ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf
etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk
isΩ onu iki qat yüksΩldir.
Ψliúir NΩvai
Giri
ú
Ԥtraf mühitin mühafizԥsi qlobal bir anlayıúdır vԥ
zamanın t
ԥlԥbi ilԥ yaranmıúdır. Tԥbiԥtԥ, onun sԥrvԥtlԥrinԥ
nizamsız v
ԥ sarsıdıcı hԥmlԥlԥr bԥúԥriyyԥti dilemma
qar
úısında qoydu. ønsan hԥm tԥbiԥtdԥn istifadԥ etmԥli,
h
ԥm dԥ onu qorumalıdır. Ԥtraf mühitin qorunması, tԥbii
s
ԥrvԥtlԥrdԥn düzgün vԥ sԥmԥrԥli istifadԥ edilmԥsi,
mümkün olanların b
ԥrpa edilmԥsi beynԥlxalq alԥmdԥ
dövl
ԥt sԥviyyԥsindԥ duran tԥdbirlԥr sırasına daxildir.
Ԥhali artımı, resursların kifayԥt etmԥmԥsi, hԥtta
tük
ԥnmԥsi amillԥri hԥyԥcan do÷urma÷a baúlayanda ԥvvԥl
buna ciddi
ԥhԥmiyyԥt verilmԥmiúdir. Lakin filosofların,
aliml
ԥrin
ԥsaslandırılmıú arqumentlԥri hamını
dü
úündürmԥyԥ baúladı.
Düzdür, tarixi baxımdan ekoloji probleml
ԥrԥ
ekskursiya ets
ԥk görԥrik ki, hԥlԥ antik dövrdԥ, hԥtta
ondan da qabaq insan c
ԥmiyyԥtlԥri tԥbiԥtԥ bu vԥ ya digԥr
c
ԥhԥtdԥn qay÷ı göstԥrmiúlԥr. Lakin bu sistemli
2
olmamı
údır. Min illԥr boyu tԥbiԥtin müvazinԥtinin
pozulmasına qar
úı görülԥn tԥdbirlԥr, ԥnԥnԥlԥr 1910-cu
ild
ԥ Cenevrԥdԥ Tԥbiԥti Mühafizԥ Cԥmiyyԥti kimi vacib bir
t
ԥúkilatın yaranması ilԥ nԥticԥlԥndi. 1913-cü ildԥ Bern
úԥhԥrindԥ tԥbiԥtin mühafizԥsi üzrԥ Birinci Beynԥlxalq
mü
úavirԥ ça÷ırıldı. Belԥliklԥ, tԥbiԥtin mühafizԥsi hԥrԥkatı
bütün dünyada sisteml
ԥúdirildi vԥ dövlԥtlԥrin nԥzarԥtinԥ
alındı. Ancaq dünyada t
ԥbiԥtin qorunması hԥm dԥ ictimai
c
ԥmiyyԥtlԥr, tԥsisatlar, qeyri-hökumԥt tԥúkilatları
t
ԥrԥfindԥn hԥyata keçirilir. Hamı baúa düúür ki, vԥziyyԥt
çox h
ԥyԥcanlıdır vԥ tԥbiԥtin qorunması hamının borcudur.
T
ԥbiԥt vԥ onun mühafizԥsi çox geniú anlayıúdır.
Amma b
ԥúԥr övladlarının bu elmin ԥn azı ümumi
anlayı
úlarından xԥbԥri olmalıdır. Ekologiya elmi
günümüzün reallı
÷ıdır. Bizԥ gündԥlik ruzimiz qԥdԥr vacib
v
ԥ xeyirlidir. Burada heç bir mübali÷ԥ yoxdur. Tԥbiidir ki,
bu z
ԥrurԥt onun daha sürԥtli inkiúafını
v
ԥ
úaxԥlԥndirilmԥsini úԥrtlԥndirir. Flora vԥ fauna ekologi-
yasının t
ԥdqiqat obyekti kimi dԥrinlԥúmԥsi, tԥkmillԥúdi-
rilm
ԥsi vԥ cԥsarԥtlԥnmԥsi bütövlükdԥ insan ekologiya-
sının xilasına yön
ԥlmiúdir.
