Kurs: 1 Fənn: Müasibat uçotu Mövzu: Qısamüddətli debitor borcları

Naxçıvan” Universiteti



Fakültə: İdarəetmə

İxtisas Maliyyə

Kurs:1

Fənn:Müasibat uçotu

Mövzu:

1.Qısamüddətli debitor borcları

2.Geri alınmış kapital

3.Əmliyyatların baş kitablara (ledcer hesablarına)köçürlməsi

S Ə R B Ə S T İ Ş

Müəllim:Elvin Əlmərdanov

Tələbə:Kamal Yusifzadə

NAXÇIVAN – 2020

Plan:

1.debitor borclar, qısamüddətli debitor borclarının təsnifatı

2.geri alınmış kapitalın ləğv edilməsi

3.əməliyyatların baş kitab nədir? Ledcer nədir?

Ədəbiyyat siyahısı

1.B.U.İsayev, Q.Ə.Abbasov, M.Ç.Hacıyeva Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı-
Azərnəşr- 1998

2. Q.Ə.Abbasov, Mühasibat uçotunun nəzəriyyəsi. Bakı, Az.DİU-nin nəşriyyatı -2009

3.Q.Ə.Abbasov, Sıfırdan başlayan mühasibat (maliyyə) uçotu. Bakı -2013

4. S.M.Səbzəliyev, Q.Ə.Abbasov, Xidmət sahələrində mühasibat (maliyyə) uçotu. Bakı -2015

5. F.Q.Fərəcov, Sura mühasibə uçotun nəzəriyyəsi. Bakı- 1935

6. S.M.Səbzəliyev, V.M.Quliyev, İdarəetmə uçotu. Bakı, 2014

7.T.Ə.Sadıqov, İ.M.Rzayev, Vergi uçotu və audit. Bakı, 2014

Dünya praktikasmda hesablaşmalan sürətləndirmək məqsədi ilə çekləri

hesablaşma, vekselləriə hesablaşma formalarından istifadə edilir. Bu hesablaşma

formalarına dair qanunvericilik qaydaları da mövcuddur. 2006-cı ildən qüvvədə

olan hesablar planı və onun tətbiqinə dair təlimatda veksellərlə hesablaşmaları uçota
almaq üçün 211 №-li «Alıcılar və sifarişçilərin qısamüddətli kreditor borcları» adlı
sintetik hesabm nəzdində «Alınmış veksellər» adh subhesab nəzərdə tutulmuşdur.
Lakin AR.Mərkəzi Bankı İdarə Heyətinin 21 may 1997-ci il tarixli qərarı ilə təsdiq
edilmiş «Nağdsız hesablaşmaların aparılması qaydalan haqqında təlimat» da ödəmə
tapşırıqları ilə hesablaşmaların(I I fəsil), çeklərlə hesablaşmaların (III fəsil),
Akkreditivlərlə hesablaşmaların aparılması və uçot registrlərində qeydə alınması
qaydalan öz əksini tapmışdır. Lakin nağdsız hesablaşmalarda xüsusi əhəmiyyət kəsb
edən dünya praktikasmda müvəffəqiyyətlə smaqdan çıxmış veksellərlə hesablaşmaların
aparılması mexanizmi öz əksini tapmışdır.Qısamüddətli debitor borclarının uçotu Hesablar
Planının 11-ci maddəsində əks etdirilir.Bu maddə “Qısamüddətli debitor borcları”

hesabından ibarətdir. “Qısamüddətli debitor borcları” hesabı hesabat

tarixindən sonra 12 ay müddətində əldə edilməsi gözlənilən borclar barədə

məlumatları ümumiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. 111 №-li

“Qısamüddətli debitor borcları” hesabında təşkilatın mallarının satışı və

müxtəlif xidmətlərin (işlərin) göstərilməsinə görə 12 ay ərzində alıcılar və

sifarişçilər tərəfindən gözlənilən, gəlirin tanınma meyarlarına cavab verən,

habelə işçi heyəti üzrə qısamüddətli debitor borclarının hərəkəti uçota alınır.

Hesabat dövrü ərzində gəlirin tanınma meyarlarına uyğun olaraq hesablanmış

qısamüddətli debitor borcları 111 №-li hesabın müvafiq subhesablarının debeti

və 611, 623, 624, 625, 631 №-li hesabların kreditində əks etdirilir. Dövlət

büdcəsindən mərkəzləşdirilmiş (yerli) xərclərin, kapital qoyuluşu üzrə

mərkəzləşdirilmiş (yerli) xərclərin ödənilməsi üçün, habelə büdcədənkənar

fondlardan maliyyələşmənin açılması üzrə dövlət büdcəsindən maliyyələşən

təşkilat tərəfindən baş təxsisat sərəncamçılarına (baş kredit sərəncamçılarına)

sifariş verildikdə 111-10 №-li subhesabın debeti və 334 №-li hesabların krediti

üzrə mühasibat yazılışları verilir. Dövlət büdcəsindən mərkəzləşdirilmiş (yerli)

xərclərin, kapital qoyuluşu üzrə mərkəzləşdirilmiş (yerli) xərclərin ödənilməsi

üçün, habelə büdcədənkənar fondlardan maliyyələşmənin açılması üzrə dövlət

büdcəsindən maliyyələşən təşkilat tərəfindən baş təxsisat sərəncamçılarına (baş kredit sərəncamçılarına) maliyyələşmə açıldıqda 103 №-li hesabın müvafiq

subhesablarının debeti və 111- 10 №-li hesabların krediti üzrə mühasibat

yazılışları verilir. Digər hallarda isə hesablanmış qısamüddətli debitor

borclarına 111 №-li hesabın müvafiq subhesablarının debeti və 309 №-li

hesabın krediti üzrə mühasibat yazılışları verilir. 218 Qısamüddətli debitor

borclarının ödənilməsi zamanı 101, 103, 104 və 105 №-li hesabların müvafiq

subhesablarının debeti 111 №-li hesabın müvafiq subhesablarının krediti ilə

müxabirləşir. Bu hesaba aşağıdakı subhesablar açıla bilər: 111-1 №-li

“Malların satışı üzrə qısamüddətli debitor borcları”; 111-2 №-li “Xidmətlərin

göstərilməsi üzrə qısamüddətli debitor borcları”; 111-3 №-li “Tikinti müqaviləsi üzrə

qısamüddətli debitor borcları”; 111-6 №-li “Əməliyyat icarəsi üzrə qısamüddətli debitor borcları”; 111-7 №-li “Sair gəlirlər üzrə qısamüddətli
debitor borcları”; 111-8 №-li “İşçi heyəti üzrə qısamüddətli debitor borcları”;

