbrahimxəlilxəlil  xan  topladığı  yeni  qüvvə 
üə gəlib çata  bilər.  Lakin Şuşa ruhanilərinin  başçisı baş  müctəhid Hacı 
Babək  bu  təklifin  əleyhinə  çıxış  edib  bildirdi  ki,  şahm  hüzuruna  gedib 
şuşalıların  həyatı  üçün  etibaprh  təminat  alacaq.  Uzun  müzakirəbrdən 
sonra  Hacı  Babəkin  təklifi  ilə  razılaşdılar  və  sonuncu  qala  divarmdan 
asma nərdişanla endirüdi və şahm hüzuruna yollandı [13,  s.436 ].
Şahla  görüşərkən  Hacı  Babək  bildirdi  ki,  şuşalüar  onların  da 
aqibətinin Tiflis sakinlərinin aqibəti kimi olacağmdan qorxduqlarmdan 
şahı qalaya buraxmağa ehtiyat edirlər.  Ağa Məhəmməd  şah  Qurana öz 
möhürünü  vurub,  Şnşada  müqavimətə  rast  gəlməsə  bir  nəfərə  də 
toxunmayacağına  and  içdi.  O,  şuşahların  500  min  əşrəfi  təzminat 
ödəməbrini  təbb  etdi.  Hacı  Babək  təzminatm  miqdarmı  200  min 
əşrəfiyə endirməyə nail oldu [13,  s.436 ].
Hacı  Babək  şəhərə  qayıtdı  və  təzminatın  toplanmasma  başlandı. 
Lazımi  məbləğ  2  günə  toplandı.  Bundan  sonra  qalanın  əsas  darvazası 
açıldı.  Hacı  Babək  başda  olmaqla  Şuşa  ağsaqqalları  duz-çörəklə  Ağa 
Məhəmməd  şahı  qarşıladılar.  Şəhərə  daxil  olan  Ağa  Məhəmməd  şah 
Məhəmmədhəsən ağanın  imarətində  yerbşdi.  Şah  istədiyi  təzminatı  al- 
dıqdan  sonra  Qurana  and  içdiyinə  baxmayaraq,  döyüşçülərinə  şəhəri 
qarət etməyə icazə verdi [13, s.436 ].
Bəzi kitablarda yazüdığma  görə İbrahimxəlilxəlil  xamn saraymda 
yerləşən  Ağa  Məhəmməd  şah  əmr  etdi  ki,  qətlə  yetirdikləri  adamlarm 
başlarmı  bədənlərindən  ayırıb  toplasmlar.  Şahın  məqsədi  şəhərin  ən 
yüksək  yerində  insan  kəlləbrindən  piramida  hördürmək  idi.  Buııunla 
əhalini vahiməyə salıb itatə məcbur etmək istəyirdi.
Ağa  Məhəmməd  Şimali Azərbaycan  xanlanna  məktublar  göndə- 
rərək  onun  yanma  gəlməbrini,  yaxud  ən yaxın  adamlarınm girov  gön- 
dərilməbrini  əmr  etdi.  Xanlarm  əksəriyyəti  şahm  dəvətinə  məhəl  qoy- 
madı,  yaxud  könülsüz  yaııaşdı.  Yalnız Gəncəli Cavad xan şahın birinci 
yürüşü zamanı  ona  göstərdiyi  xidmətbrinə  güvənərək  Ağa  Məhəmmad 
şahm düşərgəsinə tələsdi.  Ancaq şah onu  1796-cı üdə şəhər darvazaları- 
m  rus  qoşunlarma  açdığma  görə  ittiham  edib  qandallatdı  və  edamla 
hədələdi.  Bakılı  Hüseynqulu  xan  hətta  iki  dəvətdən  sonra  Şuşaya  get- 
məkdən imtina etdi.  Şah üçüncü dəfə qasid və onula bərabər Bakıya qo- 
şun  göndərdi.  Yalnız  bundan  sonra  Hüseynqulu  xan  Şuşaya  getməyə
173

mocbur  oldtı.  1796-cı  ildə  rus  qoşunlannı  Bakıya  buraxdığına  görə  şah 
Hüseynqulu  xanı  danladı,  onu  və  aibsini  həbs  edib  Tehrana  göndərdi, 
bakılılaıdan  təzminat  ahnmasım  əmr  etdi,  Bakı  xanhğınm  idarəsini  isə 
qubalı  Şeyxali xana  həvab etdi.  Şəkili Səlim xan qasidbr göndərib şaha 
itaot  etdiyini  bildirdi.  Mustafa  xan  qaçdıqdan  sonra  Şamaxıda  özünü 
xan elan  etmiş  Qasım  xan  şaha  zahiri  itaət göstərdi.  Lakin tezlikb  Qa- 
sım xan  Mustai'a xan tərəlındən devrildi və o  hakimiyyətinin bərpasma 
nail olmaq məqsədib Ağa Məhəmməd şahın sarayına qaçdı [13,  s.437 ].
Əhməd  bəy Cavanşir yazır ki,  Ağa Məhəmməd şahm Şuşaya da- 
xil  olmasmın  yeddinci  günü  Molla  Pənah  Yaqif həbs  etdibr.  Eyni  za- 
manda  şah 
öz
  sərkərdəsi  Sadiq  xan  Şəqqaqiyə  qohumu  Məhəmməd 
bəyin  şahm  hüzuı una  gəlməməsitvə  görə  möhkəm  qəzəblənibmiş.  Əgər 
axşama  qədər  Məhəmməd  bəy  gəlməzsə  onun  bacılarım  sərbazların  ix- 
tiyarına verəcəyi ilə hədələyibmiş  [19,  s. 117  ].  Nəhayət,  Məhəmməd  bəy 
şahm  hüzuıuna  gəlir.  O,  özünü  şahm hüzurunda  məğrur  aparmış,  boy- 
\m əyməmişdi.  Bu  isə  şahm xoşuna  gəlmişdi.  Sadiq xan və  Məhəmməd 
bəy  şahın  onlara  sərt  cəza  verəcəyini  labüd  saymış  və  buna  görə  Ağa 
Məhəmməd  şaha  qarşı  sui-qəsd  təşkil  etmək  qərarma  gəlmişlər  [23, 
s. 168-169  ]..  Bu  qərarın  qəbul  edilməsində  belə  bir  səbəb  mühüm  rol 
oynayıbmış.  Gecə ikən şahın pişxidməti Sələrəli bəy  Məhəmməd bəy və 
Sadiq  xanın  yanma  gəlib:  «Ö,  and  içdi  ki,  siz  gedən  kimi  sabah  iki 
minarə  qurduracaqdır;  bunlarxn  birinin  üstündə  mənim  kəlbmlə 
Məhəmməd  bəyin  kəlləsi,  digərində  isə  Abbas  bəyin  kəlləsi  ilə  sizinki 
göxünəcəkdir».  Bundan  sonra  Səfərəli  bəy  deyib  ki,  o  Abbas  bəyb 
birlikdə  şahx  öldürəcəkdir.  Yalnız  Sadxq  xan  və  Məhəmməd  bəydən 
təminat  istəyib  ki,  sonra  onlarx  şahın  tərəfdariarına  verməsinbr  [23, 
s.171  ].  Bundan  sonra  Səfərəli  bəy və  Abbas  şahm  yataq  otağma  daxil 
olub  əvvəlcə  sinəsindən  xəncərlə  vurmuş,  sonra  isə  başını  kəsmişlər. 
