AZƏrbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu

AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ELMLƏR AKADEMĠYASI 
FOLKLOR ĠNSTĠTUTU 
___________________________________________________ 
 
 
 
FOLKLOR 
VƏ 
YAZILI ƏDƏBĠYYAT 
 
II kitab 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
BAKI 2017 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
2 
 
 
 
 
ELMĠ REDAKTORU:  Muxtar KAZIMOĞLU 
 
 
 
 
AMEA-nın həqiqi üzvü 
 
 
TƏRTĠBÇĠLƏR:  
Kamran ƏLĠYEV 
AMEA-nın müxbir üzvü, 
Əməkdar elm xadimi 
 
Fidan QASIMOVA 
 
 
 
 
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 
 
 
 
 
Folklor  və  yazılı  ədəbiyyat,  II  kitab. Bakı,  “Elm və təhsil”, 
2017, 224 səh. 
 
Kitabdakı  məqalələr  AMEA Folklor  Ġnstitutunun “Folklor  və  yazılı 
ədəbiyyat”  Ģöbəsində  Əməkdar  elm  xadimi,  AMEA-nın  müxbir  üzvü 
Kamran Ġmran oğlu Əliyevin rəhbərliyi ilə hazırlanmıĢdır. 
 
 
folklor.az 
 
F
 3202050000 
Qrifli nəĢr 
    098 – 2017 
 
 © Folklor Ġnstitutu, 2017. 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
3 
 
 
ATALAR SÖZLƏRĠ VƏ AFORĠZMLƏR  
 
Kamran ƏLĠYEV 
AMEA-nın müxbir üzvü, 
Əməkdar elm xadimi, 
AMEA Folklor İnstitutunun  
“Folklor və yazılı ədəbiyyat” 
şöbəsinin müdiri 
 
 
ġifahi  və  yazılı  ədəbiyyatın  bir-biri  ilə  təması  müxtəlif 
dövrlərdə  özünəməxsus  Ģəkildə  təzahür  edir  və  müxtəlif  istiqa-
mətlərdə  özünü  göstərir.  Bu  təmas  heç  vaxt  formal  əlamətlərə 
əsaslanmır, əksinə burada məzmun və məna yaxınlığı həmiĢə üs-
tünlük qazanır. ġübhə yoxdur ki, Ģifahi və yazılı ədəbiyyat nümu-
nələrinin  bir-birinə  yaxınlaĢmasında  yazıçı  və  Ģairlərə  aid  olan 
subyektiv amillər də  az rol oynamır.  Hər halda bu yaxınlaĢmalar 
mədəniyyətin inkiĢafının təkan nöqtələrindən hesab edilə bilər. 
ġifahi  və  yazılı  ədəbiyyatın  bir-birinə  yaxınlaĢması  daha 
bariz  Ģəkildə  dastan  və  roman  yaradıcılığında  özünü  göstərir. 
Həm  də  bu  göstəricinin  kifayət  qədər  qədim  tarixi  vardır. 
N.Gəncəvinin  “Xosrov  və  ġirin”,  “Leyli  və  Məcnun”,  “Ġsgən-
dərnamə”  kimi  epik  ədəbiyyat  nümunələrinin  dastan  yaradıcılı-
ğını xatırlatması təsadüfi deyil. Bu faktlar onu göstərir ki, dastan 
yaradıcılığında  xalq  geniĢ  epik  lövhələr  vasitəsilə  öz  arzu  və 
istəklərini  ifadə  etdiyi  kimi  N.Gəncəvi,  yaxud  sonralar  roman 
yaradıcılığı  ilə  məĢğul  olan  sənətkarlar  da  öz  əsərlərində  xalqa 
söykənərək  cəmiyyət  həyatı  ilə  bağlı  olan  qəhrəmanların  yara-
dılmasına  daha  böyük  üstünlük  vermiĢlər.  Hər  halda  zəngin 
təhkiyə  formasına və geniĢ planlı süjetlərə malik epos və roman 
bir-birini tamamlayan janrlardır. 
Bu fikirləri Ģifahi  və  yazılı  ədəbiyyatın digər  janrları haq-
qıda da söyləmək olar. Amma baĢqa bir məsələ var ki, Ģifahi və 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
4 
 