B
ԥúԥriyyԥtin müasir yaúayıúını ekologiyasız tԥsԥvvür
etm
ԥk mümkün deyildir. Yazma÷ı, oxuma÷ı, sayma÷ı
3
bilm
ԥdԥn yaúamaq nԥ qԥdԥr çԥtindirsԥ, ekologiyanın
ԥsaslarını öyrԥnmԥdԥn dԥ yaúamaq bir o qԥdԥr çԥtindir.
H
ԥrtԥrԥfli inkiúaf etmԥk istԥyԥn insanlar ekoloji biliklԥrԥ
dair müvafiq m
ԥnbԥlԥri ardıcıl izlԥmԥli vԥ onlara tԥnqidi
yaradıcı münasib
ԥt bԥslԥmԥlidir. ønsanlar arasında ekoloji
t
ԥfԥkkürü formalaúdırmaq sahԥsindԥ geniú
i
ú
aparılmalıdır. Son ill
ԥrdԥ ekologiya elmi sahԥsindԥ geniú
bilikl
ԥrin ԥldԥ olunması ԥn tԥhlükԥli qlobal fԥlakԥtlԥrin baú
verm
ԥsinin qarúısının alınmasına,
ԥtraf mühitin
mühafiz
ԥsi istiqamԥtindԥ mühüm iúlԥrin görülmԥsinԥ
imkan yaradacaqdır.
4
1. Ekologiyanın
ԥsas anlayıúları vԥ sistemliliyi.
1.1. Ekologiyanın
ԥsas úԥrh formaları
Ekologiya -
ԥtraf mühitin tarazlı÷ını vԥ bu tarazlı÷ın
pozulmasına t
ԥsir edԥn tԥbii amillԥr vԥ antropogen (insan
f
ԥaliyyԥti) vԥ fiziki proseslԥri öyrԥnԥn elmdir.
Orqanizml
ιrin hιyat tιrzini vι orqanizmdιn yüksιk canlı
sisteml
ιri öz aralarında vι ιtraf mühitin cansız
komponentl
ιri ilι qarúılıqlı ιlaqιdι öyrιnιn elm
ekologiya adlanır. Ekologiya canlı orqanizml
ԥrin mövcud-
luq
úԥraitini, onların onları ԥhatԥ edԥn mühitlԥ qarúılıqlı
ԥlaqԥ vԥ münasibԥtlԥrini öyrԥnԥn vԥ tԥdqiq edԥn bir
elmdir.
“Ekologiya” termini iki yunan sözünd
ԥn ԥmԥlԥ
g
ԥlmiúdir: “oikos” - ev, otaq, yaúayıú yeri, vԥ “logos” -
elm, y
ԥni “ev, yaúayıú yeri haqqında elm” demԥkdir.
“Ekologiya” terminini elm
ԥ alman bioloqu Ernst Hekkel
1866-cı ild
ԥ orqanizmlԥrin ԥtraf mühitlԥ qarúılıqlı ԥlaqԥsini
öyr
ԥnԥn, biologiyanın çox vacib vԥ sԥrbԥst sahԥsi kimi
daxil etmi
údir. E. Hekkel “Orqanizmlԥrin ümumi
morfologiyası” kitabının 2-ci cildind
ԥ Ekologiyanın elm
oldu
÷unu aúa÷ıdakı kimi xarakterizԥ etmiúdir: «Ekologiya
dedikd
ԥ orqanizmlԥrin ԥtraf mühitlԥ qarúılıqlı ԥlaqԥsini
öyr
ԥnԥn ümumi elm baúa düúürük, buraya hԥm dԥ geniú
5
m
ԥnada bütün “mövcudluq úԥraiti”ni dԥ aid edirik. Onların
bir hiss
ԥsi üzvi, digԥr hissԥsi dԥ qeyri-üzvi tԥbiԥtli olur,
amma onların hamısı orqanizml
ԥrin formalaúmasında çox
böyük
ԥhԥmiyyԥt kԥsb edir”.