Qətli  icra  etmələri  barədə  Məhəmməd  bəyə  və  Sadıq  xana  xəbər 
vermişlər.  Səhərisi  Sadıq  xan  döyüşçülərini  bir  yerə  toplayıb  elan  edir 
ki,  şah  mülıüm  bir  tapşınqla  oniarı  İrana  göndərir  [19,  s.173  ].  Nəzərə 
almaq  lazımdxr  ki,  Əhməd  bəy  babası  olan  Məhəmməd  bəyin 
xidmətbrmi  şişirdir -  həm də unudulmamahdır ki,  Məhəmməd bəy özü 
könüllü  Qacann  yanxna 
getmiş  və  şah  ona  Şuşanın  idarəçiliyini 
tapşırmışdı.
Beİəliklə,  Ağa  Məhəmməd  şahın  Şuşada  hökmranlığı  uzun 
çəkmədi  və  şəhərə  girməsinin  yeddinci  günü  -   1797-ci  il  iyulun 4-də  öz 
xidmətçibri Səfərəli bəy və Abbas  bəy təi'əfındən qətlə yetirildi.
Qatillər şahm  tacını, həmayilini və bazubəndini götürüb yəqin  ki, 
qəsdin əsas təşkilatçısı olan Sadıq xan Şəqaqinin yanma  gəldilər.  Sadıq
174
xan şahın qatillərindən  -  Abbas  bəyi  özü  üə  götürərək  bir  bəhanə ıb 
qalanı tərk etdi.
Mirzə  Camal  Cavanşir  Ağa  Məhəmməd  şahııı  qətlə  yetirilməsi 
təfsilatı  barədə  belə  yazır:  «İbrahimxəlil  xan  qaladan  çıxıb  Balakonə 
getdikdən  sonra  Ağa  Məhəmməd  şah  heç  bir  maneəyə  rast  gəlmədən 
Şuşa qalasına girib bir həl'tə orada qaldı.  Bir gecə xoşu gəlmədiyi bir  işə 
görə  Səfərəli  bəy  və  Abbas  bəy  adlı  iki  nəfər  yaxm  xidmətçisinə 
açıqlanıb  dedi:  «Səhər  açxlan  kimi  hər  ikinizə  ağxr  cəza  verəcəyəm». 
Onlar  bilirdilər  ki,  şah  heç  vaxt  öz  dediyindən  və  buyurduğundan 
dönmür.  Odur  ki,  canlarımn  qorxusundan  səhər  açılana  qədər  onu 
öldürməyi  lazxm  bildilər.  Sübh  açüan  zaman,  şah  yuxuda  ikən  şahın 
otağma  girib  iti  xəncərlə  onu  öldürdübr.  Qapıları  bağladılar.  Şahın 
cəvahir  bazubəndini,  tacmx və həmayilini götürüb,  Sadıq xan Səqaqinin 
yanına getdilər və əhvalatı ona söylədibr.
Sadxq xan şahxn qorxusundan onlai'm sözünə inanmadı.  Şaha hcç 
bir  inamı  və  xatircəmliyi  olmadığından  və  həmişə  canınm  qorxusunu 
çəkdiyindən bu əhvalatı da şalıın hiyləsi təsəvvür edərək, onlarm sözünə 
inanmadı.  Nəhayət,  bir  çox  möhkəm  andlardan  sonra  xatircəm  oldu. 
Lakin  yenə  böyük  qorxu  içərisində  idi,  əvvəlki  qayda  ilə  Ağa 
Məhəmməd  şahın  yaşadığx  İbrahımxolü  xanxn  böyük  oğlu  general- 
mayor  Məhəmmədhəsən  ağanxn  evinə  girdi.  Hər  yerdə  tam  bir  ədəblə 
irəliləyərək şah yatan otağın pərdəsini qaldırdı.  Baş əydi və yavaş-yavaş 
otağa  girdi.  Səfərəli  bəy 
nə  qədər  onu  ürəkləndirdisə  də,  o,  yenə 
qorxurdu.  Səfərəli bəy qabağa düşərək, yorğam şahın başından çəkdi və 
onun  xəncəriə  parçalanmış  cəsədini  ona  göstərdi.  Sadıq  bəy  tab 
gətirməyərok  tez  haman  bazubəndi,  tacı  və  həmayili  götüi'üb  öz 
mənzihnə gəldi və şaiyə yaydı ki, şah ona Gəncə və Gürcüstana getməyi 
əmr  etmişdir.  Bütün  adamlarxnı,  Səqqaqi  qoşununu  və  şahnı 
qatillərindən biri olan Abbası özü ilə götürüb qaladan çıxdx.  Səfərəli bəy 
qalada qaldı»  [59,  s.127 ]..
N.  Axundov  və  daha  sonra  T.Köçərli  Ağa  Məhəmməd  şahın 
saray  xidmətçisi  olmuş  A.Beknazaryamn 
1886-cı  ildə  Sankt- 
Peterberqda  erməni  dilində  nəşr  olunmuş  «Qarabağm  sirbri»  adlı 
kitabma  əsaslanaraq  Qacara  qarşı  sui-qəsdin  İbi'ahimxəlilxəlil  xan  və 
onun  vəziri  Mola  Pənah  Vaqif  tərəfindən  təşkil  olunması  fxkrini  iıəli 
sürür.  Onun  Beknazaryandan  gətirdiyi  məlumata  görə  şahxn  qətliniıı 
iştirakçısı  Səfərəli  bəy  edamından  əvvəl,  1798-ci  ildə  yeni  şaha  -  Fətəli 
şaha  deyibmiş  ki,  İbrahimxəlilxəlil  xan  gizli  olaraq  ona  böyük 
miqdarda  pul  və  qiymətli  hədiyyələr  göndəribmiş.  Sələrəli  bəy  şah 
qoşunfarı ib   birlikdə  Şuşaya daxü olduqdan sonra  M.P.Vaqif ona dörd
175

dətb  artıq  hədiyyə  verib.  «Ağa  Mohəmməd  şah  öldürməsini  xahiş 
etmişdir»  [4,  s. 
1 0 8 , 1 1 5 - 1 16;51  S İ 9 0 ] . .
T.Köçərli hesab  edir  ki,  həm  İbrahimxəliholil  xan,  həm  də Vaqif 
bu  tədbirə  əl  ata  bilərdi.  Çünki,  şah  nə  1795-ci  ildə  şuşalılarm  kəskin 
müqavimətini,  nə  də  Vaqifın  ona  şerlə  göndərdiyi  kəskin  cavabı 
unutmamışdı  [51,  s.190  ].  Bəlkə  də  Vaqif  məhz  bu  planı  həyata 
keçirtmək üçiin Şuşada qahbmış  [51,  s. 191  ].  .
Sadıq xan Şəqaqi Qarabağı tərk edəndən iki saat sonraşahxn ölüm 
xəbəri  Şuşaya  yayıldx.  Qacarın  ölüm  xəbəri  yayılan  kimi  həbsdə  olan 
Bakı,  Gəncə,  Irəvan  xanları  həbsdən  qurtularaq  öz  xanhqlarma 
qayıtdılar.  Sərkərdəsiz  qalmış  Qacar  ordusu  isə  pərən-pərən  düşüb 
əskərlər  İrana  döndülər.  Məhəmməd  bəy  Cavanşir  Şuşada  hakimiyyəti 
ələ  keçirdi.  Ağa  Məhəmməd  şahxn  kəsilmiş  başınm  İbrahimxəlilxəlil 
xana göndərilməsi barədə fıkir mövcuddur.