yazılı ədəbiyyatın janrdaxili əlaqələri də mövcuddur. Bunlar isə 
müxtəlif məzmun və müxtəlif çalarlarda özünü göstərir. Janrda-
xili  əlaqələr  kimi  atalar  sözləri  və  aforizmləri  nümunə  göstər-
mək olar. Atalar sözləri xalq, aforizmlər isə ayrı-ayrı sənətkarlar 
tərəfindən  yaradılan  bədii  nümunələrdir  ki,  onlar  arasında  sıx 
əlaqə və bağlılıq vardır.  
Atalar sözləri və aforizmlərin bir-biri ilə əlaqəsi Ģair və ya-
zıçıların atalar sözlərinə marağından baĢlayır. Atalar sözlərindən 
istifadə  sənətkarın  xalqa  arxalanmaq  istəyinin  nəticəsidir.  Bu 
istək iki formada özünü göstərir: birincisi, atalar sözləri sənətka-
rın ifadə etmək istədiyi fikrin və ideyanın daha qabarıq formada 
təqdiminə  yardımçı  olur;  ikincisi,  sənətkarlar  özləri  atalar  söz-
lərinə ekvivalent olan aforizmlər yaradırlar. 
Səməd  Vurğunun  “Komsomol  poeması”nın  “QıĢ  gecəsi” 
adlanan birinci hissəsində son dərəcə maraqlı bir məqam vardır. 
Orada nəql olunur ki, ayazlı-Ģaxtalı  bir qıĢ axĢamı  yeddi  yoldaĢ 
olub  yola çıxan cavanlar xəstəhal ġahsuvarın  vəziyyətini görüb 
dayanır  və  od  qalayırlar.  Odun  istisi  ġahsuvarın  halını  xeyli 
yaxĢılaĢdırır. Bu zaman kənardan bir atlı  yaxınlaĢır. Həmin anı 
Ģair belə təsvir edir: 
Uzaqdan birisi - rüzgar qanadlı, 
Gəlir baĢ götürüb iĢığa doğru. 
Dedik, kim olmalı bu vaxtsız atlı? 
O bəlkə quldurdu, bəlkə də oğru! 
Hər halda ehtiyat gərəkdir - deyə, 
Bəxtiyar tüfəngi doldurub qalxdı, 
Zilləyib gözünü bir az da baxdı. 
O, ilk gülləsini boĢaltdı göyə, 
Hər halda ehtiyat gərəkdir – deyə. (4,s.8) 
Bu kiçik parçada “Hər halda ehtiyat gərəkdir – deyə” mis-
rası,  daha  geniĢ  mənada  isə  Bəxtiyarın  söylədiyi  fikir  iki  dəfə 
təkrar  edilir.  Bunun  birinci  səbəbi  cavanların  düĢdüyü  Ģəraitlə, 
yəni  gərgin  vəziyyətlə  əlaqədardır.  Ġkincisi  daha  mühümdür  və 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
5 
 