111-10 №-li “Digər qısamüddətli debitor borcları”. 111-1 №-li “Malların satışı

üzrə qısamüddətli debitor borcları” subhesabında təşkilatın malların satışı ilə

bağlı 12 ay ərzində alıcılar və sifarişçilər tərəfindən gözlənilən, gəlirin tanınma

meyarlarına cavab verən qısamüddətli debitor borclarının hərəkəti uçota

alınır. 111-2 №-li “Xidmətlərin göstərilməsi üzrə qısamüddətli debitor

borcları” subhesabında təşkilatın xidmətlərin göstərilməsinə görə 12 ay ərzində alıcılar və sifarişçilər tərəfindən gözlənilən, gəlirin tanınma meyarlarına cavab

verən qısamüddətli debitor borclarının hərəkəti uçota alınır. 111-3 №-li

“Tikinti müqaviləsi üzrə qısamüddətli debitor borcları” subhesabında

təşkilatın tikinti müqaviləsi üzrə yerinə yetirilmiş işlərə görə 12 ay ərzində

alıcılar və sifarişçilər tərəfindən gözlənilən, gəlirin tanınma meyarlarına cavab

verən qısamüddətli debitor borclarının hərəkəti uçota alınır. 111-6 №-li

“Əməliyyat icarəsi üzrə qısamüddətli debitor borcları” subhesabında təşkilatın

əməliyyat icarəsinə görə 12 ay ərzində alıcılar və sifarişçilər tərəfindən

gözlənilən, gəlirin tanınma meyarlarına cavab verən qısamüddətli debitor

borclarının hərəkəti uçota alınır. 111-7 №-li “Sair gəlirlər üzrə qısamüddətli

debitor borcları” subhesabında təşkilatın adi fəaliyyətinə aid olunmayan

xidmətlərin (torpaq, tikili, avadanlığın və digər uzunmüddətli aktivlərin

satışından gəlirlər, yenidən 219 qiymətləndirilmədən gəlirlər, əvəzsiz olaraq

alınmış aktivlər, keçmiş illər üzrə gəlirlər, ümidsiz borcların və silinmiş

borcların bərpası üzrə gəlirlər, məzənnə fərqləri üzrə gəlirlər, digər əməliyyat
gəlirləri) göstərilməsinə görə 12 ay ərzində alıcılar və sifarişçilər tərəfindən
gözlənilən, gəlirin tanınma meyarlarına cavab verən qısamüddətli debitor
borclarının hərəkəti uçota alınır. 111-8 №-li “İşçi heyəti üzrə qısamüddətli
debitor borcları” subhesabında işçilərə təqdim edilmiş kreditlər və borclar
üzrə, həmçinin işçilər tərəfindən dəymiş zərərin (çatışmazlıq, oğurluq,

xarabolma və buna oxşar sair) ödənilməsi üzrə tələblər və işçilərlə yaranmış

sair qısamüddətli debitor borcları əks etdirilir. 111-10 №-li “Digər

qısamüddətli debitor borcları” subhesabında yuxarıdakı subhesablara aid

edilməyən, sifarişçi tərəfindən 12 ay müddətində ödənilməsi gözlənilən təşkilatın fəaliyyəti ilə bağlı yaranmış digər qısamüddətli debitor borclarının

hərəkəti uçota alınır.

Hal-hazırda ölkənin təsərrüfat subyektlərində ümidsiz debitor borclarının

örtülməsi üçün ehtiyatm yaradılması qaydası yoxdur. Belə borcların

tənzimlənməsi 37 mexanizmi (təlimat, qayda) də yoxdur. Ümidsiz, iddia

müddəti keçmiş debitor borclannın müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət
hesabına silinməsi müəssisənin rəhbərliyi üçün də sərfəli deyildir. Qarşı tərəfm

-yəni kreditor borclu müəssisənin rəhbəri üçündo sərfəli deyildir. Həmin

qanunun 22.6-cı bəndində göstərilir ki, «İddia müddəti keçmiş kreditor və

deponcnt borc məbləğləri Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində başqa
hallar nəzərdə tutulmadıqda Dövlət büdcəsinə köçrülür» AR . Milli Bankı
(indiki Mərkəzi Bank) İdarə Heyətinin 21 may 1997-ci il tarixli qərarı ilə təsdiq
edilmiş «Nağdsız hesablaşmaların aparılması qaydaları haqqında təlimat»a
görə büdcəyə olan borclar ödəyicinin hesabmdan mübahisəsiz qaydada büdcə
gəlirlərinə silinir. Buradan aydm olur ki, iddia müddəti keçmiş ,ümidsiz

borcların silinməsi nə borcu ala bilməyən ,nə də bu borcım ödəyə bilməyən

təsərrüfat rəhbərlərı üçün sərfəli deyildir. Buna görə də təcrübədə tərəflərin

razıhğı ilə borcların ödənilməsi müddətləri uzadılır və beləliklə də debitor və

kreditor borclar ilbəil artır.Sənaye müəssisələri yüklənmiş məhsul, yerinə yetirilmiş iş və
göstərilmiş xidmətlər üçün hesablaşma sənədlərini ödəmək üçün alıcılara (sifarişçilərə)

təqdim etdikcə, orada göstərilən məbləğləri 601 "Satış" hesabının kreditində və

211 "Alıcıların və sifarişçilərin qısamüddətli debitor borcları" hesabının

debetinə əks etdirilir. Eyni zamanda yüklənmiş məhsulun, iş və xidmətlərin maya dəyəri 701 "Satışın maya dəyəri" və başqa hesabların kreditindən 601

"Satış" hesabının debetinə silinir.