ɏɏ ԥsrin sonlarından etibarԥn leksikonda ekologiya
ifad
ԥsi populyarlaúma÷a baúladı. Ekologiya orqanizm
s
ԥviyyԥsindԥn yuɯarıdakı sistemlԥrin quruluúunu,
f
ԥaliyyԥtini, daha çoɯ da orqanizmlԥr arasında vԥ
orqanizm il
ԥ ԥtraf mühit, ɯüsusԥn dԥ insanla biosfer
arasındakı qar
úılıqlı münasibԥtlԥri öyrԥnԥn elmdir.
Ekologiya ümumi v
ԥ ɯüsusi bölmԥlԥrԥ ayrılır. Ümumi
ekologiya orqanizm s
ԥviyyԥsindԥn yuɯarıdakı müɯtԥlif
sisteml
ԥri, ɯüsusi ekologiya isԥ müɯtԥlif orqanizmlԥrin
ԥtraf mühitlԥ münasibԥtlԥrini tԥdqiq edir. Ekologiyanın ԥn
mühüm sah
ԥsi insan ekologiyasıdır. Ԥtraf mühitin
radioaktiv çirkl
ԥnmԥsi tԥhlükԥsinin artması biosferdԥ
radioaktiv izotopların keçm
ԥ yollarının vԥ radioaktivliyin
ekosistem
ԥ tԥsirinin öyrԥnilmԥsi dԥ çoɯ vacib sahԥ
sayılır. Bel
ԥ sahԥlԥr onlarcadır. Ekologiya tԥbii
ehtiyyatlardan istifad
ԥ, onları mühafizԥ etmԥk vԥ
insanların rahat ya
úaması üçün münasib, ԥlveriúli
v
ԥziyyԥtdԥ saɯlamaq tԥdbirlԥri ilԥ ardıcıl mԥú÷ul
olmalıdır. Müasir dövrd
ԥ ekologiya çox geniú sualları
6
ԥhatԥ edir, sosial, texniki vԥ humanitar elmlԥrlԥ ԥlaqԥdԥ
olur. Ekologiyaya planetd
ԥ yaúayan bütün insanlar üçün
böyük praktiki
ԥhԥmiyyԥt kԥsb edԥn vԥ sürԥtlԥ inkiúaf
ed
ԥn universal, fundamental, kompleks elm kimi baxılır.
Bu terminin bir neç
ԥ müxtԥlif úԥrh formaları mövcuddur:
- ekologiya - biologiya elml
ԥrindԥn biri olub, canlı
sisteml
ԥri vԥ onların yaúayıú mühiti ilԥ qarúılıqlı tԥsirini
öyr
ԥnir;
- ekologiya – t
ԥbiԥt vԥ onun cԥmiyyԥt ilԥ qarúılıqlı
ԥlaqԥsinԥ hԥsr olunan, tԥbii vԥ ictimai elmlԥrin
d
ԥlillԥrindԥn sintez olunan kompleks bir elmdir;
- ekologiya – orqanizml
ԥr, biosistem vԥ mühit
arasındakı qar
úılıqlı ԥlaqԥ problemlԥrinin tԥdqiqinԥ xüsusi
ümumi elmi yana
úmadır (ekoloji yanaúma);
- ekologiya – t
ԥbiԥtlԥ insan arasında qarúılıqlı
ԥlaqԥnin elmi vԥ praktiki problemlԥrinin cԥmidir (ekoloji
probleml
ԥr).
1.2. Ümumi ekologiyanın qurulu
úu
Ümumi ekologiyada ad
ԥtԥn bir-birlԥri ilԥ qarúılıqlı
ԥlaqԥdԥ olan bir neçԥ bölmԥlԥri ayırmaq olar ki, onlara da
b
ԥzԥn ayrıca fԥnn kimi baxırlar (cԥdvԥl 1.1).
7
C
ԥdvԥl 1.1
“Ümumi ekologiyanın” qurulu
úu
Ekologiyanı
n bölm
ԥlԥri
M
ԥzmunu
Faktorial
ekologiya
Mühit faktorları v
ԥ onların orqanizmlԥrԥ
t
ԥsir qanunauy÷unluqlarını öyrԥnԥn
elmdir.
Orqanizml
ԥrin
ekologiyası v
ԥ
ya
autekologiya
Ayrı-ayrı orqanizml
ԥr vԥ mühit amillԥri
v
ԥ ya yaúayıú mühiti arasındakı
qar
úılıqlı ԥlaqԥ.