bu da ondan ibarətdir ki, həmin gənclər əqidə adamlarıdır. Əqidə 
adamı olmaq isə qarĢıya qoyulmuĢ məqsədin uğurla reallaĢması 
istəyinə  çatmaq  deməkdir.  Bu  halda  xalqa  güvənmək,  xalq  tə-
fəkkürünə  sığınmaq  onları  qələbəyə  aparan  əsas  mənbələrdən 
biridir. Ona görə də “Hər halda ehtiyat gərəkdir” ifadəsi xalqda 
tez-tez  iĢlənən  “Ehtiyat  igidin  yaraĢığıdır”  atalar  sözünün  bir-
baĢa özü də olmasa bənzəridir. 
Poemada  təsvir  edilən  sonrakı  hadisələrdən  bəlli  olur  ki, 
Bəxtiyarın dəstəsi ilə Gəray bəyin dəstəsi qarĢı-qarĢıya gəlir. Bu 
qarĢılaĢma sakit ötüĢmür və atıĢma ilə nəticələnir. AtıĢmada isə 
ağır vəziyyətdə olan ġahsuvar atıĢmanın sona qədər davam etdi-
rilməsini öz dostlarından xahiĢ edir və ölür. AtıĢmanın gediĢində 
Cəlal Gəray bəyi qolundan yaralayır və Gəray bəy öz dəstəsi ilə 
geri çəkilir. Bu hadisə Gəray bəyi çox hiddətləndirir və öz daxi-
lində bunun əvəzini çıxacağını qərarlaĢdırır. Gəray bəy bu acığın 
hələ  ürəyindən çıxmadığı  bir vaxtda həmin qərarla da Kür qıra-
ğına gəlir, orada Bəhmənlə rastlaĢır. Bəhmənlə Gəray bəyin di-
aloqu  Gəray  bəyin  xarakterini,  düĢüncə  tərzini  ətraflı  Ģəkildə 
izah  etməyə  də  imkan  açır.  Onun  nə  qədər  əzazil  bir  insan  ol-
masının, qəlbinin kin-küdurətlə dolmasının Ģahidi oluruq: 
– Vay, səni xoĢ gördük, haradan belə? 
Bu namərd vətənə... Bu namərd elə 
Yenəmi üz qoyub, salam verirsən? 
– Haqlısan, ay Bəhmən, sözlərində sən 
Fəqət nə etmək ki, belədir insan, 
Əziz dostlarına küsər bir zaman, 
Sonradan qövr eylər əski yaralar... 
– Yoxsa, bu gəlməkdə bir fikrinmi var? 
– Onsuz olurmu heç... Vardır, Ģübhəsiz... 
Bu el, bu güzəran, bu mən, bu da siz, 
Gəlin köməkləĢək görək nə olur? 
Axtaran dünyada hər haqqı bulur – 
DemiĢlər babalar, 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
6 
 
– Bu doğru, lakin 
Bir az hövsələniz olmasa sakin 
Yenə də günahsız qanlar axacaq, 
Burax bur tərsliyi, gəl Allaha bax! (4, s.14) 
Bu parçada Gəray bəyin dilindən söylənmiĢ “Axtaran dün-
yada hər haqqı bulur” fikri xalq içərisində geniĢ yayılmıĢ “Axta-
ran tapar” atalar sözünün azca dəyiĢilmiĢ variantıdır. Amma bir 
qəribəlik də özünü göstərməkdədir. Bu da ondan ibarətdir ki, el 
arasında iĢlənən “Axtaran tapar” atalar sözü öz müsbət yükü ilə 
daha  əhəmiyyətlidir.  “Komsomol  poeması”nda  isə  Gəray  bəyin 
dilindən çıxan “Axtaran dünyada hər haqqı bulur” fikri xoĢ niy-
yəti  ifadə  eləmir.  Çünki  Gəray  bəy  qan  və  ölüm  arxasınca  gəl-
miĢdir. Bu halda belə bir cəhət də sübut olunur ki, xalqda yaĢa-
yan və əsrlər boyu qorunan atalar sözləri müxtəlif vəziyyətlərdə, 
müxtəlif aspektlərdə iĢlədilə bilər. 
Bədii  ədəbiyyatda  atalar  sözlərindən  istifadə,  müəyyən 
məqamlarda onlardan bəhrələnmək hər bir sənətkar üçün özünə-
məxsus səciyyə daĢıyır. Bu özünəməxsusluq  sənətkarın  məqsəd 
və  məramından  asılı  olduğu  kimi  bədii  inikas  üsulu,  obrazların 
xarakteri, müəllifin ifadə etmək istədiyi ideya ilə də sıx bağlıdır. 
Əlavə edək ki, sənətkarların mənsub olduğu bədii metod, yaxud 
aid  olduqları  ədəbi  cərəyan  da  folklordan  bəhrələnmədə  fərqli 
rol  oynaya  bilər.  Bu  mənada  Azərbaycan  romantizminin  gör-
kəmli  nümayəndələrindən  olan  Hüseyn  Cavidin  yaradıcılığında 
həmin bəhrələnmə spesifik səciyyə daĢıyır. 
H.Cavid  yaradıcılığında  bir  çox  sənətkarlarda olduğu  kimi 
atalar  sözlərindən  istifadə  onun  mahiyyətinin  olduğu kimi  qəbul 
edilməsi anlamına gəlir. Yəni romantik Ģair ya öz fikrini qüvvət-
ləndirmək, ya obrazın xarakterinin tam açılmasına nail olmaq, ya 
da inikas üsulunu qabartmaq üçün atalar sözlərinin məna və ma-
hiyyətinə  güvənc  yeri  kimi  baxır.  Nümunə  üçün  qeyd  edək  ki, 
xalq arasında “Qılınc yarası sağalar, söz yarası sağalmaz” kimi il-
lərin  sınağından  uğurla  çıxmıĢ  bir  atalar  sözü  dolaĢır.  Bu  atalar 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
7 
 