Ümumilikdə UDB təxirə salınmış və qısa müddətli vaxt kəsimləri (illər) üzrə

bölüşdürülmüş ödənişlər kimi analiz edilməlidir. Belə ümumi hallarda ÜDB qiymətləndirilməsi aşağıdakı düsturla həyata keçirilməlidir ki, vaxt müddəti ərzində hər bir ödənişin gecikdirilməsi riskinəzərə alınsın: 5.2-ci maddədə müəyyən edilmiş qaydada hesablanır.

6.2. Vəziyyətdən asılı olaraq qiymətləndirici hesabatda UDB ödənişlərinin özlənilən müddətləri ilə bağlı məqbul qeydlər və düzəlişlər edə bilər (məsələn, tikinti və

ya təchizat müqaviləsində göstərilən UDB ödənişinin təxirə salınmış müddəti bitənə

qədər intervalın ortasına ÜDB-lərin eyni vaxtda ödənişi və ya yüksək likvidlik yaxud

kredit riskli kontragentlərlə iş zamanı (yaxud konservativ yanaşma ilə), UDB-lərin ən son ödəniş tarixinə vahid ödənişlə bütün UDB məbləğinin bağlanması).

6.3. Bəzi hallarda satış müqailəsi və ya debitorla bağlanan əlavə müqavilələrdə

də UDB-lərin konkret ödəniş müddətləri və tarixləri göstərilir. Belə hallarda müvafiq

qrafikə görə ödənilməli olan məbləğlər, həmçinin gözlənilən itkilər üzrə düzəliş edilmiş

məbləğlər / borcun müvafiq məblğinin qaytarılması ehtimalı diskontlaşdırılmalıdır:Aksizli

mallar (məhsullar) satışında isə vergi hesab-fakturası yazılmadan malların istehsal binasının hüdudlarından kənara buraxılmasma icazə verilmir. Deməli

hesab-faktura yazılan anı (həmin gün) aksizli malların reallaşdınlınası anıdır.

Qüvvədə olan qaydaya görə hesab-fakturada malm, məhsulun, işin, xidətin

satış qiyməti, ƏDV, aksiz vergisi, malalanm (sifarişçinin) hesabına malsatan tərəfin-

dən ödənilən satışla əlaqədar nəqliyyat xərcləri göstərilir. Bu məbləğ malalandan

malsatana çatası məbləğdir və buna görə də həmin məbləğ 211№-li «Alıcılar və sifrişçilərin qısamüddətli debitor borcları» hesabının debetində, ƏDV və aksiz

məbləğləri 521№-li «Vergi öhdəlikləri» hesabının kreditində malsatana çatası

məbləğ (satış qiyməti və malalanlarm hesabma ödənilən nəqliyyat xərcləri) isə 601 Nò-li «Satış» hesabınm kreditində əks etdirilir.Müxtəlif debitor borcu dedikdə başqa müəssisələrin, işçilərin və fiziki şəxslərin müəssisəyə olan borcları başa düşülür. Belə borclara mal əməliyyatları ilə
əlaqədar olmayan borclar daxildir.

Müəssisəyə borcu olan digər müəssisə, idarə və şəxslər debitorlar sayılır.

Müxtəlif kreditor borcu isə müəssisənin başqa müəssisəyə, fiziki şəxsə, işçilərinə olan borcu hesab olunur və həmin borcu olan müəssisə

kreditor sayılır.

Mühasibat uçotu balansında debitor və kreditor borcları, onun formaları üzrə əks olunur.

Müxtəlif təsərrüfat əməliyyatları ilə əlaqədar olaraq kommunal təsərrüfat orqanları, nəqliyyat müəssisələri, işçi heyyəti ilə deponentləşmiş əmək haqqı, icra vərəqəlir və sairə üzrə müxtəlif debitor və kreditor borcları yaranır. Deyildiyi kimi, bu kimi debitor və kreditor borcları qeyri-mal əməliyyatları ilə əlaqədar olaraq yaranır.
Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmaların uçotu 76 saylı «Müxtəlif debittor və

kreditorlarla hesablaşmalar» aktiv-passiv hesabında, kassa hesabatı, bank çıxarışları, icra vərəqələri və digər sənədlər əsasında aparılır.

76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabı 60 «Malsatan və podratçılırlı

hesablaşmalar» və 75 «Təhsisçilərlə hesablaşmalar» hesablarında əks olunmayan bütün növ

əməliyyatlar üzrə müxtəlif təşkilatlarla, çeklə ödənilmiş xidmətlərə görə nəqliyyat (dəmiryolu və su yolu) təşkilatları ilə, müəssisənin işçi heyyətinin əmək haqqılarından məhkəmə orqanlarının qərarları və sairə əsasən müxtəlif təşkilat və şəxslərin xeyrinə tutulmuş məbləğlər üzrə
hesablaşmalar haqqında məlumatları ümumiləşdirməyi nəzərdə tutur.

76 «Müxtəlif debitorlar və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabının kredit qalığı (saldosu)

müəssisənin müxtəlif təşkilatlara olan borcunu göstərir. Kreditor borcunun ödənməsi zamanı

50 «Kassa», 51 «Hesablaşma hesabı»nın krediti və 76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla

hesablaşmalar» hesabının debetinə yazılış edilir. Hesabın debet qalığı müəssisələrin və ayrı-ayrı şəxslərin müəssisəyə olan borcunu göstərir. Debitorlardan ödənilən borcların məbləği hesabın kreditində əks olunur.