Populyasiyanın
ekologiyası v
ԥ
ya
demekologiya
Eyni növ orqanizml
ԥr (populyasiya
h
ԥddindԥ) vԥ yaúayıú mühiti arasında
qar
úılıqlı
ԥlaqԥ. Populyasiyanın
mövcudlu
÷unun ekoloji qanunauy÷un-
luqları.
Ekosistem
haqqında elm
v
ԥ ya
sinekologiya
Müxt
ԥlif növ orqanizmlԥr (biosenozlar
h
ԥddindԥ) vԥ onların yaúayıú mühiti
arasındakı qar
úılıqlı ԥlaqԥni bütövlükdԥ
öyr
ԥnԥn elm. Biosenozların növlԥrarası
münasib
ԥtlԥrinin ekologiyası.
Biosfer
haqqında elm
(qlobal
ekologiya)
Yer qabı
÷ının yaradılması (atmosfer,
hidrosfer, litosfer) v
ԥ onun fԥaliyyԥtindԥ
canlı orqanizml
ԥrin (canlı maddԥ) vԥ
onların h
ԥyat fԥaliyyԥti mԥhsullarının
rolu.
Bu bölm
ԥlԥr:mühit faktorları vԥ onların orqanizmlԥrԥ
t
ԥsir qanunauy÷unluqlarını öyrԥnԥn elm (faktorial
ekologiya); qar
úılıqlı ԥlaqԥdԥ olan ayrı-ayrı orqanizmlԥr
v
ԥ mühit sԥviyyԥsindԥ olan ekologiya (orqanizmlԥr
8
ekologiyası v
ԥ ya autekologiya); qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ olan
v
ԥ eyni növԥ
m
ԥnsub orqanizmlԥrin nisbԥtԥn
xüsusil
ԥúmiú qruplarının ekologiyası (populyasiyalar vԥ
ya demoqrafiya (
ԥhalinin tԥrkibini, sayını vԥ onun
t
ԥrkibindԥki dԥyiúikliklԥri öyrԥnԥn úöbԥ) ekologiyası),
müxt
ԥlif növlԥri öz aralarında qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ olan
populyasiyaların ekologiyası (biosenozlar haqqında elm).
Ԥgԥr biosenozlara yaúayıú mühiti ilԥ qarúılıqlı ԥlaqԥdԥ
baxılarsa (vahid bir sistem kimi), onda bu bölm
ԥ
biosenozlar v
ԥ ya ekosistemlԥr haqqında elm kimi ayrılır.
Ekologiyanın
ԥsas vԥ ali dԥrԥcԥsi daha böyük ekosistem
olan (qlobal ekologiya) biosfer haqqında elm hesab
olunur.
1.3. Ekologiyanın
ԥsas tԥdqiqat obyekti
Ekologiyanın
ԥsas tԥdqiqat obyekti orqanizm
s
ԥviyyԥsindԥn yüksԥk olan canlı ekoloji sistemlԥrdir:
Populyasiya, biosenoz, biosfer. Bu elm orqanizml
ԥrin
ԥmԥlԥ gԥtirdiyi birliklԥrin öz aralarındakı vԥ ԥtraf mühitin
cansız komponentl
ԥri ilԥ qarúılıqlı ԥlaqԥsini öyrԥnir.
Ekologiyanın obyekti – insan v
ԥ tԥbiԥtin ԥsaslı
fundamental xarakterli qar
úılıqlı münasibԥtlԥridir.
9
Ekologiyanın obyekti orqanizml
ԥr ilԥ mühit arasında
ԥlaqԥnin birliyi vԥ ya strukturundan ibarԥtdir. Bundan
ba
úqa ekologiya ayrı-ayrı orqanizm növlԥrinin, onların
populyasiyalarının v
ԥ ümumilikdԥ biosferin öyrԥnilmԥsi ilԥ
d
ԥ mԥú÷ul olur. Ekologiya sözünü ilk dԥfԥ 1858-ci ildԥ
Q.D. Toro i
úlԥtmiú, 1866-cı ildԥn sonra alman bioloqu E.
Hekkel bu anlayı
úı geniú yaymıú vԥ inkiúaf etdirmiúdir.