sözü  insanlar  arasındakı  münasibətlərə  aid  olduğuna  görə  daha 
çox yayılmıĢ və daha çox iĢlək xarakter almıĢdır. H.Cavidin “Pey-
ğəmbər” pyesində onun iĢlənmə məqamı çox maraqlıdır. Belə ki, 
pyesdəki bir səhnə Mələk-Peyğəmbər, Skelet-Peyğəmbər münasi-
bətlərinə  həsr  edilib  və  bu  səhnə  fikir  baxımından  “Peyğəmbər” 
pyesinin  ən qabarıq səhnələrindən biridir. Həmin səhnədə Mələk 
Peyğəmbərə Quranı – “altun qablı bir kitab”ı verib deyir: 
“Haqqı təbliğ üçün sənin ancaq 
Rəhbərin sənəti-kəlam olacaq” (2, s.11) 
Skelet isə Mələyin sözünü təkzib edərək bunun tam əksini 
söyləyir: 
“Ġnqilab istəyirmisən, mənə bax! 
ĠĢtə kəskin qılınc, kitabı burax” ” (2, s.11) 
Beləliklə,  tam  aydın  olur  ki,  Mələklə  Skelet  Peyğəmbərin 
düĢüncəsinə təsir göstərmək üçün cəhd göstərir və mübarizə apa-
rırlar.  Bu  mübarizə  davam  edir  və  ikinci  mərhələyə  daxil  olur. 
Həmin həlledici mərhələdə Skelet Peyğəmbərin “alnında parlayan 
yıldız” görüb onu inandırmaq istəyir ki, “dərsi-hikməti”  məndən 
almalısan. ġübhəsiz, bu hikmət dərsində Qılınc əsas mövzudur. 
Bu  anda kənardan  baxan  Mələk  sakit  dayanmır  və  yenidən 
məsələyə  müdaxilə  edir.  ġübhəsiz,  bu  müdaxilə  Skeletlə  mübari-
zənin  davamı  kimi  elə  olmalıdır  ki,  Mələk  Peyğəmbəri  inandıra 
bilsin. Bu məqamda Mələk xalq təfəkkürünə sığınır və “Qılınc ya-
rası  sağalar,  söz  yarası  sağalmaz”  deyiminə  ümid  edir.  O,  “Yox, 
qılınc  söz  qədər  deyil  kəskin”  (2,  s.12).  Bu  sözlər  sanki  göydən 
düĢmüĢ kimi olur və Mələyə elə gəlir ki, həmin sözləri eĢidəndən 
sonra  Peyğəmbər  Mələklə  razılaĢacaqdır.  Hər  halda  Mələk  xalq 
təfəkkürünə söykənməklə öz fikrində daha möhkəm dayanır.  
Hüseyn Cavidin “Xəyyam” pyesində isə skeletlərin məka-
nı olan bir məzarlıq təsvir edilir. Orada məzarçılardan biri “mə-
zardan bir əyri sümük” çıxarıb deyir: 
“Bu çürük qozbelə bax bir, bu bunaq 
Torpaq altında qozdur, sarsaq” (3, s.86) 
 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
8 
 