Əhməd  bəy  Cavanşir  yazır:  «Sadıq  xan İran taxtma  sahib  olmaq 
üçün  tələsik  Tehrana  yola  düşdü.  Məhəmməd  bəy  isə  müxtəiif 
bəhanələrlə  öz  tərəfdarlarmı  başma  toplayıb  səhərin  açılmasmı 
gözləyirdi»  [23,  s.174  ].  Sui-qəsdən  sonra  Məhəmməd  bəyin  öz 
tərəfdarlarını  dəstələrə  bölərək  onlara  Qacar  qoşunu  sərkərdələrini 
həbsə almağı,  məhbusları  azad  etməyi,  ümumi əməliyyat  baş  tutmadığı 
təqdirdə  isə  ən  yaxşı  mövqeləri  ələ  keçirməyi  tapşırmışdı  [23,  s.174  ].. 
P.Q.Butkovun  «şah  Qacar  Azərbaycan  xanlarmm  gizli  məsləhəti  ilə 
öldürülməsi»[95,  s.430  ].  kimi  qeydləri  bizi  bir  daha  Ağa  Məhəmməd 
şahın qətlinin əvvəlcədən planlaşdırılmış olması haqqmda qənaət yaradır.
Qacar qoşununun Şuşanı tərk etməsi xəbəri İbrahimxəlilxəlil xanı 
sevindirsə  də,  Qarabağa  qayıtmağa  tələsmədi.  Tarix  ədəbiyyatında  bu 
məsələ də  müxtəlif cür verilir.  Mirzə  Camal  Cavanşir  bununla əlaqədar 
yazır:  «Balakəndə  bir  ay  qaldıqdan  sonra  Avar  hakimi  Ümmə  xan  və 
başqa  Dağıstan  sərkərdələri  böyük  yeyinti  və  geyim  şeylərindən  ibarət 
böyük  tədarükü  və  çoxlu  qoşunla  mərhum  İbrahimxəlil  xamn  yanma 
gəlib,  belə bir böyük əmirin hörmətinə layiq qohumluq,  mehribanlıq və 
qonaqpərəstlik mərasimini yerinə yetirdilər» [59,  s.128 ].
Ibrahimxəlilxəlil  xanm  Car-Balakəndə  olmasmdan  istifadə  edən 
Məhəmməd  bəy  Qarabağ  xanlığmda  hakimyyəti  ələ  keçirmək  qərarma 
gəldi.  O,  öz  hakimiyyətini  möhkəmləndirmək  üçün  İbrahimxəlilxəlil 
xana  sadiq  olan  adamları  məhv  etməyə  başladı.  Qətlə  yetirilənlər 
arasmda görkəmli Azərbaycan şairi Mola Pənah Vaqif və onuri oğlu da 
var  idi.  Həsən  İxtamn  yazdığına  görə  İbrahimxəlilxəlil  xanm  vəziri 
Molla  Pənah  Vaqif  Ağa  Məhəmməd  şahxn  ölümü  ilə  əlaqədar 
İbrahimxəlil  xanı  təbrik  edib,  ona  gözaydmlığı  verməklə  «Qarabağ 
hökmdarlığı  səni  gözləyir»  -  deyib  onu  tezliklə  Şuşaya  qayıtmağa
176
çağırdı  [37,  s.331  ]..  Məktub  Məhəmməd  bəyin  əlinə  keçmiş,  onun 
əmrilə Molla Pənah Vaqif və oğlu Əli bəy öldürülmüşdü [62,  s.37 ].
Bəzi məlumatlara görə  Mola Pənah  Vaqif Ağa  Məhəmməd  şahın 
Qarabağa  ikinci  yüriişü  ərəfəsində  Tifiisin  cənub  tərəfinə,  digər 
məlumata görə İbrahimxəlilxəlil xanın dalınca gedibmiş.  Gəncəli Cavad 
xan  Vaqifi  tutub  Ağa  Məhəmməd  şaha  təslim  edibmiş.  Vaqifi  saraya 
gətirən  zaman  artıq  axşamçağı  olduğundan  şah  onun  saxlanıb  səhər 
edam olunmasım əmr edib.  Ancaq həmin gecə Ağa Məhəmməd  şah sui- 
qəsd  nəticəsində  qətlə  yetirildiyindən  Vaqif  sağ  qalıb  [56,  s.140 
].Xanlıqda hakimiyyəti müvəqqəti ələ  almış  Məhəmməd  bəy Vaqifdə öz 
hakimiyyətinə görə bir  təhlükə  görüb  onu  və  oğlunu  edam  etdirib.  Mir 
Mehdi  Xəzaninin  yazdığma  görə  isə  Məhəmməd  bəy  Vaqifin  cavan  və 
gözəl arvadma gözü düşdiiyündən  onun edam etdirmişdir  [56, s.141-142 
i--
İbrahimxəlilxəlil  xan  Məhəmməd  bəylə  münasibətləri  dinc  yolla 
qaydaya  salmaq  istəyirdi.  Bu  dövrdə  Qarabağ  xanlığında  olduqca  ağır 
vəziyyət  yaranmışdı.  Ağa  Məhəmməd  şahla  aparılan  müharibə 
nəticəsində  «ellərin  çoxu  Güıcüstan,  Gəncə,  İrəvan,  Şirvan  və  hətta 
Rum vilayətlərinə  dağılıb  getmiş,  mal-dövlətləri qarət  olımmuşdu»  [59, 
s.129  ]..  Belə  bir  vəziyyətdə  Məhəmməd  bəyə  qarşı  aparılan  hərbi 
əməliyyat vəziyyəti daha da ağırlaşdıra büərdi.
A.Bakıxanov  yazır  ki,  Sadıq  xan  Cənubi  Azərbaycan  xanlarını 
özündən  asılı  etdikdən  sonra  Qəzvin  üzərinə  yeridi,  lakin  sakinlər  onu 
şəhərə  buraxmadılar.  Ağa  Məhəmməd  şahm  vəliəhdi  və  qardaşı  oğlu 
Fətəli xan ilə baş  verən döyüşdə  Sadıq  xan məğlub  olub  Səraba döndü. 
Fətəli xan Zəncana gəldi və Hacı İbrahimxəlü  xan  Şirazini  Sadıq xanın 
yanma  göndərib  ona  itaət  etməsini,  şahm  qətlindən  sonra  ələ  keçirdiyi 
qiymətli  şeyləri  qaytarmasmı  tələb  etdi.  Sadıq  xan  bütün  şeyləıi 
göndərib  üzr  istədi  və  bağışlandı.  Gərmrud  və  Səraba  hakim  təyin 
olundu  [101,  s.179  ].  Məhəmməd  bəy  isə  Qarabağda  hakimyyətini 
möhkəmləndirməyə cəhd edirdi.
İbrahimxəlüxəlil  xan  Lki  ay  müddətində  Ümmə  xanın  yamnda 
qaldıqdan  sonra,  carlılar  və  şahsevən  dəstəbri  ilə  birlikdə  Qarabağa 
tərəf  hərəkət  etdi.  Qarabağ  əhalisinin  və  müvəqqəti  hakimiyyəti  ələ 
keçirtmiş  qardaşı  oğlu  Məhəmməd  bəyin  müqavimətinin  qarşısım 
almaq  üçün  öncə  oğlu  Mehdiqulu  ağanı  Şuşaya  göndərdi.  Mehdiqulu 
ağa  Şuşaya  gələndən  sonra  anladı  ki,  Məhəmməd  bəy  öz  ətrafma 
tərəfdarlar  toplayaraq  hakimiyyəti  öz  əlində  saxlamaq  istəyir. 