76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar» hesabı üzrə analitik uçot hər bir debitor və kreditor üzrə aparılır.

«Mühasibat uçotu haqqında» Azərbaycan Respublikasının 24 mart 1995-di il Qanununun 22-ci maddəsinin 5-ci bölməsində əsasən iddi müddəti keçmiş debitor borcları, alınması mümkün olmayan digər ümidsiz borclar müəssisənin rəhbərinin qərarı ilə təsərrüfat fəaliyyətinin
nəticələrinə, idarələrdə isə maliyyələşmənin (fondların) azaldılmasına silinir.

Borclunun ödəmə qabiliyyətinin olmaması üzündən zərərə silinən borc məbləği onun ləğv

olunması demək deyildir. Həmin borc məbləği borclunun əmlak vəziyyəti dəyişdiyi zaman,

onun tutulması imkanlarına nəzarət etmək üçün silindiyi gündən başlayaraq beş il müddətinə balansarxası hesabda əks olunur. Debitor borcunun silinməsi müəssisə rəhbərinin əmri ilə sənədləşdirilir və bununla əlaqədar aşağıdakı yazılış aparılır:

Debet 80 «Mənfəət və zərər».

Kredit 61 «Verilmiş avanslar üzrə hesablaşmalar».

Kredit 62 «Alıcılar və sifarişçilərlə hesablaşmalar».

Kredit 76 «Müxtəlif debitor və kreditorlarla hesablaşmalar».

Müəssisə balansından silinmiş debitor borcu 007 «Zərərə silinmiş ümidsiz debitor borcları» balansarxası hesabında əks olunur.

İddia müddəti keçmiş kreditor və deponent borc məbləğləri Azərbaycan Respublikası
qanunvericiliyində başqa hallar nəzərdə tutulmadıqda dövlət büdcəsinə köçürülür.

Hesablar planının 32-ci hesabında geri al kapital (səhmlər) barədə məlumatlar əks e Müəssisə
səhmlərinin bir hissəsini son yenidən buraxmaq məqsədilə geri aldıqda, ləğv etməməklə 321-ci
hesabda uçota alını səhmlər yenidən buraxıldıqda isə, onlar 3 hesabdan 311-ci hesaba köçürür.

Səhmlərin geri alınması səhmdar ka azalmasına gətirib çıxardır. Geri alınmış sə balansda "Geri alınmış kapital (səhmlər)" sət göstərilir və səhmdar kapitalın məbləğindən çı

Səhmlərin geri alınması və ehtiyatlara keçiri müxtəlif məqsədlər ilə edilə bilər: geri alınmış səhmlərin sonradan müə işçilərinə satılması;

səhmdar cəmiyyətin səhmlərinin bazar qi artırılması və stabilləşdirilməsi; bir səhmə düşən gəlirin artırılması;

geri alınmış səhmlərin başqa müəs alınması üçün ödəniş kimi istifadə edilməsi müəssisənin başqa müəssisə tərəfində alınmasının qarşısının alınması;
səhmlərin azalması nəticəsində ödənişlərinin azalması

Buraxılan səhmlərin növlərinə görə 321-ci h aşağıdakı subhesablar açıla bilər: 311-1 Emissiya gəliri - Adi səhmlər
311-2 Emissiya gəliri - İmtiyazlı səhmlər

Misal. Müəssisə 150 000 manat nizam kapitalı ilə qeydiyyatdan keçib və 5 manat no dəyərində olan 30 000 ədəd adi səhm bu Səhmlər satıldıqdan 1 il sonra, 5 000 ədədi no dəyər ilə geri
alınıb.Geri alınmış kapital (səhmlər) -sonrakı dovrlərdə yenidən buraxılması ucun və ya tam ləğv olunanadək muəssisə tərəfindən tutulub saxlanılan geri alınmış oz

səhmləridir.Geri alınmış kapital Müəssisə öz səhmlərini səhmdarlardan aşağıdakı məqsədlər üçün geri ala bilər :

1.Həmin səhmlərin gələcəkdə yenidən buraxılması ; •

2.Həmin səhmlərin ləğv edilməsi .

3.Yuxarıda göstərilən məqsədlər üçün səhmlər geri alındıqda , ödənilmiş nizamna mə kapitalının məbləği və emissiya gəliri azaldılır .Geri alınmış səhmlərin müəssisə tərə findən gələcəkdə
yenidən buraxılması və ya ləğv edilməsi müəssisənin qəbul etdiyi uçot siyasətinə uyğun müəyyən olunur . Geri alınmış səhmlərin yenidən bu raxılması Müəssisə tərəfindən geri alınmış səhm lər yenidən buraxıldıqda onlar müəssisənin ödənilmiş nizamnamə kapitalı buraxılmış səhmlərin
nominal dəyəri məbləğində bərpa olunmalıdır . Geri alınmış səhmlərin yenidən buraxıl ması
zamanı , onların faktiki satış qiyməti ilə geri alınma qiyməti arasında yaranan müsbət fərq
emissiya gəliri , mənfi fərq isə emissiya güzəşti kimi müəyyən edilir .

Muəssisənin səhmlərinin buraxılması uzrə məsrəflər, muvafiq mənfəət

vergisisəhmləridir.Muəssisənin buraxılmış nizamnamə kapitalı bu muəssisə qeydiyyata alınanadək

təsisci tərəfindən tam odənilməlidir. Muəssisənin yaradılmasından sonra yeni səhmlər buraxıldıqda, muəssisənin əlavə buraxılmış nizamnamə kapitalı muəyyən vaxt ərzində odənilməmiş qala bilər. Bu zaman , kapitalın odənilməmiş hissəsi odənilməmiş
nizamnamə kapitalı kimi qeydə alınmalıdır.