ġübhəsiz,  burada  xalq  içərisində  geniĢ  yayılmıĢ  bir  deyim 
yada düĢür: “Qozbeli qəbir düzəldər”. Bu atalar sözü müəyyən bir 
məsələ ətrafında həmiĢə səhv edən, yaxud dəfələrlə təkrar elədiyi 
səhvini heç vaxt düzəldə  bilməyən və  yaxud da nəyəsə  söz verib 
onu  heç  vaxt  yerinə  yetirməyən  insanlara  aiddir.  Aydındır  ki, 
həmin  atalar  sözü  barədə  müxtəlif  fikirlərin  yaranması  “Qozbeli 
qəbir düzəldər” deyiminin məcazi xarakteri ilə bağlıdır. Əgər belə 
olmayıb konkret məzmun daĢısaydı, “Qozbeli qəbir düzəldər” de-
yimi  bu  qədər  çoxĢaxəlilik  qazana  bilməzdi.  Amma  məsələnin 
mahiyyəti  bundadır  ki,  məzarçının  sümüyə  baxıĢı  ilə  atalar  sözü 
tamamilə  təzad  təĢkil  edir.  Yəni  məzarçının  rastlaĢdığı  “əyri  sü-
mük”  atalar  sözünə  nəzərən  tamamilə  düzəlməliydi.  Amma  bu-
nun  əksinə  olaraq  sümük  əyri  olaraq  qalıb.  BaĢqa  sözlə,  qozbel 
elə  qəbirdə  də  qozbeldir.  Bəs  bu  halda  H.Cavidin  sənətkar  möv-
qeyi xalq düĢüncəsinə, xalq təfəkkürünə yaddırmı? 
Bu  sualı  cavablandırmaq  üçün  məzarda  dəfn  olunan  ada-
mın xarakteri ilə tanıĢ olmaq zərurəti meydana çıxır. Pyesdə di-
gər  bir  məzarçı  əyri  sümük  sahibini  səciyyələndirərkən  onun 
“daim söz götürüb, söz gətirən” adam olması qənaətini irəli sü-
rür.  Buradan  isə  belə  bir  nəticə  alınır  ki,  “Qozbeli  qəbir  düzəl-
dər”  xalq  deyimi  tamamilə  doğrudur,  lakin  əxlaqca  naqis  olan 
qozbeli  qəbir  də  düzəldə  bilmir  və  sözün  həm  məcazi,  həm  də 
həqiqi mənasında belə qozbellərin düzəlməsi axirətə qalır.  
Dünyanın müxtəlif sənətkarları öz bədii yaradıcılıqlarında 
atalar  sözlərindən  istifadə  etməklə  yanaĢı,  həmin  məzmuna  ek-
vivalent  olan  aforizmlər  yaratmaq  təĢəbbüslərində  də  olmuĢlar. 
Bu təĢəbbüs ilk növbədə sənətkarların dünya duyumu, insanlara 
və  cəmiyyətə  öz  münasibətlərini  bildirmək  istəklərindən  və 
iddialarından irəli gəlirdi. 
Yaradıcı  sənətkar  ifadə  etdiyi,  izlədiyi  ideyanın  daha  bit-
kin çıxması və insanlara təsir göstərmək imkanına malik olması 
üçün  ümumiləĢmə  gücünə  malik  fikirlərə  daha  çox  üstünlük 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
9 
 