E.Hekkel orqanizmi t
ԥbii sı÷ınacaq yerindԥ, yԥni öz
“evind
ԥ” öyrԥnmԥyi ekologiya hesab etmiúdir. Daha
sonralar uzun müdd
ԥt ekologiya biologiya sözünün dar
m
ԥnasında iúlԥnmiúdir. Yalnız gԥrgin mübahisԥli inkiúaf
yolu keçdikd
ԥn sonra müasir ekologiya formalaúmıúdır.
1.4. Ekologiyanın
ԥsas bölmԥlԥri
Biologiya elmin
ԥ daxil olan ekologiyanın ԥsas bölmԥsi
ümumi ekologiyadır. Ümumi ekologiya – ekosistemin
biotik v
ԥ abiotik komponentlԥrinin qarúılıqlı tԥsirlԥrinin
qanunauy
÷unluqlarını vԥ prinsiplԥrini öyrԥnԥn elmdir.
Burada
ԥsasԥn strukturların formalaúma qanunları,
ekosistemin funksiyaları v
ԥ inkiúafı öyrԥnilir. Bu qlobal vԥ
t
ԥtbiqi ekologiyanın nԥzԥri ԥsasları biotik birliklԥr, qida
z
ԥnciri, maddԥlԥrin dövranı vԥ ekosistemdԥ enerji,
populyasiya ekologiyası konsepsiyasını t
ԥúkil edir.
10
Xüsusi ekologiya – ayrı-ayrı növl
ԥrԥ, taksonlara,
biogeosenozlara ümumi ekologiya qanunlarının t
ԥtbiqini
öyr
ԥnԥn elmdir. Ümumi ekologiya orqanizmlԥrdԥn
yüks
ԥkdԥki sistemlԥrin tԥúkil olunma sԥviyyԥsinԥ görԥ
t
ԥsnif olunurlar:
- Populyasiyalı ekologiya (b
ԥzԥn demekologiya vԥ ya
ԥhalinin ekologiyası da adlandırırlar) populyasiyaları
öyr
ԥnir. Populyasiya – uzun müddԥt bir sahԥdԥ
m
ԥskunlaúan bu sahԥyԥ bԥnzԥr sahԥdԥn izolԥ edilmiú
formada yerl
ԥúԥn növün bir hissԥsidir.
- Toplum ekologiyası (v
ԥ ya biosenologiya) tԥbii
toplumun (v
ԥ ya senozların) quruluúunu vԥ dinamikasını
t
ԥdqiq edir. Senozlar – birgԥ yaúayan müxtԥlif növ
populyasiyaların toplumudur. Biosenoz biosferd
ԥ tarixԥn
toplanmı
ú canlı ԥlaqԥli qrupdur ki, onlar ümumi bir yerdԥ
toplanıb v
ԥ konkret tԥbii úԥrait yaradırlar, yԥni biosenoz
dedikd
ԥ yalnız canlı mԥskunlar nԥzԥrdԥ tutulur.
Biosenozda ad
ԥtԥn komponentlԥrin müԥyyԥn úԥrait vԥ
m
ԥkandakı fԥaliyyԥtlԥri ilԥ yanaúı onların yerlԥúdiyi
sah
ԥnin mԥhdudlu÷u göstԥrilir ki, buna da biotop deyilir.
Biosenoz v
ԥ biotop birlikdԥ biogeosenoz adlanır.
- Biogeosenologiya (biogeosenozlar) — Ümumi
ekologiyanın ekosisteml
ԥri (biogeosenozları) öyrԥnԥn bir
11
bölm
ԥsidir. Müxtԥlif populyasiyalara aid olan növlԥr
arasında, onların özl
ԥri arasında vԥ ԥtraf mühit arasında
ba
ú verԥn qarúılıqlı ԥlaqԥlԥri öyrԥnԥn elmdir. Onun
v
ԥzifԥsinԥ ekosistemlԥr arasındakı sԥrhԥdlԥrin qurulması,
orada mövcud olan
ԥrzaq zԥncirinin analizi, növ tԥrkibinin
v
ԥ onun sıxlı÷ının tԥyin olunması vԥ sair daxildir.