Bu 
barədə  atasma  xəbər  göndərdi.  Ibrahimxəliixəlil  xan  Kür  çayı  sahilinə 
çatdığı  zaman  böyük  oğlu  Məhəmmədhəsən  ağanı  bir  hərbi  dəstə  ilə 
tələsik  Şuşa  tərəfə  göndərdi.  İbrahimxəlilxəlil  xanın  yaxınlaşması
177

xəbərini  eşidən  Məhəmməd  bəy  Qarabağ  ellərini  Araz  kənarma 
köçürtmək  fikrinə  düşdü.  Öz  tərəfdarları  ilə  Kirs  dağmdakı  qalaya 
çəkildi.  Ancaq  Məhəmmədhəsən  ağa  ora  yaxmlaşan  kimi,  Qarabağ 
sakinləri  onun  yanına  gəlməyə  başladılar.  Məhəmmədhəsən  ağa 
Məhəmməd  bəyi  öz  yanma  çağırıb  narahat  olmamasım  xahiş  etdi. 
Şuşada  olan  Mehdiqulu  ağa  qardaşmm  qoşunla  yaxmlaşdığını  eşidib, 
Məhəmməd  bəyin  tərəfdarlarını  tutub  həbs  etdirdi.  Bundan  sonra 
İbrahimxəlilxəlil  xan  öz  qoşunu,  yaxın  adamları,  Nəsir  xan və  Əta xan 
Şahsevənlərlə Şnşaya gəldi [59, s. 128-129 ].
Əhmod  bəy  Cavanşir  isə  bu  məsələ  ilə  bağlı  belə  yazır:  «xan 
[İbrahimxəlilxəUl  xan-  T.M.  ].  Fətəli  şahvn  vədini  almadan  Qarabağa 
qayıtmağa  qorxurdu.  Payızda  şahm  belə  bir  əmri  almdı  ki, 
İbrahimxəlilxan öz xanlığma  qayıtsm,  Ağa Məhəmməd  xanın  nəşini və 
onun ölümündə  müqəssir  olan Məhəmməd  bəyi və  pişxidmət  Səfərəlini 
onun 
yanma 
göndərsin. 
Bu 
zaman 
İbrahimxəlilxan 
əwəlcə 
Məhəmmədbəyin yeznəsi olan oğlu Mehdiqulu xanı Qarabağa göndərdi 
ki,  Məhəmmədbəyi və yerli əhalini  onu  qarşılamağa  hazırlaşdırsm,  özü 
isə muzdla tutulmuş böyük bir ləzgi dəstəsi ilə yola düşdü.
Öz  əmisindən  əsla  bədgüman  olmayan  Məhəmməd  bəy  əvvəlcə 
xanın  böyük  oğlu  Məhəmmədhəsən  ağa  ilə  görüşüb,  xanı  qarşılamağa 
getdi  və  onu  şəhərə  qədər  müşayiət  etdi,  ertəsi  gün  isə  ona  şahm 
xəzinəsindən  qiymətli  hədiyyələr  göndərdi  [23,  s.177  ]..  Əhməd  bəy 
Cavanşirin  yazdığma  görə  İbrahimxəlüxəlü  xan  əvvəlcə  şahm  tələbini 
yetirməyə, yəni Məhəmməd bəyi tutub İrana göndərməyə cəhd göstərir, 
lakin  son  anda  qəranndan  dönür.  Ancaq  Məhəmməd  bəy  onun 
tutulacağmdan  şübhələnib  Şuşam  tərk  etmişdir.  Məhəmmədhəsən  ağa 
Tuğ kəndində ona  yetişib heç  nədən qorxmamasmı və geri qayıtmasmı 
xahiş edir.  Məhəmməd  bəy bunu  bir tələ sayıb razılaşmır.  Belə olduqda 
Məhəmmədhəsən  ağa  ona  İranla  düşmən  münasitbətdə  oian 
Gürcüstana,  yaxud  Rusiyaya  gedib  Qarabağ  xanlığınm  Rusiya 
himayəsinə qəbul olunması üçün çalışmasmı xahiş edir.  Məhəmməd bəy 
bu  təkiifl  də  qəbul  etmir  və  əvvəlcə  Tərtər  çayv  sahilindəki  Kələntərli 
adlı  malikanəsinə,  oradan  da  şəkili  Məhəmmədhəsən  xanın  yanxna 
gedir»  [23, s.179 ]..
Məhəmmədhəsən xan isə onu şamaxılı  Mustafa xana təhvil verdi. 
Mənbədə  göstərüdiyi  kimi,  «Mustafa  xan  qədimdən  Məhəmməd  bəylə 
qanlı  idi, çünki atasmın əvəzinə  onun atasmı  və qardaşını öldürmüşdü» 
[59,  s.130  ].  Bu  səbəbdən  də  Mustafa  xan  Məhəmməd  bəyi  edam 
etdirdi. 
Qarabağ 
xanlığında 
yenidən 
İbrahimxəlilxəlil 
xanm 
hakimiyyəti
  bərpa ediidi.
178
§ 2.  XVIII əsrin 90-cı illərinin sonu -  XIX əsrin əvvəllərində 
Qarabağ xanlığı uğrunda rus-qacar rəqabəti
Hələlik xarici təhlükə sovuşsa da məlum idi ki,  nə qacarlar,  nə də 
Rusiya  Qarabağa iddxalarından əl  çəkməyəcək.  Xamn qocalığxndan is- 
tifado  edib  bütün  idarə  işlərini  öz  əllərinə  alan  əyanlar  bir-birinə 
düşmən  olan iki cəbhəyə  bölünmüşdü.  Bu  cəbhələrdən  biri rusların  Cə- 
nubi  Qafqazm işlərinə  qarışmasmı gözləyərək heç  bir vəchlə İrana tabe 
olmaq istəmir, digər cəbhə isə əksinə, İran hökmdartnı hər vasitə ilə razı 
salmağa çalışırdı.
XVIII  əsrin 90-cı ülərində  Qacar  hücumlarımn ülasa  uğramasma 
baxmayaraq Azərbaycan xanhqlarxnxn,  o  cümbdən  Qarabağ xanlxğmın 
vəziyyəti  mürəkkəb  olaraq  qalırdx.  Cənubdan  təhlükənin  sovuşması 
müvəqqəti xarakter  daşıyırdı  və  şah  hakimiyyəti uğrunda  mübarizənin 
qızışması  ilə  bağlı  idi.  Bu  mübarizədə  Ağa  Məhəmməd  şahın  qardaşı 
oğlu  Fətəli  xan,  Fars  vüayətinin  hakimi  Hüseynqulu  xan  Qacar,  Ağa 
Məhəmməd  şahın öiümündən sonra Cənubi Azərbaycanda hakimiyyəti 
ə b   almış  Sadıq  xan  Şəqqaqi,  Ağa  Məhəmməd  şahın  qardaşı  Əliqulu 
xan  Qacar  və  Zəki  xan  Zəndin  oğlu  Məhəmməd  xan  iştirak  cdirdibr 
[156.3, s.15 ]. Ağa Məhəmməd şah tərəfmdən İran taxtınxn vəliəhdi elan 
edilmiş Fətəli xan öz rəqibbri ilə ağır  mübarizə aparmalı  oldu.  Te/likb 
Hüseynqulu  xan  oııun  hakimiyyətini  tanıdı  və  Şirazxn  hakimi  təyin 
edildi.  Sadıq  xan  Şəqaqi  Qəzvində  möhkəmlənsə  də  Fətəli  xanın üstün 
qüvvələri  ilə döyüşə  girməkdən qorxaraq  onun  hakimiyyətini  tanımağa 
məcbur  oldu.  Məhəmməd xan Zənd  öz qohumlarınnı və Lur tayfasının 
köməyüə  İsfahanda  möhkəmlənsə  də  tezliklə  ağır  məğlubiyyətə uğradı. 