verirlər. Belə bir ümumiləĢmə həm sənətkar istəyinin reallaĢma-
sına Ģərait yaradır, həm də sənətə və sənətkara məhəbbət artırır. 
Üçüncü  bir cəhəti qeyd etmək  lazımdır ki,  aforizm  yarat-
maq düĢüncəsi süni xarekter daĢımamalıdır. Bu ya bədii situasi-
yanın  özündən  yaranmalıdır,  ya  da  hər  hansı  bir  obrazın  xarak-
terinə  uyğun  Ģəkildə  meydana  çıxmalıdır.  Burada  baĢqa  istiqa-
mətlər də ola bilər. Amma bir cəhət həmiĢə aydın olmalıdır: afo-
rizm yaradıcılığı təbii Ģərt və amillərə əsaslanmalıdır.  
Xalq arasında bəzən “Belə yaĢamaqdansa, ölmək yaxĢıdır” 
fikrinə  rast  gəlirik.  Bu  fikir  insanları  cəsarətə,  dəyanətə,  bütöv-
lüyə  səsləyir.  Ancaq  maraqlı  burasıdır  ki,  dünyanın  azman  sə-
nətkarları  həmin  fikrə  uyğun  aforizmlər  yaratmaqdan  da  çəkin-
məmiĢlər. Alman Ģairi Höte belə söyləyir: “Faydasız həyat vaxt-
sız  ölümə  bərabərdir”.  Həmin  fikrin  nə  vaxt,  harada,  nə  məq-
sədlə  deyilməsinə  baxmayaraq,  orada  Hötenin  həyat  haqqında 
arzuları öz ifadəsini tapmıĢdır. Höte insanları həyata ürəklə bağ-
lanmağa, faydalı iĢlərlə məĢğul olmağa çağırır və qətiyyətlə bil-
dirir ki, faydasız yaĢamaq vaxtsız ölüm deməkdir.  
Anri Barbüs isə “Ölmək dəhĢət deyil, dəhĢət yaĢamaqdır” 
mülahizəsində  həyatın  çətinlikləri  qarĢısında  dayanan  və  hətta 
çıxıĢ  yolu  tapa  bilməyən  bir  insanın  düĢüncəsini  ortaya  qoy-
muĢdur. Bu fikir sadə bir deyim yox, bəlkə də yazmağı bacaran 
sənətkar üçün bir əsərə bərabərdir.  
Bəs  böyük  romantik  sənətkar  Hüseyn  Cavid  necə  söy-
ləyir? Bu mənada onun aĢağıdakı misraları çox məĢhurdur: 
“Ölüm var ki, həyat qədər dəyərli. 
  
Həyat var ki, ölümdən də zəhərli”. 
Bu  misralar  da  H.Cavidin  həyat  təcrübəsindən  irəli  gələn 
misralardır ki, öz hikməti ilə ürəkləri yox, həm də əsrləri dolaĢ-
maq gücünə malikdir. 
Sənətkarların  gənclik  haqqında  söylədikləri  aforizmlər  də 
maraqlıdır: 
 Nizami Gəncəvi:  

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
10 
 
“Gənclik insana gözəllik verən, 
Gözəllik sönərsə, qəlb olurmu Ģən?” 
Yenə də Nizami Gəncəvi:  
“Ġstəyə gənclikdə mümkündür çatmaq, 
Qocalıq gəldimi, axtar bir bucaq”. 
Hüseyn Cavid: 
“Gənclik, əlbəttə, baĢqa nemətdir, 
Unutulmaz böyük səadətdir”.  
Əfzələddin Xaqani: 
“Gənclik bir qızıldır,ömrün əlindən 
DüĢərək torpağa yox oldu birdən. 
Tapmaq həvəsilə həmin qızılı  
Torpağı yuyuram göz yaĢıyla mən”.  
Maraqlı  cəhət ondadır  ki,  bütün  bunlar  Afrika  atalar  söz-
lərindən biri ilə səsləĢir: 
“Cavanlıqda odun yığsan, qocalıqda üĢüməzsən”. 
Xalqın  yaratdığı atalar sözləri  və sənətkarların qələmə al-
dığı aforizmlər bir-birini tamamlamaqla həyati, realist gücə ma-
likdir. Onlar öz fəlsəfi məzmunu ilə  insanın həyata və insanlara 
baxıĢının inikasıdır. 
ġifahi və yazılı ənənə arasında fərqlər olduğu kimi səciyyəvi 
yaxınlıqlar və oxĢarlıqlar da vardır. Bu, hər Ģeydən əvvəl xalq tə-
fəkkürü və həmin xalqa mənsub olan sənətkarların fərdi düĢüncəsi 
ilə  bağlıdır.  Onların  bir-birinə  təsir  imkanlarını  düĢünmək  lazım 
gəlsə,  Ģübhəsiz,  belə  bir  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  xalq  təfəkkürü 
fərdi düĢüncəyə daha çox təsir göstərir. Fərdi düĢüncə ilə meydana 
çıxan  aforizmlər  isə  atalar  sözləri  səviyyəsində  olmasa  belə  hər 
halda onların da kifayət qədər təsir imkanları da vardır.  
Atalar  sözləri  və  aforizmlərin  müqayisəsi  onların  bir-biri 
ilə əlaqəsini də aĢkarlamağa imkan verir. Faktlar göstərir ki, bir 
sənətkarın  yaradıcılığında  müĢahidə  olunan  aforizm  xalq  yad-
daĢında özünə möhkəm yer tutmuĢ atalar sözləri ilə sırf bağlıdır. 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
11 
 