Hesabat tarixinə odənilmiş nizamnamə kapitalının məbləği hesablandıqda,

odənilməmiş nizamnamə kapitalının məbləği kapitalda ucota alınmış buraxılmış
nizamnamə kapitalının məbləğindən cıxılmalıdır. Hesabat tarixinə yalnız odənilmiş
nizamnamə kapitalı Muhasibat balansında tanınır və Kapitalda dəyişikliklər haqqında
hesabatda təqdim edilir, qalan odənilməmiş nizamnamə kapitalı Kapitalda
dəyişikliklər haqqında hesabatın qeydlərində ayrıca gostərilməlidir.
Qeyri-pul aktivləri formasında mulkiyyətcilərin kapital qoyuluşları bu
aktivlərin ədalətli dəyəri ilə qiymətləndirilir. Əgər bu aktivlərin ədalətli dəyəri
səhmlərin nominal dəyərindən yuksəkdirsə, onda, bu iki dəyər arasındakı fərq
emissiya gəliri kimi, əks halda (yalnız qanunvericiliklə qadağan olunmadığı hallarda)
emissiya guzəşti kimi ucota alınmalıdır.

Odənilmiş nizamnamə kapitalı muəssisə tərəfindən buraxılmış səhmlərin

nominal dəyərinin azaldılması və ya onların geri alınması nəticəsində azala bilər. Buraxılan səhmlər nominal dəyərindən artıq məbləğə satıldıqda, muəssisə

emissiya gəliri əldə edir. Emissiya gəliri səhmlərin faktiki qiyməti ilə nominal dəyəri arasındakı fərq kimi hesablanır və muəssisənin kapitalının ayrıca Cari və kecmiş
hesabat dovrləri uzrə yığılmış boluşdurulməmiş mənfəət (odənilməmiş zərər)
kapitalın komponenti kimi tanınmalıdır. Cari hesabat dovrunun boluşdurulməmiş
mənfəəti (odənilməmiş zərəri) cari hesabat dovru uzrə Mənfəət və zərər haqqında hesabat hazırlandıqdan sonra muəyyən edilir. Cari ilin boluşdurulməmiş mənfəəti
(odənilməmiş zərəri) kapital ehtiyatlarına və kapital ehtiyatlarından kocurulmələr də nəzərə alınmaqla, hesabat dovrundə xalis mənfəətdən hesablanmış dividendlər
cıxılmaqla yekun məbləğdə qiymətləndirilir.
Yığılmış boluşdurulməmiş mənfəət (odənilməmiş zərər) butun əvvəlki

dovrlərin boluşdurulməmiş mənfəətlərinin (odənilməmiş zərərlərinin) cəmini əks

etdirir. Boluşdurulməmiş mənfəət mulkiyyətcilər (səhmdarlar) arasında boluşdurulə

bilər. Bu yığılmış mənfəət maliyyə hesabatında kapitalın ayrıca komponenti kimi təsnifləşdirilir. Kapital ehtiyatları muəssisənin muəyyən məqsədləri ucun saxlanılan, o

cumlədən kapitalda birbaşa tanınan sair gəlirlərdən kapitalda birbaşa tanınan sair

xərclər cıxıldıqdan sonra istifadə edilməmiş məbləğini və xususi məqsədlər ucun nəzərdə tutulmuş yığılmış xalis mənfəəti ozundə əks etdirən və mulkiyyətcilər

(səhmdarlar) arasında boluşdurulməsi mumkun olmayan qazanılmış kapitalının bir hissəsidir. Kapital ehtiyatları qanunvericilik tələblərinə, muəssisənin nizamnaməsinə

və muəssisənin rəhbərliyinin qərarına uyğun olaraq, xalis mənfəətdən ayırmalar

şəklində yaradılır. Xususi məqsədlər ucun yaradılan ehtiyatlar başqa təyinatlar uzrə
istifadə edilə bilməz. Muəssisə ehtiyatların yaradılmasını tələb edən məqsədlərə nail
olduqda və ya bu məqsədlər dəyişildikdə, həmin ehtiyatlar boluşdurulməmiş mənfəətə
əlavə edilməlidir.

Muəssisənin səhmlərinin buraxılması uzrə məsrəflər, muvafiq mənfəət vergisi

cıxılaraq, emissiya guzəşti kimi ucota alınmalıdır. Uğursuz elan olunmuş səhmlərin və digər kapital alətlərinin buraxılması ilə bağlı məsrəflər muvafiq dovrun xərcləri kimi tanınmalıdır.

Muəssisə geri alınmış səhmləri sonrakı dovrlərdə yenidən buraxmaq və ya tam

ləğv etmək məqsədilə tutub saxlayarsa, bu səhmlər odənilmiş nizamnamə kapitalı və emissiya gəlirinin cəminin azalması kimi gostərilir və ayrıca ucota alınırlar. Geri
alınmış kapital (səhmlər) onun geri alınması ucun odənilmiş pul vəsaitləri və ya
onların ekvivalentləri məbləğində qiymətləndirilir.

Geri alınmış kapital (səhmlər) sonrakı dovrlərdə yenidən buraxıldıqda, bu geri alınmış kapitalın (səhmlərin) tanınması dayandırılır.

Geri alınmış səhmlər onların geri alınması ucun odənilmiş məbləğdən artıq

qiymətlə yenidən buraxıldıqda, yaranmış qiymət fərqi emissiya gəlirinin artması kimi
tanınır.

Geri alınmış səhmlər onların geri alınması ucun odənilmiş məbləğdən aşağı

qiymətlə yenidən buraxıldıqda, yaranmış qiymət fərqi emissiya gəlirinin azalması kimi tanınır.

Emissiya gəliri hesabının movcud olmadığı və ya onun cari qalığının yaranmış qiymət fərqini odəmək ucun kifayət etmədiyi hallarda, odənilməmiş məbləğ boluşdurulməmiş mənfəətin azalması kimi tanınır.