Yalnxz 
1798-ci  ilin  əvvəlbrində  Fətəli  xan  əsas  rəqiblərinin 
müqavimətini qırdı və özünü şah elan etdi.
Ilakimiyyətə  gəldiyi  ilk  dövrbrdə  Fətəli  şah  əsas  diqqətini 
hakimiyyət  uğrunda  mübarizə  aparan  rəqiblərinin  müqavimətlərinin 
qırılmasına  yönəltməyə  məcbur  olduğundan  Cənubi  Qafqaz  bir  növ 
onun diqqətindən kənarda qalmışdı.
Əsas rəqibbri üzərində qələbə çalan Fətəli şah XVIII əsrin sonu  -
XIX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  xanlıqlarmı,  o  cümlədən  Qarabağ 
xanlığım  itaət  altma  almaq üçün real  addımlar  atmağa başladı.  Pirqulu 
xan  Qacarm  başçılıq  etdiyi  İran  ordusu  İrəvan  qalasmı  əb   keçirdi  və 
buradan  Azərbaycamn  digər  xanhqlarının,  o  cümbdən  Qarabağ 
xanlığmm müstəqilliyini təhdid etməyə başladı.
Ruslarxn  ona  qarşı  hörmətsizliyi,  byaqətsiz  davranışı,  qonşu 
xanhqların  düşmənçilik  siyasəti  Qarabağda  Qacarlarm  tərəfdarlannm
179

üslünlüyü İbrahimxolilxolil  xanı  qacarlara  meyl  etmayo  mocbıır etdi.  O, 
qatil  Səfərəli  bəyi  at  kimi  nallatdıraraq,  Ağa  Məhəmməd  şahın 
cənazəsilə  birgə  böyük  ehtiramla  Tehrana  göndərdi.  Fətəli  şah  xanm 
elçilərini  qiymətli  hədiyyələrlə  geri  yola  saldı.  Qaradağ  xanlığmın 
gəlirJərini  ona  verməyi  vəd  etdi  və  İbrahimxəliJxəlil  xanın  qızı  Ağa 
bəyim  ağam  istədi  [51,  s.86  ].  Yeddi  ay  düşündükdən  sonra 
İbralıimxolilxəlil  xan  qızmı  yeni  şaha  verməkdən  imtina  etdi.  Bundan 
qozəblənən  şah  Qarabağa  göndərmək  üçün  12  min  nəfərlik  hərbi  dəstə 
hazırladı.  Bundan  xəbər  tutan  xan  Rusiyamn  Gürcüstandakı  naziri 
Kovalenskiyo moktub göndororək  Rusiyaya  səqadətində  onu  əmin  etdi 
və  ondan Fətəli şahla münasibətdə  necə hərəkət etməsi barədə məsləhət 
istədi  [128.3,  s.292  ].  Kovalenskidətv  heç  bir  cavab  almayan 
İbrahimxəlilxolil  xan  xanhğın  yenidən  dağıdıcı  basqına  moruz 
qalmasmm  qarşısmı  almaq  üçün  Fətəli  xanm  təklifini  qəbul  ctməyə 
məcbur  oldu.  Ağa  bəyim  ağa  şahın  hərəminə  göndərildi.  Xanın  oğlu 
Əbülfət  ağanı  da Tehran sarayma omanət  kimi  göndərildi.  Şah  Əbülfət 
ağanı  öz  sərkərdələrindən  biri  etdi.  Ağabəyim  ağa  ilə  nikah 
bağladıqdan  sonra  şah  ildə  bir  dəfə  İbrahimxəliJxəlil  xana  müxtəlif 
hodiyyolor -  xəlot,  qılınc,  yohərli  vo  yüyənli  at  və  s.  göndərirdi  [59,  s.88 
]..  Eyni zamanda şahdan  rəmzi itaətkarhq əlaməti  olaraq  Şuşada onun 
adma  30  qəpik  qiymətində  olan  pul  [sahib-qran  ].  zərb  olunmağa 
başlandı  [23,  s.180 ]..
1797-ci  ildə  yaranmış  daxili  sabitlik  Fətəli  şaha  öz  nümayəndəsi 
Ağa  Mirseyid  Iləsəni Rusiyaya,  I  Pavelin  sarayına göndərməyə  imkan 
verdi.  Şah  nümayəndəsi  İranın  Rusiya  ilə  münasibətini  sahmana 
salmaq,  İranın  Cənubi  Qafqazı  fəth  etmək  məqsədini  bildirdikdə  I 
Pavel  Cənubi  Qafqazın nə dərəcədə strateji əhəmiyyətə malik  olduğunu 
dork  edərək,  İrana  Conubi  Qafqaza  qarşı  hər  cür  iddiadan  əl  çokmoyi 
tövsiyə  ctdi.  Bu  xəbər  Fətəli  şahı  öz  nümayəndəsinin  Peterburqdan 
qayıtmasmı 
gözləmədən 
Cənubi 
Qafqazın 
bütün 
vilayətlərinə 
itaətkarlıq fərmanı göndərməyə vadar etdi.  Rədd cavabı  alan Fətəli şah 
öz  qoşunlarına  sərhəddi  kcçib  Cənubi  Qafqazı  işğal  etməyi  əmr  etdi. 
Fikrindən  əl  çəkməyən  Rusiya  dövləti  hərbi  əməlıyyatın  başlanması 
vaxtının  çatdığmı  qot  etdi.  Rus  qoşunlarımn  Cənubi  Qafqaza  yeriməsi 
xəbəri İran ordusunun gcri çəkilməsinə səbəb oldu.  İran ordusunun geri 
çəkilməsi  xəbəri  lazımi  dərəcədə  mülıaribəyə  hazır  olmayan  Rusiyamn 
da  Cənubi  Qafqaza  yürüşünü  dayandırdı.  1798-ci  ildə  Rusiya 
Azərbaycanın Xəzər sahili vilayətlərindən,  o cümlədən Gürcüstandan əl 
çəkmiəyi  rəsmi  şəkildə  İrandan  tələb  etdi.  Ilətta  Qarabağ  məliklərinin 
də  harayına  çatdı.  Belə  ki,  «Vərəndo  məliki  Cəmşid  Şahnəzərov  və 
Gülüstan  məlikinin  qardaşı  oğlu  Firudin  Bəylərov  Peterburqa  gedərək
180
çardan  xahiş  etmişdilər  ki,  ya  «Qarabağ  vilayətini»  Rusiya  himayayə 
götürsün,  «məliklərin  təbəələri  olan  erməniləri  və  müsəlmanları 
məskunlaşdırmaq  üçün  Yekaterinoqrad  ətrafında  yer  ayırıb  onlarııı 
köçürülməsini təmin etmək məqsədi ilə qoşun göndərsin», ya da «Loriyo 
qədər  uzanan  Qazax  torpağmı  onlara  vermək  haqqmda  Gürcüstan 
çanna  göstəriş  versin».  Həmin  ilitı  2  ıyulunda  I  Pavel  fərman  verib, 
Kaxetiya  çarına  tapşırdı  ki,  Qarabağ  xristianlarım  Gürcüstanın 
tərkibində olan Qazax torpağma köçürməyə kömək etsin,  onların bütün 
ehtiyacları  ödənsin.  Lakin  köçürmə  baş  tutmadı.  I  Pavel  1799-cu  ildə 
Gürcütan  valisinin  xahişilə  general-mayor  Lazarevin  başçılığı  ilo 
Gürcüstana  beş  minlik  ordu  göndərdi.  1801-ci  il  sentyabrm  12-do 
Georgiyevskdə  bağlanan  yeni  müqavilə  Cənubi  Qafqaz  uğrunda 
Rusiya-İran rəqabətini yenidən gücləndirdi.