- Qlobal ekologiya – bioloji növ olan insanın, onu
ԥhatԥ edԥn mühitlԥ qarúılıqlı münasibԥtlԥrinin
t
ԥnzimlԥnmԥsinԥ, eyni zamanda dövlԥtlԥrarası
ԥmԥkdaúlı÷ın yaradılmasına yönԥldilmiúdir. Bu
ԥmԥkdaúlıq tԥkcԥ ԥtraf mühitin mühafizԥsini yox, eyni
zamanda sosial- iqtisadi sah
ԥlԥri dԥ ԥhatԥ edir.
- T
ԥtbiqi ekologiya – dövlԥt sԥviyyԥsindԥ tԥsԥrrüfat
f
ԥaliyyԥtinin ԥsas elementi sayılır vԥ tԥsԥrrüfat
sah
ԥlԥrinin ekoloji tԥhlükԥsizliyinin tԥminatını tԥlԥb edir.
ønsanların ԥtraf mühitlԥ qarúılı÷lı tԥsiri aúa÷ıdakı
hallarda ba
ú verir:
• ønsanların istehsal fԥaliyyԥtlԥri proseslԥrindԥ;
• Mԥiúԥt fԥaliyyԥti proseslԥrindԥ;
• Hԥrbi tԥsir proseslԥrindԥ.
ønsan fԥaliyyԥtinin göstԥrilԥn hԥr bir tԥsirinin “insan -
ԥtraf mühit” ekosisteminin fԥaliyyԥti nöqteyi nԥzԥrincԥ öz
xüsusiyy
ԥtlԥri vardır. “ønsan – istehsal obyektlԥri - ԥtraf
12
mühit” lokal ekosisteml
ԥri fԥaliyyԥtinin öyrԥnilmԥsi vacib
m
ԥsԥlԥlԥrdԥn hesab olunur.
Antropogen ekologiya kompleks “ekolojil
ԥúdirilmiú”
fundamental elmi v
ԥ tԥtbiqi fԥnnlԥrԥ ԥsaslanaraq,
c
ԥmiyyԥt vԥ tԥbiԥtin bir - birinԥ sԥmԥrԥli tԥsir
probleml
ԥrini hԥll edir. Antropogen ekologiyaya daxil
olan t
ԥtbiqi fԥnnlԥr arasında mühԥndis ekologiyası
xüsusi yer tutur.
Müh
ԥndis ekologiyası – tԥtbiqi fԥnn olub, sԥnaye
istehsallarının inki
úaf etdiyi bir úԥraitdԥ ԥtraf mühit
keyfiyy
ԥtinin saxlanılmasına yönԥldilԥn, elmi
ԥsaslandırılmıú mühԥndis-texniki tԥdbirlԥr sistemidir.
Müh
ԥndis ekologiyası texniki, tԥbii vԥ sosial elmlԥrin
qovu
úması nԥticԥsindԥ meydana gԥlmiúdir.
Dig
ԥr tԥrԥfdԥn, ԥtraf mühitin mühafizԥsi sԥrbԥst elmi
f
ԥnn olan “Mühԥndis ekologiyası” çԥrçivԥsindԥ
formala
úan (elmi ԥsaslandırılmıú
v
ԥ
t
ԥcrübi
eksperimentl
ԥrlԥ tԥsdiqlԥnmiú) mԥqsԥdyönlü tԥsirlԥr
vasit
ԥsilԥ praktiki olaraq hԥyata keçirilԥn bir sistemdir.
T
ԥbiԥtin mühafizԥsi – canlı orqanizmlԥrin mԥskun
oldu
÷u mühitin vԥ tԥbii sԥrvԥtlԥrin texnogen, aqrogen vԥ
dig
ԥr antropogen tԥsirdԥn mühafizԥsi üçün fԥaliyyԥt
n
ԥzԥrdԥ tutulur.
13
Ԥtraf tԥbii mühit – insan fԥaliyyԥtindԥn asılı
olmayaraq onu
ԥhatԥ edԥn canlı vԥ cansız tԥbiԥtin
m
ԥcmusudur. Litosfer, hidrosfer, atmosfer, biosfer vԥ
yer
ԥtrafı kosmik fԥza da daxil olmaqla insanların vԥ digԥr
canlı orqanizml
ԥrin mԥskԥni vԥ fԥaliyyԥt sahԥsidir.