Emissiya gəlirinin və ya boluşdurulməmiş mənfəətin qalığı kifayət qədər

olmadıqda, qiymət fərqinin məbləği kapitalda odənilməmiş zərər kimi tanınmalıdır.

Səhmlərin geri alınması və yenidən buraxılması ilə bağlı məsrəflər səhmlərin

buraxılması uzrə məsrəflər ilə eyni qaydada ucota alınmalıdır.

Səhmlərin ləğv edilməsi muəssisənin kapitalının azalmasını əks etdirir.Səhmlər

geri alındıqda və dərhal ləğv edildikdə, bu əməliyyatın tanınma anı muəssisə

tərəfindən geri alınmış səhmlərə gorə sabiq səhmdarlara odəniş tarixi hesab olunur.

Səhmlərin ləğv edilməsi onların geri alınmasından daha sonrakı tarixdə baş verdikdə,

bu əməliyyatın tanınma anı muəssisənin rəsmi qərar qəbul etdiyi tarix hesab olunur. Geri

alınmış səhmlər müəssisə tərəfin dən dərhal ləğv edildikdə bu əməliyyatın tanınma tarixi həmin
səhmlərin geri alın ması üzrə ödənişin aparıldığı tarix hesab olunur . Səhmlərin ləğv edilməsi

onların geri alınması üzrə ödənişin aparıldığı tarix dən sonra baş verdikdə , bu əməliyyatın

taninma tarixi müəssisənin geri alınmış səhmlərinin ləğv ediməsi barədə rəsmi qə rar qəbul

etdiyi tarix hesab olunur . Geri alımış səhmlərin ləğv edilməsi müəssisənin kapitalının azalmasını əks et dirir . Müəssisə tərəfindən geri alınmış səhmlər ləğv edildikdə müvafiq olaraq bu
səhmlərin mənsub olduqları " kapital böl məsi ” üzrə ödənilmiş nizamnamə kapitalı və emissiya gəliri azaldılır . Bu hesablar ki fayət etmədikdə , o zaman bölüşdürülmə miş mənfəət azaldıla bilər .Yazılışların xarakterinə görə registrlər xronoloji, sistematik (müntəzəm) və

kombinələşdirilmiş registrlərə bölünür. Xronoloji registr bütün sənədlərin hesablar üzrə

bölüşdürməsini aparmadan daxil olmasını qeyd etmək üçün tətbiq edilir. Xronoloji yazılış
xüsusi qeydiyyat jurnalında yaxud reystrində (cədvəlində) aparılır və onun əsas məqsədi -
mühasibatlığa daxil olmuş və yazılışların düzgün aparılmasını təsdiq edən sənədlərin
mühafizə edilməsinə nəzarəti təmin etməkdən ibarətdir. Xronoloji qeydiyyat müəyyən
sorğu arayışı (məsələn, qeydiyyat jurnalı, kassa kitabı, yükün daxil olmasının uçotu
jurnalı, əsas vəsaitlərin uçotu üzrə inventar kartlarının siyahısı) üçün də istifadə edilir.
Sistematik (müntəzəm) registrlər mühasibat yazılışlarının sintetik və analitik
hesablar üzrə qruplaşdırılması üçün mühasibatlıqda aparılır. Buna uçotun memorial order
formasının istifadə edilməsi zamanı sintetik hesablar üzrə əməliyyatların qruplaşdırılması
üçün mühasibatlıqda Baş kitabın aparılmasını misal göstərmək olar.
Kombinələşdirilmiş registrlər xronoloji və sistematik yazılışları özündə birləşdirir.
Buna misal olaraq Baş-jurnal kitabını eləcə də əksəriyyət jurnal-order və cədvəlləri aid
etmək olar.

Mühasibat (maliyyə) yazılışlarının aparılması üçün yuxarıda təqdim edilən

sistemdən, yəni iki mühasibat (maliyyə) kitabından - ötürmə (yazılış) jurnalı və Baş kitabdan istifadə etmək mühasibat (maliyyə) işi üzrə beş əsr bundan əvvəl italiyalı monax və riyaziyyatçı Luka Paçoli (Luca Paçoli-1445-1517) tərəfindən çap olunmuş mühasibat uçotunun köhnə - İtaliya formasını xatırladır.

Əgər xatırlamaya nəzər salsaq mühasibat (maliyyə) uçotunun köhnə - İtaliya

forması bir mühasibat (maliyyə) kitabından, yəni həmin dövrdə istifadə olunan

memorialdan istifadə etməyi nəzərdə tutur. Memorial - sərbəst formada baş vermiş

təsərrüfat hadisələri haqqında yazılış aparmaq mümkün olan mühasibat(maliyyə)

kitabıdır. Bu sərbəst yazılışlara əsasən isə mühasib ötürmə jurnallarında yazılışlar aparır. Maliyyə uçotunun təşkilində mühasibat yazılışlarının aparılmasının memorial
sistemində mühasib həmin yazılışları toplanan sənədlə əvəz edir.

Təşkilatda mühasib (maliyyə əməliyyatlarını aparan) tək olduqda köhnə İtaliya forması üzrə uçotun aparılması əlverişli olur. Biznesin mürəkkəbləşdiyi, mühasiblərin

(maliyyə işini aparanın) isə artması hallarında iki kitab sistemi üzrə işləmək qeyri-

mümkün olur. Bu qeyri-mümkünlük mühasiblərin (maliyyə işini aparanların) həmin iki kitabda növbə ilə yazılışın apara bilməməsi ilə əlaqədardır. Buna görə ötürmə (yazılış) jurnallarının neçə jurnala və onların necə bölünməsi və bu zaman hansı köməkçi
mühasibat (maliyyə) kitablarının açılması, Baş kitab üçün icmal informasiyaların necə toplanması haqqında fikirləşmək lazımdır.