Nümunə üçün qeyd edək ki, Səməd Vurğunun aĢağıdakı misra-
ları hikmətli kəlam kimi daha çox tanıĢdır: 
“Qızılı örtsə də, qara torpaqlar 
Yenə qiymətini özündə saxlar”. 
Bu misralar xalqın yaratdığı atalar sözü səviyyəsində yad-
daĢlarda qalır və həmiĢə də öz həyati gücünü qoruyub saxlayır. 
Bu misralar vasitəsilə yaxĢı və pisi fərqləndirmək, dəyəri olanla 
dəyərsizi  seçmək  asanlıqla  mümkündür.  BaĢqa  sözlə,  həmin 
misraları  bir  çox  həyat  hadisələri  fonunda  örnək  kimi  də  qəbul 
etmək olar.  
Məsələ burasındadır ki, sənətkar fərdi düĢüncədə cilalanıb. 
Bu  dil  xalq  təfəkkürü  ilə  yaranan  bəzi  atalar  sözləri  ilə  də  tam 
səsləĢir. Nümunə üçün qeyd edək ki, el arasında “Saxla samanı, 
gələr zamanı” kimi atalar sözü (1, s.563) məĢhurdur. Həmin ata-
lar sözünü Səməd Vurğuna aid misraların mənbəyi də hesab edi-
lə bilər. Ancaq unutmaq olmaz ki, həmin atalar sözü sırf saman-
la, otla bağlı atalar sözü deyil. Yəni orada bir  məcazilik vardır. 
Bu məcazilik həmin atalar sözünün həm dəyərini artırır, həm də 
uzunömürlü  edir.  Eyni  sözləri  “Saxla  gönü,  gələr  günü”  (1, 
s.563) atalar sözünə Ģamil etmək olar. “Hər parıldayan qızıl ol-
maz” (1, s.660) – bu atalar sözü isə dəyəri olanla dəyəri olmaya-
nın  müqayisəsi  əsasında  yaranıb.  Əgər  bunları  cəmiyyətə  aid 
etsək, onda belə bir qərara gəlmək olar ki, həm atalar sözlərində, 
həm  də  Səməd  Vurğunun  misralarında  qədirĢünaslıq  ideyası 
qabarıq əks olunmuĢdur. 
Səməd Vurğunun daha çox məĢhur olan baĢqa misraların-
da da atalar sözlərinin gücü vardır. Həmin misralar belədir: 
“GünəĢi örtsə də qara buludlar, 
Yenə günəĢ adlı bir qüdrəti var”. 
Əvvəlcədən  qeyd  edim  ki,  xalq  yaradıcılığında  və  yazılı 
ədəbiyyatda  GünəĢ  obrazı  daha  geniĢ  yayılmıĢ  obrazlardan 
biridir. Müəyyən mərasimlərdə, xalq həyatı ilə bağlı olan adət - 
ənənələrdə günəĢ iĢıq kimi, həyat mənbəyi kimi tez – tez təkrar-