Ԥtraf tԥbii mühitin mühafizԥsi - ԥtraf mühitdԥ tԥbii
mövcud olan maddi varlıqların ilkin k
ԥmiyyԥt vԥ
keyfiyy
ԥtcԥ dԥyiúmԥlԥrinԥ yol verilmԥmԥsi, qorunub
saxlanılması; t
ԥbii sԥrvԥtlԥrdԥn sԥmԥrԥli istifadԥyԥ, tԥbii
mühitin v
ԥziyyԥtinin yaxúılaúdırılmasına yönԥldilԥn, dövlԥt
v
ԥ cԥmiyyԥt tԥrԥfindԥn tԥúkil olunmuú bir sistemdir.
Ԥmԥyin mühafizԥsi — hüquqi, iqtisadi–sosial,
texniki–t
ԥúkilati, sanitar-gigiyenik, müalicԥvi-profilaktik,
b
ԥrpa vԥ digԥr tԥdbirlԥrin dԥ daxil oldu÷u ԥmԥk fԥaliyyԥti
prosesl
ԥrindԥ iúçilԥrin hԥyat tԥhlükԥsizliyi vԥ sa÷lamlı÷ını
t
ԥmin edԥn bir sistemdir. Bu mԥnada “insan – onu ԥhatԥ
ed
ԥn istehsal mühiti” lokal (yerli) ekosistemi elm vԥ
texnikanın “
Ԥmԥyin tԥhlükԥsizliyi” sahԥsinin tԥdqiqat
predmeti hesab olunur.
Müh
ԥndis ekologiyası – “insan-ԥtraf mühit”
ekosisteml
ԥrinin, mühԥndis - texniki üsullar vԥ mühafizԥ
vasit
ԥlԥri ilԥ insan vԥ onu ԥhatԥ edԥn ԥtraf mühitin xüsusi
14
t
ԥhlükԥli, tԥhlükԥli vԥ zԥrԥrli antropogen amillԥrdԥn
mühafiz
ԥsinin mühԥndis tԥdqiqat üsullarının iúlԥnib
hazırlanmasını
t
ԥlԥb edԥn elmi ԥsaslandırılmıú
müh
ԥndis- texniki tԥdbirlԥr sistemidir.
Bel
ԥliklԥ, aúa÷ıdakı sistem qurula bilԥr:
østehsal prosesindԥ iútirak edԥn, material, energetik
v
ԥ insan ehtiyatlarına malik olan hԥr hansı bir sԥnaye
EKOLOG
øYA
T
ԥdqiqat obyekti – “növ – ԥtraf mühit”
ekosistemi
Antropogen ekologiya
T
ԥdqiqat obyekti – “insan – ԥtraf mühit”
ekosistemi
Müh
ԥndis ekologiyası
T
ԥdqiqat obyekti – “insan – ԥtraf istehsal
mühiti” ekosistemi
Ԥtraf mühitin
mühafiz
ԥsi
Ԥmԥyin
mühafiz
ԥsi
15
mü
ԥssisԥsinԥ “insan – istehsal obyekti – ԥtraf mühit”
ekoloji sistemi kimi baxıla bil
ԥr. østehsal müԥssisԥlԥri
ç
ԥrçivԥsindԥ ekoloji tԥhlükԥsizlik problemi istehsaldaxili
t
ԥhlükԥsizlik vԥ zԥrԥrsizliyin vԥ hԥmçinin dԥ ԥtraf mühitin
mühafiz
ԥsinin tԥmin olunmasının kompleks mԥsԥlԥsi kimi
geni
ú aspektdԥ analiz olunmalıdır. østehsal müԥssisԥlԥ-
rinin ekoloji t
ԥhlükԥsizliyi problemlԥrinin hԥlli ԥmԥk
t
ԥhlükԥsizliyi, ԥtraf mühitin mühafizԥsi vԥ sԥnaye
t
ԥhlükԥsizliyi sahԥsindԥ ԥldԥ olunan nԥaliyyԥtlԥr vԥ
ümumi metodologiya
ԥsasında birlԥúԥn biliklԥr sisteminin
c
ԥlb olunmasını tԥlԥb edir.
Dostları ilə paylaş: |