Mühasibatlığın (maliyyə işinin aparılmasının) bir neçə yüzilliklər ərzində

inkişafında mühasibat (maliyyə) uçotunun aparılması ilə bağlı məsələlərin müxtəlif

yollarla həllinə yazılı formada nail olunmuşdur. Bu yollardan ən mütərəqqisi və önəmlisi mühasibatlıqda (maliyyə işinin aparılmasında) jurnal order formasının
tətbiqi olmuşdur.

Əməliyyatların məzmununun həcminə görə uçot registrləri sintetik və analitik registrlərə bölünür.

Sintetik uçotun registrləri sintetik hesabların aparılması (ancaq tarix, nömrə və

mühasibat yazılışlarının məbləği göstərilməklə məzmuna izahat vermədən) üçün açılır. Bəzi hallarda soruşulan məzmun haqda qısa izahat (məsələn, hesablaşma sənədlərinin Reyestri, Baş kitab və Baş jurnal kitabı kimi) verilir.

Analitik uçotun registri analitik hesabların göstəricilərini əks etdirmək və hər bir

material dəyərlisinin mövcudluğu və hərəkəti üzərində nəzarət aparmaq üçün nəzərdə tutulur. Quruluşuna görə registrlər birtərəfli, ikitərəfli, çoxtərəfli, xətli və şaxmat
registrlərə bölünür.

Birtərəfli registrlər-material dəyərliləri, hesablaşmalar və digər əməliyyatlar üçün

müxtəlif kartlardan ibarətdir. Onlarda debet və kredit yazılışlarının ayrı-ayrı sütunları

birləşdirilir. Bu zaman uçot pul, natural, yaxud eyni vaxtda hər iki ölçüdə bir vərəqdə

aparılır. Birtərəfli registrlər sintetik və analitik uçotda tətbiq edilir.İkitərəfli registrlər əsasən uçot kitabında aparılan hallarda tətbiq edilir. Bu zaman

kitabın iki açılmış səhfəsində (səhifənin sol tərəfində-debet, sağ tərəfində isə-kredit

yazılmaqla) hesab açılır. İkitərəfli registrlərdə aparılan uçot ancaq əl ilə aparılan hallardasintetik və analitik uçotda istifadə olunur. Onda əməliyatın məzmununu qeyd etmək üçün

xüsusi yer də ayrılmışdır. Qeyd edilən ikitərəfli registr aşağıdakı görünüşə malikdir.Çoxsütunlu registrlər əlavə daxili analitik uçot göstəricilərini əks etdirmək üçün istifadə edilir. Belə registrə təşkilat üzrə materialın hərəkətinin uçotunun ümumilikdə əks

etdirilməsini; təşkilatın çəkdiyi xərclərin ayrı-ayrı maddi məsul şəxslər və hər bir bölmə və xərc maddələri üzrə qeyd edilməsini aid etmək olar.

Xətti registrlər-çoxsütunlu registrlərin əsas növünün dəyişilmiş formasını özündə

əks etdirir. Burada hər bir analitik hesab, sintetik hesab üçün qeyri-məhdud miqdarda

analitik hesab açmağa şərait yaradan sətirdə əks etdirilir. Məsələn, müəssisədə

təhtəlşəxslərə verilmiş avansın və ona görə aparılan bütün hesablaşmanın əks etdirilməsi
üçün nəzərdə tutulan jurnal-orderin ayrı-ayrı sətirində əks etdirilməsini buna aid etmək olar.
Şahmat registrləri məbləqlərin eyni vaxtda bir hesabın debetində digər hesabın
kreditində əks etdirilməsi üçün istifadə olunur. Burada hər bir məbləğ sözügedən registrin
sütun və sətirlərinin kəsişmə nöqtəsində yazılmaqla yerinə yetirilir. Buna bir sıra,
məsələn, 10, 10/1, 11,13 və i.a. jurnal-orderlərdə və Baş kitabda aparılan yazılışları misal
göstərmək olar.Baş kitab illik açılır. Hər bir hesab üçün bir, yaxud iki səhifə ayrılır. Kitabda ilk

səhifə açıldıqda ikinci səhifə əsas səhifəyə əlavə kimi əlavə edilir. Baş kitaba əsasən

Balans və digər hesabat formaları tərtib edilir. hadisələrin sənədlərini toplayır, onları tələb edilən səviyyədə işləyir və qeydiyyata

alır. Bundan başqa, toplanmış bəzi sənədlərdə Baş kitab və digər uçot registrlərində əks etdirilən mühasibat uçotu məlumatları və təşkilatın fəaliyyətinin həqiqi vəziyyəti arasında olan kənarlaşmanı müəyyən etmək və onu ləğv etmək məqsədilə aparılan inventarlaşmanın nəticələrini əks etdirir.

Mühasibatlıqda hər bir sənəd üzrə ötürmə (yazılış) jurnalı və Baş kitabda lazımi qeydiyyatlar aparılır.

Adətən hər kvartalın axırında Baş kitabın məlumatları əsasında kvartalın

bağlanması ilə bağlı olan əlavə ötürmə (yazılış) aparılır və sonra dövriyyə cədvəli
tərtib edilir. Bunun ardınca mühasibat hesabatı, xüsusilə Mühasibat (maliyyə) balansı və Mənfəət və zərər haqqında hesabat tərtib olunur.

Yuxarıda göstərilən sxemdə yeni-“Uçot registri” anlayışı meydana gəlmişdir. Onlara ötürmə (yazılış) jurnalı və Baş kitab daxil edilir.