Xarici  hücum  təhlükələrinin  getdikcə  daha  real  xarakter 
almalarma  baxmayaraq  XVIII  əsrin  sonu  -  XIX  əsrin  əvvəllərindo 
Azərbaycan xanlıqları arasmdakı çəkişmələr səngimək bilmirdi.  Vaxtilo 
rus  qoşunlarma  qarşı  birgə  mübarizə  aparmaq  haqqında  öz  aralarında 
razılığa  gəlmiş  İbrahimxəlilxəlil  xanla  şamaxılı  Mustafa  xanın 
münasibətləri  xeyli  gərginləşmişdi.  Bu  məsələdə  şübhəsiz  ki,  Mustala 
xanm  öz  mövqelərini  xeyli  gücləndirməsi  və  qonşu  xanlıqları  əlo 
keçirmək  uğrunda  ardıcıl  mübarizə  aparması  az  rol  oynamamışdı. 
Fətəli  xanm  ölümündən  sonra  Quba  xanlığının  zəifləməsindən  istifado 
edən  Mustafa  xan  əvvəlcə  Salyanı  ələ  keçirdi,  sonra  isə  Bakı  xanlığım 
özündən asılı vəziyyətə saldı [101, s. 180-'181  ].
Qarabağ  xanlığı  ilə  Şamaxı  xanlğı  arasında  münasibətlərin 
kəskinləşməsində  Şəki  xanlığı  ilə  bağlı  rəqabət  də  az  rol  oynamadı. 
Məlumdur ki, Ağa Məhəmməd  şah  Qacarm Azərbaycana  ikinci yürüşü 
zamanı  Şəki  xam  Məhəmmədhəsən  xan  ciddi  şəkildə  cəzalandırılaraq 
hakimiyyətdən  uzaqlaşdırılmışdı.  Bundan  sonra  Şəki  xanlığında 
hakimiyyət  İbrahimxəlilxəlil  xanm qohumu  Səlim  xanm  əlinə  keçmişdi 
[101,  s.179  ]..  Məhəmmədhəsən  xamn  Şəkidə  öz  hakimiyyətini  bərpa 
etmək  üçün  Mustafa  xana  müraciət  etməsi  sonuncuya  bu  məsoləyo 
müdaxilə  etmək  üçün  şərait  yaratdı.  Səlim  xan  Mustafa  xanın  üstün 
qüvvələrinə  müqavimət  göstərə  bilməyib  Qarabağa  qaçmağa  məcbur 
oldu [33,  s.61  ].
Məhəmmədhəsən  xan  İbrahimxəlilxəlil  xanın  qardaşı  oğlu 
Məhəmməd  bəyi  öz  yamna  dəvət  edib  bildirdi:  «Mən  bir  kor  kişiyəm, 
Mustafa  xanm  hökmündən  cana  golmişəm.  Gəl,  qızımı  sənə  verim, 
mənim yammda qal.  Şəki vilayətinin hökumətini öz əlinə al» [59,s. 130  ].
Məhəmməd  bəy  bu  sözlərə  aldamb  Məhəmmodhəsən  xamn 
yanına  getdi.  Ancaq  sonuncu  dərhal  Məhəmməd  bəyi  həbs  etdi,  qaıı
181

düşməni  Mııstafa  xana  verdi.  Mustafa  xan  Məhəmməd  bəyi  qətlə 
yetirdi [59, s.131  ].
XVIII  əsrin sonu  - XIX  əsrin əwəllərində  Azərbaycanda  olduqca 
mürəkkəb  siyasi  şərait  yaranmışdı.  Ölkə,  əwəllər  olduğu  kimi,  yenə  də 
dağıruq  vəziyyətdə  qalmaqda  davam  edirdi.  Ayrı-ayrı  xanların 
Azərbaycan  torpaqlarım  vahid  dövlətdə  birləşdirmək  cəhdləri  iilasa 
uğramışdı.  Torpaq və sərvətlərini artırmaq uğrunda  bir-birləri ilə daimi 
müharibələr aparan feodal hakimlər özlərinin şəxsi mənafelərini vətənin 
ümumi  mənafeyindən  üstün  tuturdular.  Bu  isə  ölkə  üçün  olduqca  ağır 
nəticələrə gətirib  çıxarırdı.  Ağa  Məhəmməd  şah  Qacarm  ordusunun və 
V.Zubovun  başçıhq  etdiyi  rus  ordusunun  yürüşləri  Azərbaycam  var- 
yoxdan  çıxarmış,  onun  hərbi  qüdrətini  daha  da  zəiflətmişdi.  Bu  yü- 
rüşlərin  hər  ikisi  son  nəticədə  iflasa  uğrasalar  da Azərbaycanm Rusiya 
və  İran  tərəfındən  işğalı  təhlükəsi  nəinki  sovuşmamış,  əksinə,  daha  da 
güclənmişdi.
Bu  dövrdə  Qarabağ  xanlığında  daha  ağır vəziyyət  hökm  sürürdü. 
Ağa  Məhəmməd  şahm  hücumları  nəticəsində  bu  xanlıq  daha  çox 
dağmtılara  məruz  qalmışdı.  Ağa  Məhəmməd  şahm  ölümündən  sonra 
İranda  hakimiyyət  başına  gəlmiş  Fətəli  şah  ilk  növbədə  Qarabağ 
xanığmı  ələ  keçirməyə  can  atırdı.  Şah  sərkərdəsi  Pirqulu  xan  Qacarın 
oıdusu  İrəvan  qalasmda  möhkəmləndikdən  sonra  Qarabağ  xanlığı 
üzərinə hücum etmək üçün hazırlıq işlərinə başlamışdı.  İbrahimxəlilxəlil 
xan  öz  qızım  Fətəli  şaha  ərə  verməklə  və  oğlunu  onun  yamna 
göndərməklə  vəziyyəti  bir  qədər  yumşaltmağa  nail  osa  da,  İranın 
Qarabağ xanlığmı  işğal etməsi təhlükəsini tam am ib  aradan qaldırmağa 
nail ola bilməmişdi.