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
12 
 
lanır. Ona görə də insanlar günəĢin qüdrətinə  inanır, onun sön-
məz, əbədi olmasına Ģübhə etmirlər. Bu baxımdan Səməd Vur-
ğunun  günəĢ  adlı  qüdrətin  həmiĢə  yaĢayacığı  barədə  düĢüncəsi 
həyati  əsaslara  malikdir.  Eyni  düĢüncəni  atalar  sözlərində  də 
arayıb tapmaq çətin deyil. Məsələn:  “Gün doğuĢundan bəllidir” 
(1,  s.468).  Yaxud:  “Gün  öz  iĢığını  heç  kəsdən  əsirgəməz”  (1, 
s.468)  həm  xalq  düĢüncəsində,  həm  də  sənətkar  təxəyyülündə 
formalaĢan  hikmətli  kəlamlar  fərdlə  xalqın  sıx  əlaqədə  olması 
faktını təsdiqləyir.  
Sənətkarların yaradıcılığında müxtəlif məqamlarda deyilən 
elə  aforizmlər  də  vardır  ki,  onlar  həm  bir  –  birini  tamamlayır, 
həm də xalq təfəkkürü ilə bağlı olduğunu nümayiĢ etdirir. Niza-
mi Gəncəvi yaradıcılığında aĢağıdakı nümunə buna sübutdur: 
“Bir inci saflığı varsa da suda 
Artıq içiləndə dərd verir su da. 
Sözün də su kimi lətafəti var 
Hər sözü az demək daha xoĢ olar”. 
Yaxud: 
“Ġncitək sözlər seç, az danıĢ, az din, 
Qoy az sözlərinlə dünya bəzənsin”. 
Tam  təsdiq  edilir  ki,  bir  sənətkarın  yaradıcılığında  müx-
təlif  məqamlarda  söylənən  bu  iki  fikir  eyni  bir  xətti  ifadə  edir. 
Belə bir xətt xalq təfəkkürünün məhsulu olan iki müxtəlif atalar 
sözündə də özünü göstərir:  
“Artıq tamah daĢ yarar, 
DaĢ qayıdar baĢ yarar” (1, s.70) 
Yaxud: 
 
   “DanıĢmaq gümüĢ olsa, danıĢmamaq qızıldır” (1, s.279) 
Atalar sözləri ilə aforizmlərin müqayisəsi baĢqa bir cəhəti də 
meydana  çıxarır.  Bu  cəhət  isə  ondan  ibarətdir  ki,  iki  müxtəlif 
dövrdə yaĢayan ayrı-ayrı sənətkarların yaratdıqları aforizmlər xalq 
təfəkkürünün məhsulu olan atalar sözləri ilə uyğun gəlir. XII əsrdə 
yaĢamıĢ Nizami Gəncəvi “Sirlər xəzinəsi” poemasında yazır: 

Folklor və yazılı ədəbiyyat 
13 
 
“Kamil palançı olsa da insan 
YaxĢıdır yarımçıq papaqçılıqdan”. 
XX əsrdə yaĢamıĢ Hüseyn Cavid də belə yazır: 
“ĠĢtə bax, axsaqlar rəqs təlim ediyor”. 
Hər  iki  sənətkar  müxtəlif  əsrlərdə  yaĢamaqlarına  baxma-
yaraq,  öz  əsərlərində  həyatın  və  insanın  dəyəri  haqqında  daha 
çox bəhs etmiĢdir. Bu sənətkarların humanizminin mahiyyəti də 
elə  bundadır.  Onların  qələmə  aldığı  həmin  aforizmlərin  müqa-
bilində atalar sözləri içərisində uyğun gələn kifayət qədər nümu-
nələr də vardır: 
“Ġgid  ölər,  adı  qalar,  müxənnətin  nəyi  qalar?”.  (1,  s.356), 
“Zər qədrini zərgər bilər” (1, s.344). “Ağ ayranı itə tökərlər, qara 
kiĢmiĢi cibə” (1, s.16). Ġnsanlar arasında geniĢ yayılmıĢ “Çörəyi 
ver çörəkçiyə, birini də üstəlik” atalar sözləri də məhz bu qəbil-
dəndir. 
Ġstər xalq tərəfindən yaradılan atalar sözləri, istərsə də ayrı 
–  ayrı  sənətkarlar  tərəfindən  qələmə  alınmıĢ  aforizmlər  xalqın 
milli sərvətidir.