Ümumiyyətlə, uçot registrləri- təşkilatın təsərrüfat həyatında baş verən

hadisələr haqqında informasyaları qeyd edən və onları qruplaşdıran vasitə hesab edilir. Uçot registrləri mühasibat kitabları, yaxud karton kartlardan ibarət olur.
Dövriyyə cədvəli və uçot registrləri, hesabatarası əlaqə vəziyyəti yaratmaq
rolunu oynayır. O, həm də uçot registri və hesabat funksiyasını yerinə yetirə bilər.
Təyin olunmuş qaydaya və yazılışların aparılma üsuluna müvafiq olaraq uçot
registrlərinin məcmuyu maliyyə uçotunun formaları adlanır.Maliyyə uçotunun sistemləri, təsərrüfat əməliyyatlarının qeydiyyat vasitələrini,

xüsusilə ötürmə (yazılış) jurnallarını və Baş kitabı, eləcə də işçi hesablarını hazırlamaq və mühasibat (maliyyə) hesabatlarına tələb olunan informasiya vasitələrinin rəsmiyyətə salınmasını özündə formalaşdırır.

Hal-hazırda maliyyə hesabatını tərtib etmək üçün zəruri sayılan ilk

informasiyalar, Baş kitabda formalaşır. Baş kitab, mühasibin hesabatı tərtib etməsi
üçün zəruri göstəriciləri özündə əks etdirən informasiyaları çox da böyük olmayan
ancaq tələb olunan işləri: informasiyaları yazıb (çıxarıb) şirkətin, təşkilatın,
müəssisənin uçotu və hesabatının əsas sənədi və prinsipləri sayılan Dövriyyə cədvəlin daxil etməyi yerinə yetirir.

Təsərrüfat əməliyyatlarının kompyuterdə saxlandığı yer, təsərrüfat əməliyyatları isə
qeyd edildiyi kimi ötürmələrin (yazılışların) məcmuu hesab edilir.
Təsərrüfat əməliyyatlarının kağız mühasibatlığında işlənməsi çox çətinliklər
yaradır. Bu, aparılan işlərin ayrı-ayrı ötürmələrdə (yazılışlarda) yerinə yetirilməsi ilə
əlaqədardır.

Ancaq, iş yerində kompyuterin meydana gəlməsi mühasibin gördüyü işin vəziyyətini tamamilə dəyişmişdir.

Təsərrüfat əməliyyatlarının elektron jurnalı, özünün analoji-ötürmələrin

(yazılışların) kağız jurnallarını işləməyə önəmli şərait yaradır. Kompyuter şəbəkəsi ilə işləyən mühasiblər (maliyyə işi aparanlar), təsərrüfat əməliyyatlarının elektron jurnalını

eyni vaxtda bir neçə kompyuterdə aça bilərlər.

Buna görə hal-hazırda mühasiblərin (maliyyə işi aparanların) cari işi, baş verən

təsərrüfat əməliyyatlarına yazılışların başlanması və qurtarmasından ibarət olur. Məhz

bu səbəbdən Baş kitaba, hər hansı kompyuterin əsas işi olan və bilavasitə onu yerinə

yetirən yazılışın aparılması tələb olunur. Qeyd edilənlər nəzərə alınmaqla hər hansı hesabın kompyuterlə yerinə yetirilən

qalığının Baş kitabla üzləşdirilməsi tələb olunur. Təcrübə göstərir ki, kompyuterin müəyyən etdiyi qalıq heç vaxt yanlış olmur. Məhz elə bu səbəbdən kompyuterdə

müəyyən edilən debet qalığının məbləği həmişə kredit qalığının məbləğinə uyğun gəlir.Son

olaraq sizə ledcer haqda qısa məlumat vermək istərdim. Əslində elə ledcer də baş kitabla eyni funksiyaları həyata keçirir Bir mühasibat maliyyə hesabları toplusu olaraq tanınır. Ledger, hesab siniflərinə görə bütün T hesablarını ehtiva edir. Şirkətlər müxtəlif əməliyyatları aşağıdakı şəkildə qeyd etmək üçün müxtəlif növ dəftərlər hazırlayır.Satınalmalar kitabçası, satınalma üçün ödənilən bütün vəsaitləri hesabatlandırır. Bu dəftər istehsal və ya ticarət əməliyyatları aparan şirkətlər
üçün çox vacibdir.General Ledger

Bu, maliyyə ili ərzində aparılan bütün əməliyyatların qeyd olunduğu əsas hesablar toplusudur. Baş dəftər əməliyyatların bütün debet və kredit girişlərini ehtiva edir və hesab sinifləri ilə ayrılır. Aşağıdakı kimi beş əsas sinif növü və ya hesab var.Aktivlər

İqtisadi fayda təmin edən uzun və qısa müddətli mənbələr

Məsələn, əmlak, pul və pul ekvivalentləri, debitor borcları Öhdəliklər

Uzunmüddətli və qısamüddətli maliyyə öhdəlikləriMisal üçün kreditin qaytarılması, ödəniləcək faiz, borclu borclar

Bərabərlik

Şirkətdə sahiblərin marağını təmsil edən qiymətli kağızlar

Məsələn, nizamnamə kapitalı, səhm mükafatı, bölüşdürülməmiş mənfəət
Gəlir

İşgüzar əməliyyatların aparılması nəticəsində əldə olunan vəsait Məsələn gəlir, investisiya gəliri

Xərc

Bir müəssisənin gəlir əldə etmək üçün etdiyi əməliyyatlar nəticəsində çəkdiyi iqtisadi xərclər Məsələn satış dəyəri, marketinq xərcləri, idarəetmə xərcləri

Törəmə Ledger

Törəmə bir mühasibat, əməliyyat məlumatlarını ehtiva edən ətraflı sub hesablar toplusudur. Bir
çox əməliyyatın aparıldığı geniş miqyaslı müəssisələr üçün, həcm yüksək olduğuna görə bütün
əməliyyatları ümumi kitabçaya daxil etmək rahat olmaya bilər. Bu halda fərdi əməliyyatlar törəmə
mühasibat kitablarında qeyd olunur və cəmi ümumi mühasibatdakı hesaba köçürülür. Törəmə
mühasibat kitablarına alış, kreditor borcu, debitor borcu, istehsal dəyəri, əmək haqqı və digər hesab növü daxil ola bilər.

5