Eyni  zamanda  rus  sarayı  Azərbaycandakı  azsaylı  xristianları 
əwəlkitək  dayaq  hesab  edərək  himayə  etməkdə  davam  edirdi.  I  Pavel 
1799-cu  il  9  may  tarixi  fərmam  ilə  Arqutinskini  birinci  dərəcəli 
Müqəddəs  Anna  ordeni  ilə  təltif  etdi.  Vərəndə  məliki  Cəmşid 
Şahnəzərov  və  Cülüstan  məlikinin  qardaşı  oğlu 
Firidun  Bəylərov 
Peterburqa 
gələrək 
imperatordan 
Qarabağ 
vilayətini 
Rusiya 
himayəsinə  götürməsini,  yaxud  məliklərin  təbəələrini  məskunlaşdırmaq 
üçün  Yekaterinoqrad  ətrafında  yer  ayırıb  onlarm  köçürülməsini  təmin 
etmək  məqsədi  ilə  qoşun  göndərsin,  yaxud  da  «Coriyə  qədər  uzanan 
Qazax  torpağmı  onlara vermək  haqqında Gülüstan  çarma»  göstəriş 
versin.  I  Pavel  bu  məsəbyə  baxıb  1799-cu  il  iyun  aymın  2-də  xüsusi 
fərman verdi.  Həmin  fərmana  görə  Qarabağ  xristianlarma  ətrafı  deyil,
o  zaman  Kartli-Kaxetiya  çarlığımn  tabeçiliyində  olan  Qazax 
torpaqlarmı  ayırdı  [196,  s.200-201  ].Ancaq  Qarabağ  xristianlarınm 
köçürülməsi işi gerçəkləşdirilmədi.
182
1801-ci ildə taxta çıxmış yeni rus çarı I Aleksandr Cənubi Qafqazı 
qəti  olaraq  zəbt  etmək  siyasəti  götürdü.  İ.Aleksandr  1801-ci  il 
sentyabrın  12-də  Kartli-Kaxetiya  çarlığmın  ləğv  edilməsi  və  onun 
torpaqlarmm Rusiyaya  birləşdirilməsi  haqqmda  fərman verdi.  Əslində 
bu  akt  həm  də  Azərbaycan  torpaqlarmm  Rusiya  tərəfmdən  işğalımn 
başlanğıcı  oldu.  Gürcüstanla  birlikdə  Azərbaycanm  Qazax,  Borçalı, 
Şəmşəddil,  Pəmbək  və  Şuragöl  sultanlıqları  da  Rusiyamn  tərkibinə 
qatıldılar.
Şərqi Gürcüstanı əb  keçirən Rusya onun ərazisindən Azərbaycan 
torpaqlarım  işğal  etmək  üçün  dayaq  məntəqəsi  kimi  ismtiıfadə  etməyə 
başladı. 
Rusiya 
hökumətinin 
işğalçılıq 
planlarınm 
həyata 
keçirilməsində  1802-ci il  sentyabrm  11-də  Qafqazdakı  rus  qoşunlarımn 
komandanı  təyin  edilmiş  mənşəcə  gürcü  olan  P.D.Sisiyanov  xüsusilə 
böyük  canfəşanlıq  göstərirdi.  1803-cü  ilin  yazmda  rus  ordusu  Car- 
Balakənə  soxuldu  və  öz  azadlığı  uğrunda  mübarizəyə  qalxan  yerli 
əhaliyə amansız divan tutdu [89.2,sən  1390-1392, s.688 ].  Gəncəli Cavad 
xan Sisianovun  tabe  olmaq  təklifini  rədd etdi.  1803-cü  il  dekabrm  3-də 
* rus  qoşünları  Cəncə  qalasmı  mühasirəyə  aldılar.  Sisianov  dəfələrlə 
Cavad  xana  aman  vəd  edib  təslim  olmasmı  təklif  etdisə  də  heç  bir 
faydası olmadı.  1804-cü ü yanvarın 2-dən 3-nə keçən gecə rus qoşunları 
iki  dəstəyə  bölünüb  general  Portnyaqin  və  polkovnik  Karyaginin 
komandanlığı altmda qalaya həlledici həmləyə keçdilər.  Topun üstündə 
oturmuş  Cavad  xan  qəhrəmanlıqla  müdalıə  olunurdu.  Kapitan 
Kolovski  xanı  öldürdü.  Lakin  gəncəlüər  də  dərhal  kapitanı  öldürdübr 
[182.1,  s.315  ].Ruslar  şəhər daxil  olub hətta  xeyli miqdarda dinc  sakini 
beb qətlə yetirdüər.  1804-cü ilin yanvarmda rus ordusu Gəncə xanlığmı 
da işğal etdi və bununla da Qarabağ xanlığma lap yaxmlaşdı.
Gəncəni  işğal  edən  kimi  P.Sisianov  Azərbaycamn  şimal 
xanlarına,  o  cümlədən  Qarabağ  xanma  hədələyici  məktublar  göndərib 
Rusiya hakimiyyətini qəbul etmələrini təbb etdi.  İbrahimxəlilxəlil  xana 
göndərilən  8  yanvar  1804-cü  il  tarixli  məktubda  rus  komandanı  onu 
qazandığı  qələbə  münasibətilə  təbrik  etmədiyinə  görə  xanı  təhqiramiz 
şəkildə qmayır «zəifin güclüyə tabe  olması»  kimi ümumi prinsipə riayət 
edərək  öz  etibarlı  nümayəndəsini,  yaxud  oğlanlarından  birini  Rusiya 
himayəsinə  qəbul  şərtlərini  razılaşdırmaq  üçün  göndərəcəyinə  ümid 
etdiyini  bildirirdi  [89.2,sən.l416,s.688  ]..  Sisianov  işarə  edirdi  ki,  əgər 
İbrahimxəlilxəlil  xan  xoşluqla  Rusiya  təbəəliyini  qəbul  etməsə  Cavad 
xanın aqibətinə tuş gələ bilər.
İbrahimxəlilxəlil  xan  öz  nümayəndəsini  Sisianovun  yanma 
göndərsə  də  nümayəndəyə  hər  hansı  sənədə  imza  atmaq  və  möhür 
basmaq  səlahiyyəti  vermədi.  Bundan  narazı  qalan  komandan  birbaşa
183

hədələrə  keçdi.  4  fevral  1804-cü  il  tarixli  məktubunda  o,  yazırdı:  «Siz 
Cavad  xan  kimi  bu  fars  siyasətinizə  görə  cavab verəcəksiniz.  Nə  qədər 
ki,  mən  Gəncə  ətrafmda  durmuşdum,  siz  ağacdakı  yarpaq  kimi 
əsirdiniz və  belə cavab verməzdiniz,  mən Gəncəyə gəlmədən siz qorxaq 
dovşan və yaltaq tülkü kimi  Şəmşəddil mouravı Andronikovun yanına 
adam  göndərmişdiniz,  o  zaman siz  indiki kimi  məni uzaqda sayıb  belə 
danışmağa  cürət  etməzdiniz.  Mənə  inamn  ki,  elə  Gəncə  qoşunları 
[Gəncədə  qərarlaşmış  rus  qoşunları  nəzərdə  tutulurdu  -   T.M.  ].  Sizi 
tamamilə  darmadağın  etmək  üçün  kifayətdir;  mənə  inanın  ki,  sizin 
qalanın  alınmazlığı  rus  qoşunları  üçün  yüngül  olacaqdır»  [89.2  sən. 
1417, s.696].  .
Hədələrlə İbrahimxəlilxəlil xanm dəyanətinin sarsılmadığım görən 
Sisianov,  Qarabağ  xanlığmm  hərbi  gücünün  Gəncə  xanlığının  hərbi 
gücündən  çox  olmasmı  və  Şuşam  almağm  çətinliyini  göz  önünə 
gətirərək danışıq tərzini  dəyişməli oldu.  Sonrakı məktublarmda əvvəlki 
kimi  hədələr  yox  idi.  Onun  «keçmiş  günahlarınm  bağışlandığım» 
bildirir,  gələcəkdə Rusiyaya  sədaqətli olmasma  and  içməsi,  Şuşaya rus 
hərbi dəstəsinin buraxılması, öz böyük oğlunu girov verməsi, təbəə kimi# 
ildə  10  min  əsrəfi  bac  ödəməsi  şərtləri  ilə  Rusiya  imperiyasınm 
təbəəliyinə  qəbul  olunacağını  bildirirdi  [89.2,  1420,  s.197  ]..  Bu  halda 
imperatorun  xanı  və  onun  varislərinin  xanı  taxtında  qalacaqlarına  tə- 
minat verəcəyi bildirilirdi.
Kartli-Kaxetiya çarlığmın Rusiyaya birləşdirilməsi və rus  ordu- 
sunun  Azərbaycan  ərazisində  apardığı  işğalçı  müharibələr  Qacar  sa- 
rayını  narahat etməyə bilməzdi.  Elə bu  səbəbdən də şahm fovqəladə sə- 
firi  Yaqub  bəy  1804-cü  ilin  may  ayında  öz  hökuməti  adından  general 
Sisiyanova  ultimatum  verərək  rus  qoşunlarınm  qəti  olaraq  Azər- 
baycandan  və  Gürcüstandan  çıxarılmasmı  tələb  etdi  [137,  s.89  ].  Bu 
tələbə rədd cavabı  alan şah  1804-cü ilin iyun aymda Rusyaya müharibə 
elan  etdi.  Bununla  da  1813-cü  ilə  qədər  davam  etmiş  I  Rusiya-İran 
müharibəsi başlandı.
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  müharibənin  ilk  əməliyyatları  rus 
qoşunları  üçün  uğursuzluqla  nəticələndi.  Belə  ki,  rus  komandanlığı 
mühüm  strateji  əhəmiyyəti  olan  İrəvan  qalasmın  ələ  keçirilməsinə 
böyük əhəmiyyət verirdi.  Elə buna görə də  1804-cü ilin iyununda İrəvan 
üzərinə təşkil edilən yürüşə xeyli qüvvə səfərbər edilmişdi [89.2 sən.1226, 
s.613-614 ]..  Yürüşün əvvəllərində ruslar  müuəyyən uğur qazansalar da, 
nəinki  öz  məqsədlərinə  nail  ola  bilmədibr,  əksinə,  çox  ağır  vəziyyətə 
düşdübr.  Mirzə  Adıgözəl  bəy  yazır  ki,  iranlılar  rusların  gediş-gəliş 
yollarını  elə  kəsmişdilər  ki,  Rusiya  qoşununun  çarəsi  hər  tərəfdən
184
kəsilmişdi  [58,  s.69  ].  Xeyli  itki  verən  rus  ordusu  yürüşü  yarımçıq 
dayandırıb geri çəkilməyə məcbur oldu.
İrəvan  yürüşündə  uğursuzluğa  düçar  olan  Sisiyanov  bundan 
sonra  əsas  diqqati  Qarabağ  xanlığının  ələ  keçirilməsinə  yönəltdi. 
Beblikb,  Qarabağ  xanlığı  bir  tərəfdən  Rusiyanın,  digər  tərəfdən  isə 
Qacarlar  dövbtinin  hücum  hədəfınə  çevrildi.  Sisiyanov  Gəncəni  ələ 
keçirdikdən  sonra  mayor  Lisaneviçi  İbrahimxəlilxəlil  xamn  yanına 
göndərərək  ondan  və  bir  sıra  Azərbaycan  xanlarından  Rusiyanın 
himayəsinə keçmələrini tələb etdi.  Mir  Mehdi Xəzani yazır ki, Sisianov 
Gəncədən 
mayor 
Starikovu 
İbrahimxəlilxəlil 
xanm 
yanına 
göndərmişdi.  Xan  onu  böyük  ehtiramla  qəbul  edib  Rusiyaya  sədaqətli 
olacağmı vəd edərək geri yola salmışdı [56, s.158 ].
Əhməd  bəy  Cavanşir  yazır  ki,  belə  bir  şəraitdə  Qarabağ 
xanlığında  ruslara  rəğbət  bəsləyən  Məhəmmədhəsən  ağanın  dəstəsi 
üstün  gəldi.  Fətəli  şah  İbrahimxəlilxəlil  xanla  qohumluğuna  görə,  həm 
də  onunla  münasibətbri  kəskinləşdirməmək  üçün  Şuşanı  açıq  hərbi 
müdaxilə  yolu  ilə  almağa  cəsarət  etmirdi.  Buna  görə  İbrahimxəlilxəlil 
xanın  onun  xidmətində  olan  oğlu  Əbülfət  ağanın  əli  ilə  fıtnə  törədib 
Şuşa  qalasınə  ələ  keçirtməkdə  təşəbbüs  göstərdi.  Sisianova  qarşı 
yürüşdən  qayıdarkən  şah  Əbülfət  xanı  güclü  qoşun  dəstəsi  ilə  Şimali 
Azərbaycanda  saxladı  ki,  o,  Qarabağ  xanlığmın  ona  irsən  çatan 
hissəsini  ələ  keçirtsin,  şərait  olarsa,  həm  də  Zəngəzurun  bir  hissəsini 
tutsun [23, s.182 ]..
Əbülfət ağa xanm Məhəmmədhəsən ağa və başqaları ilə birlikdə 
Tuğ  kəndində  olmasından  xəbər  tutub,  onları  həbs  etməyə  cəhd 
göstərdi.  Lakin  Mehdiqulu  ağa  və  Xanlar  ağa  Əbülfət  ağanın 
hücumundan  az  əvvəl  güclü  süvari  dəstəbri  ilə  Tuğa  gəlmişdibr.  Buna 
görə  Əbülfət  ağa  güclü  müqavimətə  rast  gəldi,  bir  qədər  tərəfdarı  ilə 
Arazın o  tayına  qaça  bildi.  Onun  silah-sursatı  isə  qalibbrin əlino keçdi 
[89.2, sən.  1417, s.696]..
İbrahimxəlilxəlil  xanın  general  Sisiyanovla  əlaqələr  yaratması 
və  Qarabağ  xanlığmm  Rusiyanm  hakimiyyəti  altma  keçməsi  üçün 
danışıqlara  başlaması  şah  saraymda  ciddi  narahatlıq  yaratdı.  Şah 
hökuməti  Qarabağ  xanlığmm  Rusiyanm  himayəsi  altma  keçməsinin 
qarşısım  almağa  çalışırdı.  İbrahimxəlilxəlil  xanın  Tehranda  girov 
sifətib  yaşayan  oğlu  Əbülfət  ağa  5  miıı  nəfərlik  dəstə  ib   Qarabağa 
göndərildi.  Əbülfət  ağa  özü  ilə  həm  də  şahm  İbrahimxəlilxəlil  xana 
məktubunu  gəlirmişdi  [59,  s.133  ]..  Məktubda  İbrahimxəlilxəlil  xana 
təklif edirdi ki, Əbülfət ağanın başçılıq etdiyi İran qoşunu daimi olaraq 
Qarabağda  saxlanmalı  və  onun razılığı  olmadan xanlıqda heç  bir ciddi 
addımlar  atılmamalıdır.  Fatəli  şah  Qarabağ  ərazisində  öz  qoşunlarım 
yerləşdirməklə  xanlığın  Rusiyamn  hakimiyyəti  altına  keçməsinin 
qarşısım almaq istəyirdi.
185